اُستاد لاءِ فلسفي جي تعليم ڇو ضروري آهي؟
[b]سقراط[/b]
فلسفي جو باني سقراط کي مڃيو ويندو آهي. سندس طريقو اهو هوندو هو ته سقراط ماڻهن جي ڪنهن به مجموعي يا گڏجاڻي ۾ هڪڙو سوال اٿاريندو هو ۽ پوءِ انهي سوالن جي موٽ ۾ ماڻهن طرفان ملندڙ جوابن کي غور ۽ فڪر سان ٻڌندو هو. سڀني جا رايا ٻڌي ڪري آخر ۾ انهي ساڳي سوال جو جواب پنهنجي فلسفاڻي انداز ۾ ڏيندو هو. جنهن کي ٻڌي ڪري انهي مجموعي جا سڀ ماڻهو سندس جواب سان اتفاق ڪندا هئا ۽ کيس ڏاهو تسليم ڪندا هئا. سقراط جي باري ۾ اهو پڻ مشهور آهي ته سندس دعواه اِها پڻ هئي ته آءُ ڪجھ به نه ٿو ڄاڻان. حالانڪ هو شين جي پرک وڏي عقلي دليلن سان ڪندو هو جنهن سبب سندس چاهيندڙن ۾ هر روز اضافو ٿيندو هو. نوجوان جو وڏو جٿو سندس شاگرد ٿيڻ لاءِ سندس راھ تي هلڻ لاءِ آتا هئا. سقراط شين کي منتقي طور سمجهڻ جو هڪ نئو گس فراهم ڪيو جيڪو پڻ اڳتي هلي تعليمي فلسفي لاءِ موثر ثابت ٿيو.
[b]افلاطون[/b]
فلسفي جي دنيا ۾ جيڪو ٻيو نالو مشهور ٿيو سو آهي افلاطون. سقراط جو شاگرد هجڻ جي ناتي ۽ سندس علمي ڪم کي محفوظ توڙي تحريري انداز ۾ آڻڻ سبب افلاطون کي سقراط کان پوءِ ياد ڪيو وڃي ٿو. افلاطون کي تعليمي فلسفي هجڻ ڪري تعليم جي شعبي ۾ پڻ گهڻي اهميت ڏني وڃي ٿي. افلاطون جو اصلي نالو ارسٽوڪليس هو. ليڪن سندس ذهانت ۽ قابليت جي بنياد تي سقراط کيس افلاطون سڏيندو هو جيڪو نالو اڳتي هلي ڪري سندس سڃاڻپ بڻي ۽ هن وقت دنيا کيس افلاطون جي نالي سان ياد ڪري ٿي.
[b]تصوريت جو فلسفو
[/b]افلاطون پنهنجي ڏاهپ جي وسيلي نه صرف يونان پر پوري دنيا جي ماڻهن کي متاثر ڪيو. سندس پهريون ڪتاب ري پبلڪ تمام گهڻو مشهور ٿيو ۽ اڳتي هلي ڪري هن تعليم جي شعبي ۾ تصوريت جو فلسفو ڏنو جنهن کي انگريزي ۾ (Philosophy of Idealism) چئبو آهي. هن فلسفي ۾ افلاطون اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته تصور ئي اصل ۾ حقيقت آهي ڇو ته هر هڪ حقيقي شئي جو پهريان تصور جڙندو آهي جنهن کان پوءِ اهو تصور پنهنجي ٻي مرحلي ۾ هڪ حقيقت بڻجي ڪري سامهون اچي ٿو. افلاطون ان ڳالھ تي پڻ زور ڏنو آهي ته خدا تصور آهي ۽ تصور لافاني هوندو آهي جن کي ڪڏهن به فنا نٿو ڪري سگهجي ڇو ته تصور غير مادي پڻ هجي ٿو. افلاطون جي هن فلسفي جي بنياد تي اهو چئي سگهجي ٿو ته تصوريت ئي فرد ۽ معاشري جي تعلق کي قائم ڪندو ايندو آهي. تعليم جو اصل مقصد به اهو ئي آهي ته فرد کي ان قابل بڻائجي ته هو معاشري جي فلاح ۽ بهبود لاءِ ڪم ڪري. هن فلسفو فرد جي صلاحيتن کي متحرڪ رکڻ جو ڪم ڏئي ٿي جنهن سان ماڻهو جي صلاحيتن ۾ واڌارو اچي ٿو. افلاطون جو هي فلسفو فرد جي شخصيت کي مڪمل طرح سان جامد نموني سان پر اثر بڻائي ٿي ۽ ان کي با مقصد زندگي گذارڻ تي قائل ڪري ٿي. تصوريت جي هن فلسفي ۾ استاد، شاگرد، نصاب ۽ تدريسي عمل کي اهميت حاصل آهي. هن فلسفي جي حساب سان استاد کي شاگردن جي اندر موجود تخليقي صلاحيتن جو جائزو وٺڻو هوندو آهي. استاد هن تعليمي فلسفي وسيلي شاگرد کي اهو يقين ڏياريندو آهي ته هر وجود هڪڙي ڪُل جو جز آهي ۽ جز وقت جي رفتار سان پنهنجي ڪُل ڏانهن سفر ڪندو آهي. ڇو ته جيستائين انسان منجھ پنهنجي پاڻ کي سڃاڻڻ واري صلاحيت پيدا نه ٿيندي ته هو ٻين شين کي سڃاڻڻ توڙي انهن جي پرک ڪرڻ کان قاصر رهندو. هن تعليمي فلسفي ۾ استاد کي سندس تدريسي طريقن کي نافذ ڪرڻ سبب مرڪزي حثيت حاصل آهي. ڇو ته استاد ئي شاگردن کي سکڻ جا موثر ۽ بهترين طريقا فراهم ڪري سگهي ٿو. هن فلسفي جي ڪسوٽي مطابق استاد کي قابل، نه ٿڪجندڙ، فني مهارتون رکندڙ ۽ سجاڳ ذهن هجڻ گهرجي ته جئين هو پنهنجي شاگردن اڳيان هڪڙو پرڪشش ۽ متاثر ڪندڙ شخصيت جي روپ ۾ نموني هجڻ گهرجي. تصوريت جي فلسفي موجب استاد کي جهموري خيالن جو پڻ هئڻ گهرجي جنهن وٽ هر ڪنهن جي خيال يا رايي جو احترام پڻ هجي. تصوريت جي فلسفي مطابق نصاب ۾ تاريخ، ادب ۽ عمرانيات جي عمل کي وڌيڪ ترجيع ڏيڻ گهرجي. هن فلسفي جي مطابق اهو پڻ چيو ويندو آهي تعليم حاصل ڪرڻ جي روايتي طور طريقن جو پڻ قدر ڪيو وڃي ۽ اهو پڻ چيو ويو آهي ته نصاب ڪجھ اهڙي ترز جو هجي جيڪو شاگرد جي ذهني، توڙي فڪري تربيت ڪري سگهي. تهذيب جي اهميت مطابق سماجيات ۽ معاشيات کي پڻ نصاب ۾ شامل ڪيو وڃي ته جئين ايندڙ نسلن کي پنهنجي آڳاٽي دور جي سماجي صورتحال ۽ معاشي صورتحال جي ڄاڻ ملي سگهي.
[b]ارسطو[/b]
فلسفي جد تعليم ۾ افلاطون کان پوءِ جنهن مدبر توڙي ڏاهي جو ذڪر ٿيندو آهي سو آهي ارسطو. ارسطو يونان جي ناليوارو فلسفي ۽ مفڪر آهي. جنهن تعليم ۽ سياست جي علم تي گهڻو ڪم ڪيو. ارسطو حقيقت جو فلسفو ڏنو جنهن کي انگريزي ۾ (Philosophy of Realism) سڏيو ويندو آهي. يونان ۾ هي پهريون مفڪر ۽ فلسفي هو جنهن مادي ۽ روحاني قدرن جي وڪالت گڏوگڏ ڪئي آهي. هن جي حقيقت واري فلسفي وسيلي تعليمي نظرين جو اهم نقطو سامهون آيو جنهن جي مدد سان حقيقت جي معرفت حاصل ڪرڻ هو. ارسطو سائنس کي باقاعده نموني نصاب ۾ شامل ڪري جديد سائنس کي قوت بخشي. ڇو ته هن کان پهريان افلاطون پنهنجي فلسفي جي وسيلي تاريخ ۽ علم عمرانيات کي اوليت ڏني هئي. ليڪن ارسطو سائنس کي نصاب ۾ شامل ڪري تعليم کي هڪ نئون ماپو مهيا ڪيو جنهن جي مدد سان شين کي مختلف پهلوئن سان جاچڻ جو رستو مليو. ارسطو جتي سائنس کي نصاب ۾ شامل ڪرڻ جو عمل ڪيو ان سان گڏوگڏ تعليم ۾ سکيا جي طريقن ۾ هڪ نئو طريقو پڻ متعارف ڪرايو جنهن کي استقراني طريقو (Inductive Method) چيو ويندو آهي. ارسطو پنهنجي هن فلسفي ۾ هڪ ٻيو بهترين ڪم اهو ڪيو ته هن قدرن کي وڏي اهميت ڏني ۽ اخلاقيات کي عملي سائنس جو درجو ڏنو. ارسطو مطابق اخلاقيات هڪ اهڙا قائده ۽ اصول جوڙي ٿو جنهن سان فرد پنهنجي مقصدن کي حاصل ڪرڻ ۾ سولائي محسوس ڪري ٿو ان لاءِ هن اخلاقيات جهڙي اعليٰ قدر کي عملي سائنس جو نالو ڏنو ۽ اُن کي تعليم ۾ کڻي آيو ڇو ته تعليم پڻ انسان کي پنهنجي مقصدن جي حاصلات لاءِ هڪڙو متوازن رستو فراهم ڪري ٿو. ارسطو پنهنجي هن فلسفي وسيلي اجتماعي معاشرتي شعور کي پڻ اجاگر ڪيو سندس چوڻ آهي ته ” انسان هڪ سماجي جانور آهي. اهو سماج ۽ گروھ کان سواءِ پنهنجي زندگي نه ٿو گذاري سگهي. اِن لاءِ کيس معاشرتي يڪجهتي جي ضرورت پوي ٿي“. جنهن لاءِ کيس معاشري جي سٺي اڏاوت ۽ بهتري لاءِ پڻ ڪم ڪرڻ کپي ۽ پاڻ کي اهڙي نموني تيار ڪري جو هو معاشري جي ٻين فردن لاءِ ڪار آمد ۽ لاڀائتو ثابت ٿي. جيڪڏهن ڪو به انسان اجتماعي گروھ يا معاشري کان الڳ ٿي ڪري پنهنجي زندگي بصر ڪندو ته يقنن اهو عمل سندس لاءِ ڏکيو ٿيندو ۽ هو پنهنجي زندگي جي مقصد کان هٿ ڌوئي وٺندو. حقيقت پسندي جي نظريي مطابق تعليم جا خاص مقصد انفراديت، شعور، صحت ۽ ذهانت قرار ڏنل آهن. يعني جڏهن ماڻهو هن نظريي مطابق تعليم حاصل ڪري ٿو ته انهي ۾ سماجي شعور سجاڳ ٿئي ٿو ۽ هو پنهنجي انفراديت جي سگھ کي سڃاڻي ڪري روز مره جي زندگي جي باقي سهولتن جهڙوڪ صحت، تحفظ ۽ روزگار جي وسيلن طرف ڌيان ڌرڻ شروع ڪري ٿو.
[b]جيڪ روسو
[/b]28 جولاءِ 1712ع تي جنيوا ۾ جنم وٺندڙ جان جيڪ روسو جيڪو اڳتي هلي تعليمي دنيا ۾ روسو جي نالي سان مشهور ٿيو تنهن فطريت جو فلسفو ڏنو. هن پنهنجي فلسفي جي حوالي سان هڪڙو ڪتاب (Emile) يعني ٻار لکي ڪري پنهنجي فلسفي جو بنياد وڌو. هن جي لکيل ڪتابن ۾ ( The Origin of in inequality) ۽ سماجي معاهدو (The Social Contract) پڻ مشهور آهن. انهن کان علاوه هن ڪافي ٻيا به ڪتاب لکيا جن جي پڻ پنهنجي الڳ هڪ اهميت آهي. پاڻ هتي سندس تعليمي ڪم تي روشني وجهنداسين. هن کي دنيا جو بهترين فطرت انگيز به چيو ويندو آهي ڇو ته هن جو فلسفو فطرت سان سنئو سنڌو لاڳاپو رکي ٿو. روسو جي هن نظريي مطابق ٻار کي آزادي سان سندس فطرت جي مطابق تعليم ڏيڻ جي ڳالھ ڪئي وئي آهي. روسو جو هي فلسفو ٻار لاءِ آزادنه طريقي سان تعليم ڏيڻ طرف قائل ڪري ٿو. روسو پنهنجي هن فلسفي ۾ ان ڳالھ طرف وڌيڪ ڌيان ڇڪائي ٿو ته ٻار کي سندس مرضي ۽ منشا مطابق تعليم ڏني وڃي. کيس قائدن قانون ۽ اصول توڙي ضابطن کان پري رکي ڪري سندس خواهش مطابق تعليم ڏني وڃي ته جئين ٻار جو توجع تعليم طرف ٿي سگهي ۽ هو تعليم حاصل ڪرڻ ڪري وندر جو وسيلو سمجهي. جنهن سان ٻار جون فطري صلاحيتون نروار ٿينديون ۽ سندس ذهن نون شين طرف فڪر ڪرڻ لاءِ پاڻ مرادو سوچڻ لڳندو. هن فلسفي جي مکيه نقطن ۾ اهو پڻ چيو ويو آهي ته ٻار جي پروشن هڪ کليل فزا ۽ آزاده ماحول ۾ ڪئي وڃي. ۽ ان کان علاوه ٻار جي دلچسپي ۽ غير دلچسپي وارن شين جو پڻ اندازو لڳائجي. روسو چوي ٿو ته ٻار هڪ گل آهي ان کي ٽڙڻ ڏيو. روسو استاد تي پڻ ان ڳالھ تي آماده ڪري ٿو ته هو ٻار جي مشغولين ۾ مداخلت نه ڪري. کيس ڇڏي ڏي ڇو ته هو جڏهن فطرت سان هم آهمگ ٿيندو ته اتان ڪافي شيون پاڻهي ڄاڻ سکي وٺندو جيڪي تا حيات ان کان وسري نه سگهنديون. روسو پنهنجي هن فلسفي ۾ اِها ڳالھ پڻ ڪري ٿو ته ٻار اڳيان ليڪچر ڏيڻ جو ڪو به فائدو نه ٿو هجي ان لاءِ ٻارن اڳيان اهڙو ڪو ليڪچر نه ڏجي جنهن سان ٻار تنگ ٿي پون. روسو جي هن فلسفي کان پهريان عيسائي درسگاهن ۾ گهٽ هوشيار ٻارن کي والدين جي گناهن جو سزا سمجهندا هئا ۽ انهن سان ناروا سلوڪ ڪندا هئا. ليڪن روسو پنهنجي فلسفي ۾ اِن ڳالھ جي ترديد ڪندي اهو چوي ٿو ته ” خالق جي تخليق هر لحاظ ۾ هر پهلو کان خوبصورت ۽ معصوم ٿيندي آهي پر جڏهن اها انسانن جي هٿن ۾ پهچندي آهي ته پوءِ پنهنجي فطري سونهن ۽ دلڪشي توڙي معصوميت وڃائي ويهندي آهي.“ اهڙي ئي ريت ٻار به معصوم هجن ٿا ۽ خاص ڪري ننڍا ٻار ته معصوميت جو هڪ مثال هوندا آهن ان لاءِ سندن احترام ڪيو وڃي. روسو انسان کي ”معاشرتي حيوان چئي ٿو“ ۽ ان ڳالھ جي پڻ وضاحت ڪندي اهو چئي ٿو ته انسان پنهنجي تعليم فطرت يا قدرت کان ئي حاصل ڪري سگهي ٿو. سندس چوڻ مطابق اصلي تعليم فطري صلاحيتن ۽ خوبين کي اجاگر ڪري ئي حاصل ڪري سگهجي ٿي. جنهن لاءِ هن فطريت جو فلسفو تعليم جي شعبي ۾ متعارف ڪرايو. روسو پنهنجي هن فلسفي ۾ اهو پڻ چوي ٿو ته ٻار کي اهڙي تعليم ڏيڻ گهرجي جنهن تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ ٻار ۾ قوت، همت، خوش اخلاقي، اخوت، ڀائپي ۽ مساوات جا جذبا اجاگر ٿيڻ سان گڏوگڏ سندس شخصيت ۾ قوت برداشت جو مادو پڻ پيدا ٿي ۽ هو پنهنجي ذات کان هٽي ڪري معاشرتي ڀلائي لاءِ پاڻ کي توڙي پنهنجي زندگي کي وقف ڪري.