تعليم جي شعبي ۾ پنهنجيون خدمتون پيش ڪندڙ نفسياتدان
[/b]ايڊورڊ ٿارنڊائيڪ ڪو تعليمدان ڪونه هو، هو هڪ نفسياتدان هيو. هن ڪردار (رويي) جو نظريو پيش ڪيو جنهن ۾ هن جو چوڻ هو ته ” جڏهن ڪنهن عمل مان ڪنهن فرد کي مثبت موٽ ملندي آهي ته هو اُن عمل کي جاري رکندو آهي. ان جي ڀيٽ ۾ جيڪڏهن کيس انهي عمل مان موٽ ۾ ڪو نقصان پهچندو آهي ته هو انهي عمل کي سگهو ئي ترڪ ڪري ڇڏيندو آهي“. هن نظريي کي ٿارنڊائيڪ ڪنيڪشنزم جي نظريي طور پيش ڪيو آهي. هاڻ جيڪڏهن پاڻ ايڊورڊ ٿارنڊائيڪ جي هن رويي واري نظر تي غور و فڪر ڪنداسين ته پاڻ کي سانساني رويي جو نفسياتي پهلو سمجھ ۾ ايندو. ننڍڙو ٻار جڏهن پنهنجي نا سمجهي جي ڪري اتفاقن باھ جي ويجهو وڃي پهچي ٿو ۽ کيس انهي مان نقصان پهچي ٿو ته پوءِ ٻيهر لاءِ اهو ٻار باھ جي ويجهو وڃڻ کان گريز ڪندو. سندس ذهن ۾ اِها ڳالھ ويهجي ويندي ته باھ جي اها ٻرندڙ شعلو سندس لاءِ نقصان ڪار آهي. اِهڙي ريت نفسياتي پهلو انساني تاريخ ۾ ارتقا ورتي. جيڪڏهن اسان کي ڪنهن عمل جو ورجاءُ ڪندي دلي سڪون يا دماغي تسڪين عطا ٿيندي ته اسان انهي عمل کي جاري رکنداسين. پوءِ ڀلي ڇو نه کڻي انهي عمل جا ڪنهن قدر منفي پهلو هجن يا انهي جا اڳتي هلي ڪري ڳنڀير نتيجا نڪرن. ليڪن انسان پنهنجي نفسيات جي آڌار تي شين جي پرک ڪندو آهي ۽ انهن جي وچم ۾ فرق جي لڪير ڇڪيندو آهي. اِهو انساني فطرت رهيو آهي ته هو فرحت بخشيندڙ عمل ۾ پاڻ کي گهيري رکندو آهي ۽ بيزاري واري عملن کان پاڻ کي پري ڪري ڇڏيندو آهي.
[b]• جين واٽسن
[/b]ايڊورڊ جي هن نظريي کي توسيع ڏيندي آمريڪا ۾ پيدا ٿيندڙ جين واٽسن (1940) ۾ پنهنجي تحقيق ۾ اِن ڳالھ کي ثابت ڪيو ته ” ٻارن جي روين ۾ جيڪي تبديليون رونما ٿينديون آهن. انهن تبديل ٿيندڙ روين جو سبب سندس ماحول هوندو آهي“. ڇو ته اسان سڀئي رويا پنهنجي ماحول مان ئي اخذ ڪندا آهيون. اسان پنهنجي ماحول مان هلڻ، گهمڻ توڙي ملڻ جا طور طريقا سکندا آهيون. اسان جو هر هڪ انفرادي توڙي اجتماعي عمل اسان جي ماحول توڙي مليل تربيت توڙي ترغيب جي عڪاسي ڪندو آهي. انهي حساب سان سنڌي ۾ هڪ چوڻي پڻ مشهور آهي ته ” جهڙو ويس تهڙو ديس“. انهي ويس ۽ ديس تي جڙيل اهو پهاڪو پڻ انهي شئي جي نشاندهي ڪري ٿو ته اسان جو ماحول اسان جي ڪردار تي ڪيتري قدر اثر انداز ٿي ٿو. اِهڙي ريت علم نفسيات جي مدد سان تدريس ۾ نوان لاڙا ۽ رخ پيدا ٿيا. جن تدريس جي عمل کي اڃا وڌيڪ موثر ۽ آسان ڪري ڇڏيو.
[b]• بي ايف اسڪينر (1904- 1990)
[/b]اِهڙي ريت وري اڳتي هلي ڪري هن ساڳي نظريي تي مشهور نفسياتدان بي ايف اسڪنر به ڪم ڪيو ۽ هن ٻڌايو ته ” سزا ۽ جزا سان ٻارن جي سکيا واري عمل کي بهتر ڪري سگهجي ٿو“. مطلب ته وقت آڌار ڪڏهن شاگردن کي شاباس ڏجي ۽ وري ڪڏهن حالتن جي آڌار تي کين ٿوري ٿڪي سزا به ڏئي وٺجي. هن طريقي سان سندن روين کي بهتر ڪري سگهجي ٿو. ٻارن سکڻ جي مرحلي ۾ شاباش حاصل ڪرڻ جا حامل هوندا آهن. ٻار نفسياتي طور ان شئي جي توقع ڪندا آهن ته سندس ڪم کي ساراهايو وڃي ۽ کيس پنهنجي ڪيل ڪم جي عيوض ساراهيو وڃي. هن ساراهڻ واري عمل جي نتيجي ۾ شاگرد جي رويي ۾ مثبت تبديلي اچڻ شروع ٿيندي آهي ۽ شاگرد عدم دلچسپي هجڻ جي باوجود به پڙهڻ ۾ پنهنجي دلچسپي پيدا ڪندا آهن. اِن ريت سندس پيدا ڪيل اِها دلچسپي وقت جي حساب سان اڳتي هلي ڪري حيران ڪن نتيجا ڏيندي آهي. اسان اڳم به اِها ڳالھ مٿي ڪري آيا آهيون ته تعليم ۽ نفسيات جو پاڻ ۾ انتهائي گهرو تعلق آهي. جنهن تعلق جي نتيجي ۾ تعليمي نفسيات جو هڪ الڳ پهلو نمايا ٿيو. تعليمي نفسيات ۾ هڪ مضمون ٻار جي نشونما پڻ آهي. اِن ڏس ۾ پياجي، گارڊنر، بلوم، اسڪنر سميت ڪافي نفسياتدانن ڪم ڪيو آهي. جنهن سبب هاڻ نفسيات تعليم سان سلهاڙجڻ سبب تعليمي نفسيات جو درجو حاصل ڪري چڪي آهي ۽ سندس ڳانڍاپو تعليم سان ظاهر ڪري پيش ڪيو وڃي ٿو بلڪ علم نفسيات کي تعليم جو اهم پهلو تصور ڪيو وڃي ٿو.
[b]• بينجمين بلوم (1998- 1913)
[/b]تعليمي نفسيات جي هن پهلو کي اڳتي وڌائيندي آمريڪي نفسياتدان بلوم سکڻ جو هڪ ترتيب ڏنل نظريو پيش ڪيو. جنهن ۾ هَن سکڻ واري عمل کي ڇهن ڏاڪن تي مشتمل هڪ رٿا طور پيش ڪيو. هن جو چوڻ هو ته ” سکيا جي شروعات اسان طرفان اڳم حاصل ڪيل ڄاڻ جي يادگيري تي مشتمل هوندو آهي“. مطلب ته جيڪي شيون اسين پنهنجي علم جي آڌار تي سکي وٺون ٿا انهن جو علم اسان جي لاشعور ۾ اڳي ئي محفوظ ڪيل هوندو آهي. شين جا بنيادي خاڪا اڳواٺ ئي اسان جي دماغ ۾ جمع ٿيل هوندا آهن. جنهن وقت اسان انهن شين جي حقيقي روپ کي ڏسون ٿا ته اسان جو عقل انهن شين کي جلدي ۾ قبول ڪري وٺندو آهي. مطلب ته علم فطري طور انسان جي پنهنجي اندر ۾ ئي سمايل هوندو آهي بس ضرورت هوندي آهي انهي علم کي کيڙڻ جي. اڳتي هلي بلوم جي هن نظريي کي جان ڊيوي غلط ثابت ڪيو ۽ جان ڊيوي پنهنجي نظريي ۾ اِها ڳالھ پيش ڪئي ته ” ٻار جي دماغ ۾ تجربن ۽ مشاهدن جي مدد سان هڪ خاص قسم جا خاڪا جڙيل هوندا آهن جن کي هو نئي ڄاڻ جي اچڻ سان نئو ويس پارائي ڪري سمجهڻ لڳندو آهي“. جان ڊيوي جو مطلب اِهو هو ته شين جا خاڪا جهڙي نموني ٻار پنهنجي ذهن ۾ ٺاهي رکندو آهي اڳتي هلي انهن خاڪن جي آڌار تي هو شين کي سمجهڻ لڳندو آهي ۽ کين پرکڻ شروع ڪندو آهي. سندس سمجھ سندس ذهن ۾ سمايل يا محفوظ ڪيل خاڪن جو محتاج هوندو آهي. هاڻ هڪڙا ٻار حسابن جي مضمون کي پسند ڪندا آهن ته وري انهي ساڳي ڪلاس ۾ موجود ڪجھ ٻيا ٻار انهي ساڳي حسابن واري مضمون کان ڌڪارت وارو رويو رکندا آهن ۽ کيس نا پسند ڪرڻ شروع ڪندا آهن يا وري اهڙو تاثر ڏيندا آهن جنهن مان اهو محسوس ڪيو ويندو آهي ته کين هي مضمون پسند ڪونه آهي.
بلوم وٽ تعليم جي وصف ڪجھ هن ريت هئي ته ” ڄاڻ، مهارتون ۽ رويا گڏجي تعليم جوڙيندا آهن“. بينجمين بلوم پنهنجي هن نظريي مطابق پنهنجي نالي سان ٽيڪزانومي ٺاهي ڪري پيش ڪيا. جن جو مقصد شاگرد کي اعليٰ سطع تي پهچائڻ هو. بلوم جي گذري وڃڻ کان پوءِ سندن پوئلڳن سندن هن نظريي کي هٿي ڏيندي سکيا کي دماغي اوسر ( ڪاگنيٽ) کان وڌائي ڪري اهو چيو ته ٻار جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ تعليم نه ٿو چئي سگهجي. جڏهن اهو ڄاڻ مهارتون پيدا ڪري ۽ ٻار انهي حد تائين پهچي جنهن کي (Psychomotor Domain) چئجي ٿو ۽ وري ڄاڻ توڙي مهارتون تيسين تائين ڪم جو نه آهن جيستائين ٻار انهن ۾ موافق رويا پيدا نه ٿو ڪري جنهن عمل کي (Affective Domain) چئبو آهي. بلوم جي هن تعليمي نفسياتي پهلو کي وقت جي آڌار تي تعليمي ادارن ۾ قبول ڪيو ويو ۽ اڄ ڏينهن تائين تعليمي نصابن ۾ بلوم جي هن نظريي کي پڙهيو وڃي ٿو.
[b]• ڊاڪٽر هائورڊ گارڊنر
[/b]هائورڊ گارڊنر، هارورڊ يونيورسٽي مان نفسيات ۾ ڊگري ۽ ڊاڪٽريٽ حاصل آهي. هن جو نظريو ذهانتن جي متعلق هيو. افلاطون ٻارن جي سکڻ واري عمل کي ٽن مختلف مرحلن ۾ پيش ڪيو هو. ارسطو جي چوڻ مطابق هڪڙا ٻار فطري طور سکڻ ۾ تيز، ٻيا فطري طور درميانا هوندا آهن ۽ باقي فطري طور جڏا هوندا آهن. انهي جي برعڪس وري هائورڊ گاڊنر ارسطو جي هن ذهانت واري درجا بندي سان سهمت نه هو ۽ پنهنجي نظريي ۾ (Multiple Intelligence) جنهن کي گهڻ ذهانيت وارو نظريو چئجي ٿو اھو کڻي آيو. هائورڊ جي مطابق هر انسان ٻي انسان کان جهڙي ريت جسماني طور مختلف هجن ٿا تهڙي ئي ريت ذهني طور به هر انسان ٻي انسان کان مختلف هجي ٿو ۽ سندس ۾ سکڻ توڙي شين کي سمجهڻ جو استعداد به ٻي فرد کان مختلف هجي ٿو. هائورڊ جي نظريي مطابق اسان ڪنهن به شاگرد کي ڪجھ نالا رٽڻ يا ياد ڪرڻ جي عيوض هوشيار هجڻ جو سرٽيفڪيٽ نه ٿا ڏئي سگهون يا وري اُن جي برعڪس ڪنهن کي ڪجھ ياد نه ڪرڻ جي صورت ۾ جڏو نه ٿا چئي سگهون. ڇو ته ذهينيت کي ماپڻ جا طور ۽ طريقا صرف انهي ناهن بلڪ انهن کان علاوه ٻيون به کوڙ ساريون سرگرميون ۽ حڪمت عمليون آهن جن جي وسيلي ڪنهن جي ذهني صحتمندگي کي جانچي سگهجي ٿو. هائورڊ جو مڃڻ هو ته سڀئي ماڻهو فطري طور برابر آهن ۽ سڀني ۾ سکڻ توڙي شين کي سمجهڻ جي صلاحيت هڪ جيتري هوندي آهي. گارڊنر جو هي تعليمي نفسياتي نظريو اڳتي هلي ڪامياب ٿيو ۽ سندس ڪامياب ٿيڻ جو مکيه سبب اِهو ته گارڊنر جي خيال سان ملندڙ جلندڙ خيالن جي اپٽار اُتان جا ڪجھ فلسفي به گهڻي وقت کان ڪري رهيا هئا جنهن سبب سندس نظريي کي جلد ۾ قبول ڪيو ويو.
علم نفسيات جي هن سڀني دورن جو تعلق سکڻ ۽ سيکارڻ جي عمل سان آهي. هي تعليمي نفسياتي نظريا هڪ استاد کي تدريسي عمل ۾ مددگار ثابت ٿيندا ڇو ته هنن نظرين جو تعلق ئي پڙهڻ ۽ پڙهائڻ جي عمل سان آهي. هنن نظرين کي مد نظر رکندي هڪڙو استاد تدريسي عمل کي شروع ڪري ته يقينن اهو بهترين استاد ٿي سگهي ٿو. ڇو ته تدريسي عمل علم نفسيات جي علم هجڻ سان وڌيڪ سولو ۽ آسان ٿي پوي ٿو. نفسيات جي علم سان سکڻ جون نيون راهون هموار ٿين ٿيون ۽ هن جي مدد سان جهڙي ريت سکندڙ کي سکڻ ۾ آساني ٿئي ٿي ته وري اُتي سيکاريندڙ کي پڻ سولائي ٿي پوي ٿي.