تاريخ جي ماٺار ۾ اڇلايل ڳرو پٿر

انگريزي ٻولي جي مشهور ناول نگار جلين بارنز جي ناول “دي سينس آف اين اينڊنگ” منجھان تاريخ جي حوالي سان هڪ سٽ ذهن تي تري آئي آهي، “ تاريخ ان پڪي شاهدي جو نالو آهي، جيڪا ماڻهن جي ڪمزور يادگيري ۽ اڻپوري ڄاڻ تي آڌاريل آهي.” مونکي لڳي ٿو ، ته سنڌ جي تاريخ جي حوالي سان بارنز جي اها ڳالهه گھڻي ڀاڱي غلط آهي . ڇاڪاڻ ته پهرين ڳالهه سنڌ جي تاريخ تي اڃا تائين ڪو سگھارو تحقيقي ڪم ٿيو ئي ناهي ۽ جيڪو ٿورو ٿڪو ٿيو به آهي ، ته اهو اڻ وسهندڙ حد تائين غير معياري ۽ سولي سنڌي ۾ رڳو گشن ۽ ڊاڙن . تي آڌاريل آهي . ٻي ڳالهه ته ماڻهن جو حافظو تڏهن ئي ويساهه جوڳو چئبو ، جڏهن ان کي جوڳي ۽ سڌائتي ڄاڻ جو خزانو حاصل ٿيندو، جيڪو سنڌ جي تاريخي ماخذن جي حوالي سان گھٽ ۾ گھٽ بنهه اڻپورو آهي. آءٌ ڪڏهن ڪڏهن اهو سوچيندو آهيان ، ته جيڪڏهن سر جان مارشل موهن جي دڙي جي کوٽائي نه ڪرائي ها ، ته جيڪر اسان سنڌين وٽ پاڻ پڏائڻ لاءِ ڪجھ به نه هجي ها. اسين سنڌ جي تاريخ بابت فقط ايترو ئي ڄاڻون ٿا . جيڪو اسانکي مُنڍ کان ٻڌايو پئي ويو آهي ۽ اسين ان ڳالهه تي اکيون پوري اعتبار ڪندا آيا آهيون ، ته اسان جي سڀيتا پنج هزار ورهيه قديم آهي. سنڌ جي تاريخ بابت اڪيچار اڻسليل سوال آهن، جهڙوڪر: ڇا سنڌ جي تاريخ رڳو پنج هزار سال پراڻي آهي ، يا ان کان به آڳاٽي ، آريا به دراوڙن جيان هتان جا اصل رهواسي هئا، يا نه ۽ ٻيا اهڙا انيڪ سوال آهن. جن جا اسان وٽ ڪي به وزنائتا جواب ناهن . اسين گھڻي قدر پاڻ کان ۽ پنهنجي تاريخ کان اڻڄاڻائي جي حد تائين اوپرا آهيون.
مشڪور ڦلڪاري صاحب جو ڪتاب “سنڌ جي ڪوهستان جو تاريخي جائزو ” سنڌ جي ڪوهستاني علائقي بابت ، ڪجهه اهڙن ئي اڻسليل سوالن جا جواب ڏيڻ جي هڪ مهلائتي ۽ مُلهائتي ڪوشش آهي. جيتوڻيڪ ڦلڪاري صاحب ڪتاب جي مُنڍ ۾ سنڌ جي تاريخ جي حوالي سان مختلف مفروضن ۽ انومانن کي نِنديو آهي . سنڌ جي تاريخي ماخذن جي غير سائنسي، غير معياري هجڻ جي چڱي ڇنڊڇاڻ ڪئي اٿس ، پر ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ مونکي ائين لڳو ، ته ڄڻ ليکڪ پاڻ به انهن ئي مفروضن ۽ انومانن کان پاسو ڪندي به ڪجهه نتيجا انديشن ۽ انومانن تي آڌاريندي ڏنا آهن. ڇاڪاڻ ته هن وٽ نه سندس گڏ ڪيل شاهدين ۽ مشاهدن بابت اصل سائنس جي روشني ۾ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪا سگهه ۽ وسيلا هئا ، نه ئي ڪنهن ذميوار اداري جو ڪو ساڻس سهڪار هو .پر هن مشاهداتي تيز نظر سان پنهنجي وسيع مطالعي جي روشني ۾ تاريخ بابت ڪجهه نتيجا اخذ ڪري تحقيق جي ماٺار ۾ هلچل پيدا ڪرڻ جي وڏي ڪوشش ڪئي آهي. هن جي اها ڪاوش تاريخ جي ماٺار ۾ اڇلايل هڪ اهڙو ڳرو پٿر آهي . جيڪو اڳتي هلي سنڌ جي تاريخ تي تحقيقي جمود کي ٽوڙيندو ، پوري دنيا جا ادارا پڻ ارتقا جي منجهيل سوالن جي جواب جي ڳولا ۾ سنڌ ڏانهن متوجهه ٿيندا . سنڌ جو ڪوهستاني ڀاڱو ڪيترو قديم آهي، يا ٿي سگھي ٿو ، منهنجي سمجھه ۾ ان ڏس ۾ ڪنهن تحقيقي اداري طرفان جوڳي سائنسي کوجنا ٿيڻ گھرجي.
بهرڪيف مشڪورڦلڪارو جس لهڻي ، جو پاڻ سنڌ جي تاريخ ۽ خاص طرح سنڌ جي هڪ اهم حصي ڪوهستان ۾ تاريخ جي ڳجهن رازن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ قلم کنيو اٿس. آءٌ کيس واڌايون ڏيان ٿو ۽ اُ ميد ڪريان ٿو، ته هو اڳتي به پاڻ ملهائيندو رهندو .

گل سنائي
مانچسٽر، يو ڪي
9 سيپٽمبر 2017

سنڌ شناسي

سنڌ جي ڪوهستان جو تاريخي جائزو