ضميمو-ب: سمن جي دور ۾ فارسي ادب
سمن جو دور 751هه ۾ شروع ٿي 927ھ تي ختم ٿيو. ڪن لکندڙن ”انشاي ماهرو“ کي به سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ شمار ڪيو آهي. ان جو لکندڙ عين الدين عين الملڪ ماهرو، ملتان جو گورنر ۽ سنڌ جي معاملن جو نگران هو. ڪتاب ۾ آيل ڪجهه خطن ذريعي سنڌ ۽ هند جي ڇڪتاڻ تي روشني وڌل آهي. هي خط ”انشاي ماهرو“ جي نالي سان پروفيسر عبدالرشيد لاهور مان ڇپيا آهن.
ڊاڪٽر سدارنگاڻي پنهنجي ڪتاب (پرشين پوئٽس آف سنڌ ص10) ۾ ڄام جوڻي کي به شاعر طور متعارف ڪرايو آهي.
شاه بخشنده توئي بنده شرمنده منم!
سيد حسام الدين راشدي ويهھ سال پوءِ هن تحقيق کي رد ڪيو ۽ لکيو ته هيءَ سٽ اصل ۾ هندستان جي شاعر امير حسن سجزي (وفات:738ھ) جي هڪ غزل مان کنيل آهي. (مهراڻ 4/1968ع) گذريل ڪجهه سالن ۾ سنڌ ۽ فارسي شاعريءَ جي حوالي سان جيڪو ڪم ٿيو آهي، ان ۾ سدارنگاڻي صاحب جي هيءَ غلطي بار بار دهرائي وئي آهي. امير حسن جو غزل هت مڪمل طور تي ڏجي ٿو ته جيئن مستقبل ۾ عنوان تي ڪم ڪندي غلطيءَ کان بچي سگهجي.
بازمين آيم وسر در قدمت ميفگنم
”مير بخشنده توئي! بنده شرمنده منم“
رفتني رفت، بيخشاي که باز آمده ام
گر تو دستم ندهي دست بپاي که زنم
بوي رحمت ز غبار قدمت مي يام
رخت اميد به کشف کرمت مي فگنم
خويشتن را بسر کوي تو، افگندم باز
زانکه تابي تو همين باشم بي خويشتنم
دوستيء در تو مايهء ايمان منست
ميکشدهم بسر گوي تو حب وطنم
هيچ اندوه نبود، در دل گورم والله!
تاز اندوه تو پيوند بود برکفنم
چہ شد آخر؟ که خداوندي خود کم کردي
جان من! من نه همان بنده مسکين حَسنم!
تذڪرن ۾ شيخ حماد جماليءَ جو شعر به ملي ٿو:
دو گزک بوريا و پوستکي دلکي پرز درد دوستکي
ايـتـقـدريـس بود جمالي را عـاشـق رنـد ولا ابالي را
(مڪلي نامہ ص83)
راشدي صاحب هن ڏس ۾ وڌيڪ لکيو آهي ته هي شعر جمالي دهلويءَ ڏي به منسوب آهي. (مقدمو سير العارفين اردو ترجمو)
ان بعد تذڪرن ۾ شيخ عيسيٰ لنگوٽي جو نالو اچي ٿو، جو سمن جي آخري زماني ۾ برهان پور کان آيو ۽ مڪليءَ تي اچي مقيم ٿيو. هن جو نالو پڻ هن دور جي فارسي شاعر طور سامهون آيو آهي. سندس شعر هي آهي:
قيد باشد حکيم! در ره دوست
دو گزک بوريا وپوستکي
گر تو آزاده بس است ترا
دلکي پرز درد دوستگي
(مقالات الشعرا ص457)
شهيد مخدوم بلاول سمون به فارسي سخن جي حوالي سان روشناس ٿيو آهي. سندس شعر مير قانع (مقالات الشعرا ص92) ڏنو آهي:
در راه خدا از سر قدم بايد ساخت
سرمايه اختيار خود ميبايد باخت
کفرست بخود نمائي بردن بجهان
از خويش برون شده سويش ميبايد تاخت
ڄام نندي جي هڪ رباعي به تذڪرن ۾ (مقالات الشعرا ص816) ملي آهي:
اي انکه ترا نظام دين ميخوانند
تو مفتخري که مرا چنين ميخوانند
گر در ره دين از تو خطائي افتد
شک نيست که کافر لعين ميخوانند
جيتوڻيڪ هيءَ رباعي ڪنهن ٻئي شاعر جي نالي ۾ منسوب ڪانهي، ليڪن فخري هروي ٺٽي ۾ 958ھ ۾ لکيل ”روضة السلاطين“ نالي تذڪري ۾ ڄام نندي جو هڪ شاعر طور تعارف نه ڏنو آهي. ياد رهي ته هي تزڪرو اهڙن بادشاهن، اميرن، حاڪمن ۽ وزيرن لاءِ لکيل آهن، جن ڪڏهن ڪڏهن شعر جي واديءَ ۾ به قدم رکيو هو. حالانڪه فخري هروي ملتان جي شهزادي ابوالحسن لنگاه جو به هڪ شاعر طور ذڪر ڪيو آهي.
ڄام فيروز جي دور ۾ سن 918ھه ۾ هرات مان مخدوم عبدالعزيز ۽ سندس ٻه پٽ اثير الدين ابهري ۽ مولانا محمد ”ڳاها“ آيا هئا. عبدالعزيز ۽ اثير الدين ڳاها ۾ فوت ٿيا. اثير الدين جو ڄام فيروز لاءِ چيل قصيدو هن ڪتاب ۾ اڳ ئي ڏنو ويو آهي. مخدوم عبدالعزيز جي لکيل ”شرح مشڪواة“ مشهور هئي. هرات مان نڪرندي بار بار سندس چپن تي هي شعر ايندو رهيو:
آنجا که بناي دين بگردد برهم
باشي تودني اگر کني مکشي کم
اينک راه راست پيش روي عالم
کافر نشوي ملک خدا نبود کم
(مقالات الشعرا ص422)
مولانا محمد جنهن کي مولانا ياري ۽ مولانا يار محمد به سڏيندا هئا، سو پوءِ به گهڻو وقت زنده هو. (مقالات ص10، 422 7 876) اڳتي هلي سلطان محمود بکريءَ جي ايلچيءَ طور همايون جي درٻار ۾ ويو، ليڪن کيس ڪاميابي حاصل نه ٿي. ان ڪري سنڌ ڏي اچڻ بجاءِ (سيتپور) گجرات هليو ويو ۽ اتي ئي فوت ٿي ويو. ڪتابن ۾ هن جو چيل هڪ شعر آيو آهي، جو گجرات جي زماني ۾ چيائين:
گجرات خوش دياري اما بشرط ياري
بي يار چون توان بد در اين چنين دياري
(معصومي سنڌي ص283)
سمن جي دور ۾ لکيل ڪنهن به فارسي ڪتاب جو اڃا تائين ڪو ڏس پتو نه پيو آهي. البت ڄام نندي جي دور ۾ سن 910ھ جو ڪتابت ڪيل قرآن مجيد جو فارسي ترجمو مليو آهي. ان جو ڪاتب ٺٽي جو رهواسي عبدالرهيم هو. نسخي ۾ ڪل 482 ورق آهن. پڄاڻي هن ريت اٿس: تمت تمام شد کارم من نظام ترجمه مصحف روز پنجشنبه بتاريخ سن910 هجري کاتب الفقير حقير عبدالرحيم غفر لہ ذنبہ. هن ترجمي جو مترجم ڪير آهي؟ ان بابت معلوم نه ٿي سگهيو آهي. هي نسخو ڊاڪٽر نواز علي شوق صاحب جي ذاتي ڪتبخاني ۾ ڪراچيءَ ۾ آهي.