ٿاڻو عارب خان
وڏيروصالح محمد عرف صالڻ برهماڻي
هي ڪوهستان جي برهماڻي قبيلي جو پَڳدار وڏيرو آهي. هي شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو پارکو ۽ رسالي جو حافظ آهي. انهيءَ کان سواءِ هن وٽ شاهه صاحب جي انهن به ڪافي بيتن جو ذخيرو آهي، جيڪي اڃان تائين منظر عام تي نه اچي سگهيا آهن. هي شاهه جو عاشق انسان شاهه صاحب جي سَخي ڏاتارن جهڙو هوبهو زنده ڪردار نظر اچي ٿو. اهو ئي سبب آهي، جو ڪوهستان جي برهماڻي قبيلي ۾ ٻڌي، انسان دوستي، ۽ محبت جهڙا انساني قدر ٻين قبيلن کان ڪجهه سَرس آهن. هن جا راڄوڻي فيصلا انصاف تي ٻڌل هوندا آهن، هي غلطي ڪندڙ ڌُر جو ڏنڊ پاڻ ڀري ڇڏيندو آهي. سندس اها سوچ آهي، ته غُربت سبب ئي سماجي غلطيون ۽ ڏوهه ٿين ٿا. انهيءَ ڪري ڏوهاري کان ڏنڊ وٺڻ خود وڌيڪ ڏوهن جو رستو کولڻ جي برابر آهي. اهڙي تعميري سوچ سبب هن مُحبتي ۽ انساني قدرن جي امين وڏيري کي ڪوهستان ۾ وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو آهي.
وڏيرو بابو خان برهماڻي
هي وڏيري صالح محمد عرف صالڻ برهماڻي جو ڀاءُ آهي، هي پڻ راڄوڻي فيصلن کانسواءِ، شاهه صاحب جو پارکو ، ۽ وڏو دانشمند ۽ مهمان نواز انسان آهي. سندس اوطاق تي روايتي سنڌي ڪچهريون پيون هلنديون آهن، جنهن ۾ سُگهڙ ۽ شاهه صاحب جا پارکوءَ موجود هوندا آهن. انهيءَ کان علاوه هي سنڌي ثقافت سان بيحد پيار ڪندڙ ماڻهو آهي. کيس مال ڌارڻ جو عشق آهي، انهيءَ ڪري وٽس هر قسم جو چوپايو مال موجود آهي. انهيءَ کان سواءِ ڀَلا گهوڙا به وَٽس موجود آهن. هي سنڌ جي ميلن ۾ اوطاق لڳائي، گهوڙن جي ڊوڙ جي مقابلن ۾ شامل ٿيڻ سان گڏ سنڌي ثقافتي ڪچهريون به مچائيندو آهي. مهمان نوازيءَ ، اخلاق ۽ سخاوت سبب هي ڪوهستان جو هن وقت هڪ سخي ڏاتار آهي. سڄي سنڌ ۾ سندس دوستيون ۽ شخصي احترام موجود آهي. هي هڪ انسان دوست ۽ تمام گهڻو محبتي انسان آهي .
وڏيرو ڪانڀو خان برهماڻي
هي به وڏيري صالح محمد عرف صالڻ ۽ وڏيري بابو خان برهماڻي جو ڀاءُ آهي. هي ڪوهستان جي سياست جو مُک ڪردار آهي، سندس ٿاڻي بولا خان ۾ اوطاق آهي، جتي هر وقت آيلن جي آڌر ڀاءُ لاءِ هي موجود هوندو آهي. حد درجي جومهمان نواز ۽ مُحبتي انسان آهي. انهيءَ کان علاوه کيس ڪتابن پڙهڻ جو شوق آهي، هن جو شُمار پڻ ڪوهستان جي ڏاهن ماڻهن ۾ ٿئي ٿو.
ٻٻر فقيرسوڻيهرو
ڪوهستان جي ڳوٺاڻين ڪچهرين ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام کانپوءِ جنهن شاعر جي شاعريءَ تي گُفتگوٿيندي آهي، سو آهي ٻٻر فقير سوڻيهرو. هن ڪوھستان جي ٿاڻي عارب خان واري علائقي ۾ جنم ورتو ھو، ۽ 1919۾ وفات ڪيائين، ڪوهستان جي سسي لٿي مقام ۾ مدفون آھي.هي ڪوهستان جو هڪ عام ڳوٺاڻو هو. ڪوهستان جا ماڻهو هن جي باري ۾ اهو ٻڌائين ٿا، ته هي لطيف سائينءَ جو وڏو پارکو هو، کيس شاهه سائين جو ڪلام ياد هو. انهيءَ ڪري سندس شاعري شاهه صاحب جي شاعريءَ جيان انسان دوستي، همت، بهادري، محبت ۽ ڪوهستان ۾ ٿيل مختلف تاريخي واقعن جي ذڪر سان ڀرپور آهي. هن جي شاعري به سُروار ۽ داستان گوئيءَ جي فن سان ڀرپور آهي، جنهن ۾ هن تمام سادي ٻوليءَ ۾ ڪوهستاني محاورا، تشبيهون ۽ استعارا استعمال ڪيا آهن. انهيءَ ڪري سندس رَسَ ۽ چَسَ سان ڀرپور شاعري ڪوهستاني ڪچهرين جو سينگار آهي.
ٻٻر فقير جا ڪجھ بيت ھي آھن :
تون سمون آءٌ گندري، مون ۾ عيب اَڙا
پسي کِکيءَ کَڙا ، متان ماڱر مٽيين.
*
تون سمون آءٌ گندري، مياڻي ڄائي مَي،
ڪرڪا ٻاجهه ٻٻر چوي، نالائق بندي تي،
عطر ڪو اوتي، لاهِج کارو کِک جو.
*
چانگا چرين ٿو جوءِ ۾، ورھ پايو ونگ،
ڪينجھر جي ڪپن ۾، ٿا ڏيل ڏکوئين ڏنگ،
جڏھن جت گڏبئي جھنگ، تڏھن ويندئي وَڳ وِسري.
*
ڏسي دور درياء جو، پرينءَ ڏانھن پيرڀَري،
سُھڻي گھوري سچ جي، جنھن من نه ميرو ٿئي،
جا پيتي پِڪ پرينءَ جي،سڄڻ ڳولھي ٿي سي،
آھيان جنھن اَجھي، سو سڄڻ رسندم سير ۾.
*
سسئي پُڇي سَرتين کان،ڪو ڏيوم ڏيرن جو ڏَسڙِي،
آئون مَ جاڳيس ننڊ مان، ڪيف نه لاٿو ڪَس ڙِي،
ٻانڀڻ جو ٻٻر چئي، بت نه ڪري بَس ڙِي،
ورلاءِ ڪيم وَس ڙِي، ڇو سُتس شھر ڀنڀور ۾.
ٻٻر فقير جو پُٽ ڪاپٽ فقير سوڻيهرو به پيءَ جيان سُـٺو شاعر هو.سندن شاعري گھڻي ڀاڱي وڏيري بابو خان برھماڻيءَ ۽ وڏيري صالح برھماڻيءَ کي ياد آهي. ان کان علاوه سندس خاندان مان ھادي بخش سوڻيهري کي به ٻنهي شاعرن جي شاعري ياد آھي. افسوس اهو آهي ته هنن ڪوهستاني شاعرن جي شاعريءَ کي ڪنهن به اداري محفوظ نه ڪيو آهي. جي اها حالت رهي ته هنن ٻنهي ڪوهستاني شاعرن جي شاعري ٻين به انيڪ ڪوهستاني شاعرن جي شاعريءَ جيان هميشه لاءِ گُم ٿي ويندي.
ڪاپٽ فقير جي شاعريءَ مان به نموني طور ڪجهه بيت ڏجن ٿا :
لوهاراڻين ۽ باريجن جي جنگ تي ڪاپٽ فقير جا بيت
ساراهيان سَچو ڌڻي، آهي جڳ ئي جو جانِي
پاڻ ڌڻي پاڪ آهي، جنهن جو مَٽ نه آهي ثاني،
ليکي ليکيان لال، جو سيوهڻ ۾ سَجاني،
مدد منهنجو مرشد ٿيندو، ڏيهه جنهن جا ڏانِي،
هو به پوٽا آهن پير غيبي جا ، ناهن نَنڍاني،
گَجي پئي گل محمد جي، اها قدرت ۽ ڪانِي،
چاڙهيو چودري تي، پيو مرد ڏي ماني،
اچن جنهن جي اوطاق ۾، سوين سَلامي،
ڏينَس ڏَن ڏانِي، پيو بزرگ کٽي بَٺيءَ تي.
*
بُزرگ پيو کٽي بَٺيءَ تي، جنهن ڏٺو ڌڻيءَ جو در،
پَٽ تنهن جو پاسي ۾، اهو باري جهليو هو ڀر،
هڪڙي ڪاني هئس قدرت جي، ٻيو جواني هئس جِگر،
نشو نورمحمد کي، ناهي ڪِيءَ نظر،
تنهن ٻڌو وڃي ٻروچ سان، بجاراڻي جو ڀر
هو به هڻن کڻن هميشه لاءِ، سَرو ۽ سَمر
کڙو ککر مَن ۾، ۽ واڌُو اڃان وَر
ڀائرن جو بلوچ کي، ٻيلهه جو هو ٻَر
نڪو نورمحمد اهو، ڪوسل ڪڍيو ڪر
گجي وڙهيو گبولن سان، ٿي نِڪري نِشانبر
مائي ڄڻيو مَر، سو جَس جَس جهان ۾.
*
جَس دينوءَ جَس جمن، اوهان کي ٿا جس چوَن جوان،
پاڙي رهن پير جي، کنيرا هي خان،
پڙهن نيڪ نمازون، قابل سڀ قرآن،
ڪَسر ڪنهن کي ڪين ڏين، پهري پهلوان،
سنڀالين سچو ڌڻي، اٿي منجهه آرام،
نيت آهيم نورمحمد سان، مولا ملائي مان،
نورمحمد آهي نِسريو، اهو اوسيو ٿيو اِخوان،
ڪري قصد ڪاپٽ چئي، انهي سندو شان،
ٿُڏو ڏِبو ٿُڙ کي، ته لُڏي ويندِي لام،
ڪيهر شينهن ڪلام، ته ويري وڙهندئي وجهه سين.
*
ميو اُٺ ٿو موجون ڪري، جيئن ٿو سان سياري،
تيئن رکيو اڻڪ اک ۾، وير نه وساري،
تيئن مانجهي پُٽ موندر جو، ٿو نورمحمد نهاري،
مَهاين سان ماري ، ڪندو تحقيق من توتان جو.
*
تحقيق منجهه توتان جو ، ائين چئي پيو اڙٻنگ،
وهندس ڪين ونيءَ ناهيان، خيال نه ڀانئن ختنگ،
جمن جوان جتائيا، ويري اسان جي وت تان نهاري نسنگ،
اڳو جهليو انهي جو، دينوءَ جهليو دنگ،
دينوءَ هُيو دل ۾ ، زهر اڳيئي زنگ،
نهاريو نورمحمد لاءِ، ٿو پهيون پڇي پتنگ،
ٻيلي ڏي ٿو ٻنگ، ويرين ڏي ٿو ويسلو.
*
ويري نه ڏيندو ويسلو، اچي اهو وير ورايو،
وانڌن آندو گڊو، سو واهندو وڏيرن،
مصلحت مهري پٽ سان، ڪوٺيو آڻيو ڪن،
صالح تن سان سنبريو، سَرو ٻڌي سرتن،
ڪيائون گڙڪو گز تان، لٿيون بهيرون برفتن،
واٽ وڍي ورتائون، اڳو جهليو احدن،
باريجا بُزرگ هئا، منجي ڌڻي مرڪن،
تنهن جون لهريون نورمحمد چئي، لهريون لال ڪن،
ديهه وڏو دستا ڪيو، ڏسي منجهه ڏکن،
ڪان جهليندي ڪاوڙيو، جيئن وسيهر وات وجهن
سامهون ٿيو سرواهين کي، جيئن پتنگ آڳ پون،
نوين نورمحمد کي، جيئن هيڪل منجهه هٿن،
تن جون لٺيون لوهاراڻي کي، وارو واري وسن،
دينوءَ کي دلبندٿا، قومي قصد چون،
وماٽي ويهاريو هاڻي، مر مرد مشاهدو ڪن،
گجي گڊو آيو هو، واهندو واسينگن،
راهت اڳي رايو هيو، ماريو ملوڪن،
مرڪن مهيون تن جون، ٿيون ڳالهيون ڳائجن،
تن جا جنب جمن کي، لڳا پيا ليکجن،
نڱيو نه ساهي کي، سهرا پيا سونهن،
گهوٽ گهڙيا گنگوءَ ۾، جن جي ڪڪور ٿي ڪپڙن،
خان خبرون ان کان، اهي پاٿروءَ پيا پڇن،
ته اونگر تي اڄن، همرڪن ته ههڙي ڪئي.
***