(5)
شاهي منصف کي گهرايو ويو جيئن عراق جي حڪمران پاران مليل احڪامن کي مدنظر رکي انهن عورتن جو ورهاڱو ڪري سگهجي. شاهي منصف آيو ۽ نوڙي سلام ڪيائين. اهو منصف گهٽ، مسخرو وڌيڪ هيو. ان اماڻيل احڪامن کي غور سان پڙهي فڪر مان انهن اڻويهه عورتن ڏانهن نهاريو جيڪي جلوا افروز هيون، پوءِ گهري سوچ ۾ ٻڏي ويو. ان کي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته حڪمنامي موجب انهن عورتن جي ورهاست ڪيئن ڪري. هن کي انهن ٽن ڀائرن جي ضد ۽ وڏائيءَ جي خبر هئي. ڄاڻي پيو ته اهي ڪنهن به صورت ۾ ڪسُ کائڻ لاءِ تيار نه هوندا. ٽئي ڀائر منصف ڏانهن ڏسندا رهيا اهي پڻ ساڳي ڳالهه تي غور ڪري رهيا هيا ته حڪم نامي موجب انهن عورتن جو ورهاڱو ڪيئن ممڪن آهي؟ پر پوءِ به منصف ۾ اکيون اٽڪائي ويٺل هيا ته من ڪا صورتحال سامهون اچي جو حل نڪري پوي ۽ اهي عورتون مقرر حصن جي بنياد تي ٽنهي ۾ ورهائجي پون.
شاهي منصف گهڻي سوچ ۽ ويچار کانپوءِ ڳالهايو، ”حڪم نامي موجب انهن اڻويهه عورتن جو اڌ ابوالقاس جي حصي ۾ اچڻو آهي. چوٿون حصو وچين ڀاءُ حوالي ڪرڻو آهي ۽ پنجون حصو ننڍي ڀاءُ کي ڏيڻو آهي. هاڻي پاڻ فيصلو ڪيو. اڻويهه عورتن جو اڌ ڪيئن ممڪن آهن. اڻويهن جو اڌساڍا نوَ ساڍا نوَ ٿيندو. ڇا هڪ عورت کي ڪٽي ٻه ٽڪر ڪرڻو پوندو؟ جيڪڏهن وچين ڀاءُ کي چوٿون حصو ڏنو وڃي ته اڻويهن جو چوٿون حصو پوڻا پنج ٿيندو ۽ پنجون حصو ننڍي ڀاءُ حوالي ڪيو وڃي ته اڻويهن جو پنجون حصو اٽڪل پوڻا چار ٿيندو. مون کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته انهن عورتن کي ڪيئن ورهائي توهان جي حوالي ڪيان جو انصاف ٿئي ته منصفيءَ جو مان به مٿانهون ٿئي.“
شاهي منصف جي اهڙي لهجي تي ابوالقاس ۽ ان جي ڀائرن جا منهن ٽانڊن جهڙا ٿي ويا. ننڍو ڀاءُ ڪمر بند ۾ ٻڌل خنجر جي هٿئي کي مهٽڻ لڳو ۽ ڪاوڙ مان چيو، ”هيءَ ڪهڙي چريائپ آهي؟ ڳالهائڻ جو ڪهڙو طريقو آهي؟ شاهي منصف آهيو يا مارڪيٽ جا سبزي فروش. توهان جي لهجي ۾ شائستگي ۽ برجستگي هجڻ گهرجي پر افسوس اهڙين خصلتن کان محروم ۽ نا آشنا آهيو.“
شاهي منصف نوڙي ادب مان هٿ جوڙيا، ”جان جي امان سرڪار.“
ان چيو، ”دراصل مسئلو ايڏو منجھيل ۽ ڏکيو آهي جو حواس خطا ٿي ويا آهن. زندگيءَ ۾ ڪيترا دفعا وڏا ۽ ڏکيا فيصلا ڏنا آهن. سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته ان مسئلي جو حل ڪيئن ڪڍان. مهرباني ڪري ڪجهه وقت ڏيو ته ڪنهن ٻئي سان صلاح ڪيان ۽ مسئلي جو حل ڪڍان جيڪو قابل قبول هجي.“
ابوالقاس هن کي اجازت ڏني ته ڀل ڪجهه ڏينهن ترسي انهن وٽ اچي ۽ اهڙو حل ڪڍي جو ڪنهن سان ناانصافي نه ٿئي. جڏهن منصف روانو ٿيڻ لڳو ته ننڍي ڀاءُ هن کي هٿ جي اشاري سان روڪيو ۽ چيو، ”ڪو اهڙو حل نه ڪڍجانءِ جو حيثيت کي سامهون رکي فيصلو ڏين. ان صورت ۾ خير نه سمجهجانءِ.“ پوءِ هن هٿ ڪمربند سان لڙڪندڙ خنجر تي رکيو. وچون ڀاءُ به ڪاوڙ مان اکيون ڪرڙيون ڪري هن کي ڏسڻ لڳو. شاهي منصف خوف مان نوڙي آداب ڪري هليو ويو. ابوالقاس ڀائرن ڏانهن ڏٺو سندن پيشانيءَ تي بغاوت جي پگهر جون بوندون چمڪي رهيون هيون. محل مان اها خبر ٻوڏ جيان شهر ۾ داخل ٿي ته برهمڻ آباد مان هٿ آيل اڻويهه عورتون ناياب ۽ وڏي حسن جون مالڪياڻيون آهن سندن شباب ۽ جمال جو ثاني نه آهي. شهر ۾ اهي خبرون گشت ڪرڻ لڳيون ته ٽئي ڀائر انهن عورتن جا اسير ٿي چڪا آهن ۽ عورتن جي ورهاست انهن ۾ ڏڦيڙ پيدا ڪري وڌو آهي. محل مان اهڙيون افواهون پکڙجي رهيون هيون جيڪي ڏند ڪٿائي قصن جيان هيون. اتان جيڪي خبرون پهچي رهيون هيون اهي حيرت انگيز هيون. ڪن جو خيال هيو ته اهي اڻويهه عورتون آدمزاد نه پر باهه مان ٺهيل ديوتائن جي وجود جا حصا آهن جيڪي ٻرندڙ خوبصورت چهرن سان ڌرتيءَ تي موجود آهن. ڪي وري ائين چئي رهيا هيا ته اهي سنڌوءَ ڪناري لهندڙ پريون آهن جيڪي وهنجي رهيون هيون ته انهن جا ڪناري سان رکيل پر ڪنهن چوري ڪيا، اڏامي نه سگهيون ۽ جهلجي پيون. ڪن کي گمان هيو ته اهي ڏاهر جي طلسم جون ڏائڻيون آهن، روپ بدلائي آيون آهن جيئن تفرقو پيدا ڪري خونريزي ڪرائي سگهن. جيڏيون زبانون هيون، تيڏا لفظ هيا. جيڏا چپ هيا، ايڏي چرپر هُئي. ايڏي چرپر هئي ۽ جيتريون اکيون هيون اوڏا افسانا هيا. شهر جي سرائن ۽ ميخانن ۾ انهن عورتن جو ذڪر هيو. شاعرن انهن اڻ ڏٺل عورتن جي ٻڌل قصن تي ڪلام چيا. نوجوانن اهڙين محبوبائن جي خواهش ڪئي جن جا چهرا انهن اڻ ڏٺل عورتن سان ملندڙ هيا. ميخاني ۾ هڪ شاعر مڌ جو ساغر ڇلڪائيندي پنهنجو ڪلام سُر سان ٻڌايو ته محفل کي جهومائي ڇڏيو،
”مينهن وسي ٿو
ستارن جو
عرش لڳي ٿو عجيب.
سنڌڙي انبن جهڙيون
اڻويهه عورتون
جيڪي نه ٿيون نصيب.
کارڪ جي کوکڙيءَ تي
گذران ڪندڙ
اسين صحرا جا فقير-
چمڻ کان اڳ
چوڏهينءَ جيئن
ٿي وئي گول
پهرينءَ جهڙي
وات جي لڪير-
شل ٿين نصيب
اهڙيون اڻويهه عورتون
سچ ڳالهاءِ شاعر
ڪجهه ته چپ چور تون.“
ان شاعر جي پوئواري ڪندي شهر ۾ پنجويهه هزار شاعر پيدا ٿي پيا. جن اڻويهه عورتن کي سندن حسن جي ڀيٽا پيش ڪئي. ان شهر جي ايڏي آدمشماري نه هئي ڪل ملائي چوويهه هزار چار سؤ هئي باقي ڇهه سؤ شاعر انهن عورتن جي تعريف ٻڌي ٻين شهرن کان لڏي آيا. جڏهن ابوالقاس کي اها خبر پئي ته ڪجهه سپاهي ميخاني ۾ موڪلي هڪ ٻن شاعرن کي شهر جي چوسول تي ٻڌي درا هڻايا. هڪ فرمان ذريعي ملڪ ۾ شاعريءَ تي بندش وڌي ۽ ان کي ڏوهه قرار ڏنو. جڏهن ته اهي ٽئي ڀائر اندروني طرح پاڻ به شاعر هيا ۽ هڪ ٻئي جي ساڙ ۾ نفرت انگيز شاعري ڪندا هيا. اهو قاصد جيڪو عراقي حڪمرانن جو پروانو کڻي پهتل هيو. صورتحال کي مد نظر رکي عراقي حڪمرانن کي باخبر رکندو پئي آيو. بحربانيا جي مملڪت مان جيڪي خبرون عراق پهچي رهيون هيون اهي دلچسپ ۽ کل جهڙيون هيون. بغداد وارا بحربانيا تي ڪرڙي نظر رکيون پئي آيا. بحربانيا مان قاصد اهڙا شعر به اوڏانهن موڪليا جيڪي انهن اڻويهه عورتن متعلق هيا. اهي شعر ٻڌي عراق جا حڪمران حيران ٿي ويا ۽ سوچڻ لڳا ته سندن ملڪ اهڙي عظيم شاعريءَ کان ڇو محروم آهي؟
محل اندر سازشون سَٽجي رهيون هيون ۽ ٽئي ڀائر ڪشمڪش ۾ هيا. انهن کي شاهي منصف جي فيصلي جو انتظار هيو جيڪو رياضيدانن سان مشوري ۾ مصروف هيو. هڪ ڏينهن منصف مسخري جيان منهن لڙڪائي محل ۾ آيو ۽ پنهنجي ناسمجهيءَ جو اعلان ڪيو.
هن چيو، ”سوچي سوچي چريو ٿي چڪو آهيان. عقل موڪلائي ويو آهي. علم کسجي چڪو آهي. اهو حساب منهنجيءَ سمجهه کان بالا ۽ ڏکيو آهي. اهو ممڪن نه آهي ته اوهان سان انصاف ڪري سگهان. توهان مان ٻن سان ناانصافي ڪندس ته مقصد ۾ ڪامياب ويندس نه ته هيءَ منصفيءَ جي پڳ حاضر آهي جيڪا لاهي توهان جي قدمن ۾ رکان ٿو. ڀل ان کي ٺوڪر هڻي پري اڇلايو ۽ جيڪا وڻي سزا ڏيو. باقي سوچون جواب ڏئي چڪيون آهن. پاڻ کي ڏوهي ۽ اوهان جو گناهگار محسوس ڪري رهيو آهيان. سِر حاضر آهي ڀل تلوار هڻي سِسِي ڌڙ کان ڌار ڪريو.“
منصف جون ڳالهيون ٻڌي ڀائر سوچ ۾ پئجي ويا. ان کان اڳ جو ننڍو ڀاءُ خنجر ڪڍي هن تي حملو ڪري ابوالقاس ان کي روڪيو.
هن چيو، ”جيڪڏهن هن جو عقل موڪلائي ويو آهي ته اسان جو ته سلامت آهي. ڇڏيو هن بيوقوف کي ته باقي عمر ماڻهن جا غلط فيصلا ڪري ناجائز ڏنڊ وجهي مملڪت جا خزانا ڀريندو رهي. ڇو ٿا محل جي فرش کي هن جي خون سان خراب ڪيو. هن کي ٻاهر ڪڍو ته پاڻ ۾ ويهي ٿا صلاح ڪيون.“
ابوالقاس شاهي منصف کي چيو، ”پڳ فرش تان کڻي هِتان هليو وڃ، ٻي صورت ۾ هو مصري خواجا سرائن کان سندس اهڙي تعدي ڪرائيندو جو ملڪ ۾ منهن ڏيکارڻ جي قابل نه رهندو.“
ڪهيداس بحري ٻيڙي تي ليٽي هوا ۾ انهن لهرائيندڙ سڙهن کي ڏسي رهيو هيو جيڪي ٻيڙي کي رسن سان ڄڻ گهليندا پئي ويا. سڙهه پراڻا هيا انهن تي چيني ريشم جون رنگين چتيون ائين لڳل هيون جيئن هوا ۾ طوطا اڏامندا هجن. هو اداس ۽ منجهيل هيو. سندس اکين اڳيان هر وقت هارانسيءَ جو چهرو پئي ڦريو. ان جو وڇوڙو هن لاءِ عذاب هيو. اهڙن ئي خيالن ۾ هيو ته هڪ بنسري نواز جيڪو ننڍي قد جو هيو ۽ سندس ڳريل آڱريون ڪوڙهين جهڙيون هيون ان چپ گول ڪري بنسي رکي ۽ ڦٽل آڱرين کي سوراخن تي اهڙي ته ترتيب سان ڦيرايو جو ان مان مٺڙا سُر نڪري سمنڊ جي کاري پاڻيءَ تي ترڻ لڳا. سُر هوا ۾ وکرجي ويا. اهي جڏهن ڪهيداس جي ڪنن سان ٽڪرايا ته سندس اکيون ڀرجي آيون. هن محسوس ڪيو جيئن هارانسي هن اندر نچندي هجي ۽ دل جي ڌڙڪن ان جي ڇير جو ڇمڪو هجي. هو بانسريءَ جي سرن ۾ مست ليٽي ٻيڙي جي سڙهن ۽ آسمان ۾ ترندڙ جهڙ کي نهاري رهيو هيو ته بحري قزاق علاؤ الدين هن مٿان اچي بيٺو. سندس خوفائتو منهن ڏسي سڌو ٿي ويٺو. علاؤ الدين هڪ قزاق کي اشارو ڏنو جيڪو ڪاٺ جي ڊرم مان ٻه کونجا ڀري آيو ۽ هن حوالي ڪيا. علاؤ الدين هڪ کونجو هٿ ۾ جهليو ۽ ٻيو ڪهيداس کي ڏنو.
هن چيو، ”شيراز جي انگورن جو تراشيل آهي. وٺ پيءُ هن جي ڳاڙهاڻ ۾ ڌرتيءَ جو رت شامل آهي.“
ڪهيداس کونجو ورتو ۽ نڪ تي آڻي سنگهي ڍڪ ڀريو.
هن چيو، ”بيشڪ سٺو آهي. گهڻن ڏينهن کانپوءِ سٺي شيءِ نصيب ٿي آهي.“ هن جي ڳالهه تي علاؤ الدين ٽهڪ ڏنو. هڪ مصري خواجا سرا جيڪو علاؤ الدين جو دوست هيو ان وچ ٻيڙي ۾ بيهي نچڻ شروع ڪيو. ڪجهه قزاقن دڦ هٿن ۾ کڻي وڄائڻ شروع ڪيا. وايومنڊل ٽهڪن سان گونجڻ لڳو. جڏهن اڇا ٻگهه قطار ٺاهي نيري اُڀ مان لنگهيا ته هڪ قزاق خوشيءَ مان رڙ ڪئي، ”ڪنارو ويجهو آهي.“ ان آسمان ۾ اڏامندڙ ٻگهن ڏانهن اشارو ڪندي چيو. پر اوچتو اڀ ڪارن ڪڪرن سان ڍڪجي ويو. مينهن ڪڻيون هڪ ٻئي پويان هيٺ ڪري سڙهن کي آلو ڪرڻ لڳيون. تيز هوا گهلي ۽ علاؤ الدين علاقيءَ حڪم ڏنو، ”سڙهه ويڙهيا وڃن نه ته ٻيڙي ٻڏڻ جو خطرو آهي.“ هڪ قزاق مٿي چڙهيو، سڙهن جي رسيءَ ۾ هٿ وجهي ڇڪيو ته اهي سوڙها ٿي ويا ۽ ٻيڙي جي رفتار سست ٿي وئي. پري کان ڪارو جهڙ ائين ڊوڙندو آيو، جو ان جي سمنڊ تي پوندڙ پاڇي کان لهرون حبشي غلام جي وٽيل ڏورن جهڙيون ٿي ويون. هوائن تي سمنڊ اٿلي پيو. ان جون ڇوليون ٻيڙي سان ٽڪرائجي مٿي اڀري اندر داخل ٿيڻ لڳيون. وڏڦڙو هٿوڙن جيان ٻيڙي جي ڪاٺ تي وسڻ لڳو. ڪجهه قزاق ڏول کڻي ٻيڙي ۾جمع ٿيل پاڻي ڪڍي ٻاهر سمنڊ ۾ اڇلائڻ لڳا. وڄ چمڪي ۽ آسمان جا زخم ظاهر ٿي پيا. هڪ چير آسمان کي وڍ وجهندو هيٺ سمنڊ ۾ ڪريو. جڏهن وڄ جو ٻيو چير پيدا ٿيو ته ٻيڙي جي ويڙهيل سڙهن کي باهه لڳي وئي. ٽڙڪو ٿيو ۽ ٻرندڙ سڙهه ڪاٺ سميت اچي هيٺ ڪريا. هر طرف گوڙ مچي ويو. قزاق هيڏانهن هوڏانهن ڀڳا. ڪهيداس قدرت جي اهڙي ماجرا ڏسي دنگ رهجي ويو. هن به پناهه وٺڻ لاءِ واجهايو. تيز هوا ۾ ٻيڙو گول ڦرندو هڪ پاسي جهڪي ويو. ٻيڙي ۾ ڀڄندڙ ڪوئا پاڻيءَ ۾ وڃي هيٺ ڪريا. ڪهيداس جو ڪنڌ هڪ جاءِ تي نه هيو ڪڏهن هيڏانهن ته ڪڏهن هوڏانهن واجهائيندو رهيو. ٻيڙو غرق ٿيو ته ڪاٺ جي ڊرم ۾ هن جا هٿ پئجي ويا، پوءِ خبر نه پئي ته ڪو ڪيڏانهن ويو ڪو ڪيڏانهن. جڏهن طوفان جهڪو ٿيو ته پاڻ کي ڪناري تي ڪريل محسوس ڪيو. هن جا ڦڦڙ پاڻيءَ سان ڀرجي چڪا هيا. پاسيرو ٿي کنگهيو ۽ کنگهي کنگهي ساڻو ٿي سڌو ٿي سمهي پيو. ٿوريءَ دير ۾ اٿيو ڏٺائين کيس ڪير به نظر نه آيو. سمنڊ جي لهرن ۾ وکريل سامان سان گڏ اها بنسري به ڪناري سان ٽڪرائجي رهي هئي جنهن جي سرن جو آلاپ ٻڌي هارانسيءَ جي ياد ۾ گم ٿي ويو هيو. هن هيٺ نوڙي اها بنسري هٿ ۾ کنئي ۽ اڳتي وڌيو جتي ڪيلن جو باغ هيو. جڏهن وڻ تي ويٺل ٻه ننڍڙا نيرا طوطا ڏٺائين ته سمجهي ويو اهو دهران جو علائقو آهي. هن رائوڙ جي جوتشين کان هڪ شعر ٻڌو هيو جنهن ۾ محبوب جي اکين کي دهران جي نيرن طوطن سان تشبيهه ڏنل هئي.
”اي پرديسي!
پرينءَ جي اکين ۾
نه نهارجانءِ
جيڪي دهران جي طوطن
جهڙيون آهن
نه ته انهن جي سحر کان
دنيا جا سڀ رنگ
نيرا ٿي ويندا.“
اهو دهران جو علائقو هيو جتي پارسي رهندا هيا. ديبل جي واپارين جو ٻيو گهر. هاڻي ان جو ساڳيو عروج نه رهيو هيو. پارسي جيڪي سمنڊ جا سالار سمجهيا ويندا هيا اهي ونجهه ڇوڙي اوڀر وارن ڪنارن ڏانهن اوندهه ۾ آتشڪدن جي باهه هٿن ۾ کڻي نوان ماڳ ڳولهي رهيا هيا. دهران جي قبرستانن ۾ خاموشيءَ جي منارن تي جنازن جي انتظار ۾ ويٺل ڳجهون بک کان پنهنجا پاسن وارا کنڀ کوٽي رهيون هيون. لڙڪندڙ انگورن جي گهاٽين ولين مان شراب ڪشيد ڪندڙ نازڪ هٿ ڪرائين کان ڪٽجي هيٺ ڪري پيا هيا. تراشيل انگورن جي بٺين هيٺان ٻرندڙ باهه جا ٽانڊا اڃان پڃريل هيا ۽ اٿندڙ ٻاڦ جو مدهوش ڪندڙ سرور هر ڪنڊ ۾ واسو ڪيون لڪيل هيو.
ڪهيداس هلندو جڏهن هڪ آتشڪدي ۾ پهتو ته ويٺل يوگي ڳچيءَ ۾ پاتل پانڌ کولي ان سان آتشڪدي جي باهه کي لڪائڻ لڳو.
ڪهيداس چيو، ”دشمن نه، دوست آهيان. قدرت هڪ آفت ذريعي آڻي ڪناري تي اڇلايو آهي. سنڌ ملڪ جو باشندو آهيان ۽ پناهگاهه جي ڳولها ۾ ڀٽڪندو هت پهتو آهيان.“
يوگيءَ پانڌ آتشڪدي تان هٽائي هن تي نظر وڌي.
ان چيو، ”اسين دهران جا دهريا آهيون. اسان جو وجود ناقابلِ برداشت ٿي چڪو آهي. مون سمجهيو آتشڪدي جي باهه وسائڻ آيو آهين.“
ڪهيداس يوگيءَ جي اندر ۾ خوف ۽ وسوسن کي محسوس ڪيو.
ڪهيداس چيو، ”مون کان خوف نه ڪر. رات جا چار پهر گذارڻ جي اجازت ڏين ته صبح سان روانو ٿي ويندس.“
يوگيءَ اٿي هن کي پنير سان مانيءَ ڳڀو ڏنو، پوءِ آتشڪدي مٿان ٺهيل زرتشت جي مجسمي اڳيان بيهي امن جي دعا گهري ۽ اکيون بند ڪري ڇڏيون، سندس منهن تي پوندڙ باهه جي روشنيءَ ۾ لڙڪندڙ ڏاڙهي نارنگي ڄر جهڙي هئي. ڪهيداس کائي سامت ۾ آيو.
ڪهيداس سوال ڪيو، ”ڇا ٻڌائيندين ته ماضيءَ کي سامهون رکي تنهنجو شعور ڪهڙي پيشنگوئي ڪري رهيو آهي؟ تون مستقبل کي ڪيئن ڏسي رهيو آهين؟“
يوگي ڏاڍو گهٻرايل ۽ هيسيل هيو. ان ڪو جواب نه ڏنو. ڪنڌ کڻي ڪهيداس جي هٿ ۾ جهليل بنسريءَ کي ڏٺو جيڪا هن تباهه ٿيل ٻيڙي جي سامان مان سمنڊ ڪناري کنئي هئي.
”بنسري وڄاءِ.“ ان ڪهيداس کي چيو جيئن ڳالهه لنوائڻ چاهيندو هجي.
”مون ڪڏهن بنسري نه وڄائي آهي.“ ڪهيداس جواب ڏنو.
يوگيءَ اکيون بند ڪري ڇڏيون.
”تون بنسري چپن تي آڻ.“ هن چيو.
ڪهيداس حيرت مان يوگيءَ کي ڏٺو ۽ بنسريءَ کي چپن تي رکيو. اها وڄڻ لڳي. ان مان سر ڦٽي آتشڪدي جي هر ڪنڊ ۾ ڦهلجي ويا. اهي سر واءُ ۾ بدلجي ويا جنهن کان آتشڪدي جي باهه جا شعلا ڀڙڪا ڏئي وسامڻ لڳا. يوگيءَ اکيون کوليون ۽ پانڌ سان باهه جي شعلن کي ڍڪيو جيئن وسامي نه وڃن.
”بنسري چپن تان هٽاءِ.“ هن چيو.
ڪهيداس بنسريءَ کي چپن تان هٽايو ۽ حيرت مان يوگيءَ کي ڏسڻ لڳو.
يوگيءَ چيو، ”منهنجي خيال ۾ توکي جواب ملي ويو هوندو. انهن هوائن کي ڪير به روڪي نه ٿو سگهي جيڪي غيب مان ڦٽي نڪتيون آهن. هڪ ڏينهن هر ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهچي وينديون. انهن کان ڪي به آتشڪدا محفوظ رهي نه سگهندا. مون جهڙن يوگين جا پانڌ انهن شعلن کي بچائڻ جي رهندڙ دنيا تائين ڪوشش ڪندا.“
ڪهيداس اها رات آتشڪدي ۾ گذاري ۽ سندس اکيون باهه جي شعلن کي ائين ڏسنديون رهيون ڄڻ اهي ان چکيا جهڙا هجن جن تي هن جو وجود جلندي هارانسيءَ کي پڪاريندو هجي. زرتشت جو مجسمو هن کي گهوريندو رهيو ۽ هو هارانسيءَ کي ياد ڪري سڏڪندو رهيو.
صبح سان يوگيءَ کان موڪلائي اڳتي وڌيو، کيس خبر هئي ته جيڪڏهن هن سمنڊ ڪناري اوڀر ڏي سفر شروع ڪيو ته ديبل پهچندي ڪئي مهينا لڳي ويندا. هن کي خبر هئي ته ديبل رائوڙ برهمڻ آباد ۽ نيرون ڪوٽ قبضي هيٺ اچي چڪا آهن. اوڏانهن وڃڻ فضول آهي. هن کي اروڙ پهچڻو هيو. اهو سوچي ڏکڻ جي ڪنڊ ڏانهن سفر جاري رکيو. جڏهن رستمانيا پهتو ته نفرت مان هٿ ۾ جهليل بنسريءَ کي پري ڦٽو ڪيو جيڪا پٿريلي زمين تي رڙهندي پري وڃي پئي. هن اڳيان اڻ کٽ بيابان هيو جتي پاڻيءَ جو نانءُ نشان نه هيو.
هو اڳتي وڌيو ته هن کي هڪ ويران گرجا ۾ زرتشت جي ڀڳل مجسمي جي پيٽ تي ويهي آتشڪدي جي باهه ۾ ڳوهون سيڪيندڙ شخص نظر آيو. هو ان وٽ ويو ۽ پڇيو.
”هيءُ ڪهڙو علائقو آهي؟“
”هيءُ آب گم جو بيابان آهي.“ ان چيو ۽ پوءِ سوال ڪيو، ”ڇا تون ڪيڪانان وڃڻ چاهين ٿو؟“
هن چيو، ”ها، مونکي ٻڌيا وڃڻو آهي ۽ اتان اروڙ.“
جواب تي ان شخص هن کي اوپرين اکين سان ڏٺو.
”ڇا تون ٻڌ آهين؟“ ان پڇيو.
”نه، مان انسان آهيان.“
”پر انسان ڪو مذهب ته نه آهي. دنيا ۾ سڀ انسان آهن.“
هن ان سان بحث ڪرڻ مناسب نه سمجهيو. اهو ڳوهه کائيندڙ ماڻهو هن کي سٺو نه لڳو. ان کيس کائڻ جي صلاح ڪئي ۽ هن جي انڪار تي حيرت ٿي ته اهو آب گم جي علائقي ۾ ناياب نسل جي ڳوهه جي ذائقي جو انڪاري آهي. رات ٿي چڪي هئي. جڏهن اڳتي وڌيو ته کيس بيابان جي هڪ پٿر مان آواز آيو، ”ٿُڪ هجئي آسمان.“
هن ڪنڌ کڻي مٿي نهاريو، کيس ڌرتي ۽ آسمان جي وچ تي ڪا شيءِ لڙڪندي نظر آئي جيڪا هڪ ستاري ۾ تبديل ٿي وئي. علم نجوم کي سامهون رکي هن جڏهن حساب لڳايو ته اهو قسمت جو منحوس ستارو هيو جنهن جي پيدا ٿيڻ جي سڀ کان وڌيڪ خوشي شيطان کي ٿي هئي.
جڏهن ڪيڪانان جي سرحد کي ويجهو ٿيو ته پري کان کيس پٿريلي زمين تي گهوڙن جي ٽاپن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا. اهي آواز گهوڙن جي سنبن مان نڪري پهاڙن ۾ پڙاڏو پيدا ڪري رهيا هيا. جڏهن ويجهو پهتا ته هن جي حيرت جي ڪا حد نه رهي. هن ڏٺو اهو علاؤ الدين علاقي هيو جيڪو ساٿين سميت هن پويان اچي اتي پهتو هيو. ان پويان اهو بنسري نواز به هيو جنهن جي هٿ ۾ هن جي رستي ۾ اڇلائيل بنسري هئي. ان ڪهيداس وٽ پهچي خوشيءَ مان بنسري وڄائڻ شروع ڪئي. ان جي ڌن تي مٿي آسمان جي اوچائين ۾ اڏامندڙ ابابيل هڪ هنڌ بيهي سنهن پرن سان رقص ڪرڻ لڳا. علاؤ الدين ٽپو ڏئي گهوڙي تان لٿو ۽ ڪهيداس سان مليو.
”اسان سمجهيو تون مري چڪو آهين.“ علاؤ الدين چيو، ”پر رستي تي اڇلائيل بنسيءَ شڪ دور ڪري ڇڏيو. بنسي نواز جڏهن اها پٽ تان کنئي ته سنگهي ٻڌايو ڪهيداس جيئرو آهي ۽ هن رستي تان اڳتي لنگهيو آهي. هن جي ڳالهه سچ ثابت ٿي. ان رستي تان آياسين ته توکي ڳولهي ڪڍيوسين.“
علاؤ الدين سان ملي ڪهيداس کي خوشي ته ڪونه ٿي پر پوءِ به هن کي اظهار ڪرڻو پيو.
هن چيو، ”پاڻ پريشان هيس. توهان سان ملي مسرت حاصل ٿي.“
پوءِ هن علاؤ الدين پويان گهٽ ماڻهو ڏسي سوال ڪيو.
”ٻيا ڪيڏانهن ويا... ڇا طوفان جي نظر ٿي ويا؟“
علاؤ الدين ٿڌو ساهه ڀريو.
هن چيو، ”اهي سڀ مارجي ويا. ان طوفان اسان جي ماڻهن کي غرق ڪري ڇڏيو. تنهنجي زندگي اسان لاءِ تحفو آهي. خليفي کي منهن ڏيکارڻ لائق ته ٿياسين.“
هن ڪهيداس کي گهوڙي تي ويهاريو ۽ مڪران طرف روانا ٿيا جتي علاقين جو قبضو هيو.
جڏهن مڪران پهتا ته انهن کي خبر پئي امير الدين عربن هٿان قتل ٿي چڪو آهي. ان جي منڍي سندس کل ۾ ويڙهي عراق موڪلي وئي آهي. ڪجهه علاقي پهاڙين ۾ لڪي اتان لنگهيندڙ عرب فوج کي نقصان پهچائي رهيا آهن. علاؤ الدين لاءِ اهڙي صورتحال خطرناڪ هئي. هن کي اتي پهچي خوف ورائي ويو. امير الدين جيڪو سندس سوٽ هيو ان جي قتل جو ٻڌي هن جي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي، هو ڪهيداس کي ساڻ ڪري ساٿين سميت روپوش ٿي ويو. هن مڪران جي ڏورانهن علائقن ۾ انهن سرڪش علاقين کي ڳولهي لڌو جيڪي لڪيل هيا. انهن هن کي سڃاتو ۽ عزت سان خيمي ۾ وٺي سٺي خدمت ڪيائون. علاؤ الدين انهن کي سڄي حال کان واقف ڪيو. ڪهيداس کي انهن حوالي ڪري پڪ ورتائين ته اهي ڪنهن به صورت ۾ هن کي نظرن کان اوجهل نه ڪندا. ان جي اروڙ پهچڻ کانپوءِ ڪم پورو ٿي وڃڻ جي صورت ۾ بحربانيا روانو ڪندا جيئن اهو بيمار خليفي جو علاج ڪري سگهي. علاقين جي چڱي مڙس واعدو ڪيو ته هو ڪڏهن به انهن جي اعتماد کي دوکو نه ڏيندو ۽ ڪهيداس جي اروڙ پهچڻ کانپوءِ اتي موجود علاقين کي تاڪيد ڪندو ته اهي ان تي نظر رکن.
علاؤ الدين کي جڏهن پڪ ٿي ته ڪم پورو ٿي چڪو آهي اهو ساٿين سميت موٽي ويو ۽ ڪهيداس علاقين جي حفاظت ۾ ٻڌيا روانو ٿيو جتان هن کي درياهه پار ڪري اروڙ پهچڻو هيو.
ڪهيداس جڏهن علاقي سپاهين سان ٻڌيا مان هلندو درياهه جي ڪپ تي پهتو ته هن جي نظر ان ساڳي سپاهيءَ تي پئي جنهن سان ڪڏهن يمن جي سرحد تي ملي چڪو هيو. اهو عرب خابرو هيو جيڪو ويس مٽائي اروڙ پهتو هيو ۽ واپس درياهه پار ڪري سيوستان جي رستي عراق وڃي رهيو هيو. اهو جڏهن ڪپ تي لٿو ته هندو واپاريءَ جيان ان کي ڌوتي ٻڌل هئي ۽ هڪ ڳاڙهي بندي ڪڇ ۾ ساڻ هئي. ڪهيداس ان سپاهيءَ کي پري کان سڃاڻي ورتو ۽ وڌي ان وٽ آيو. سپاهيءَ جي نظر جيئن ڪهيداس تي پئي ته ان کان ڇرڪ نڪري ويو ۽ حيرت ٿي. گهڻو وقت گذرڻ باوجود بدليل ويس ۾ به اهو هن کي سڃاڻي رهيو هيو. هن سپاهيءَ کي چيو، ”مان ساڳيو شخص آهيان. جنهن سان تون پهريون به ملي چڪو آهين.“
سپاهيءَ پري منهن ڪري لنوائڻ جي ڪوشش ڪئي.
پوءِ ان چيو، ”ها مون توکي سڃاتو. پر اها ڳالهه ڪنهن ٻئي سان نه ڪجانءِ.“
ڪهيداس چيو، ”مون تي اعتماد ڪر. مان ڪنهن سان ڳالهه نه ڪنديس.“
هن اڪيلائيءَ ۾ ان سان ڪجهه حال احوال اوريا. ڳالهين ۾ ان کيس ٻڌايو ته بحربانيا کان خبر پهتي آهي ته خليفو سوزاڪ جي بيماريءَ سبب فاني دنيا مان ڪوچ ڪري چڪو آهي.“
اها خبر ٻڌي ڪهيداس سوچڻ لڳو هو موٽي صرف ابوالقاس جو ئي علاج ڪري سگهندو. ابوالقاس جي قيد ۾ هارانسي هن جو انتظار ڪري رهي آهي. هارانسيءَ کي ياد ڪري غمگين ٿي ويو ۽ سپاهيءَ سمجهيو شايد خليفي جي موت جو ٻڌي ڏک ۾ وٺجي ويو آهي.
سپاهيءَ چيو، ”خدا ان کي جنت نصيب ڪري. چڱو مان هلان ٿو. منهنجي منزل ڏور آهي ۽ وقت تمام گهٽ.“
اهو سپاهي روانو ٿي ويو. ڪهيداس جڏهن درياهه ٽپي ٻئي ڀر پهتو ته هن کي اروڙ جو شهر ويران ۽ ڏک ۾ ٻڏل نظر آيو. سڀ گهٽيون خالي هيون. بازارون ۽ دڪان بند هيا. ڪو اڙيو ٿڙيو شخص لنگهيندي نظر پئي آيو. هو پريشان ٿي ويو. سندس دل جي ڌڙڪن وڌي وئي. هن کي خوف ورائي ويو. هن سمجهيو ضرور ڪجهه ٿيو آهي جنهن کان اروڙ جون پُررونق گهٽيون ماتم ڪري رهيون آهن. هن اڳتي وڌي شمشان گهاٽ ڏانهن ويندڙ هڪ پروهت کان پڇيو، ”ڇا ڳالهه آهي. هيءُ شهر ڇو ويران آهي؟“
ان پروهت جون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون.