چو اين لائي
چين ۽ چيني انقلاب جو ڪوبہ تذڪرو ’چو اين لائي‘ کان سواءِ اڻ پورو رهندو.
هاڻ مون کي اهو ياد تہ نہ آهي تہ اهو نظم ’غم کي طاقت ۾ بدلايو‘ ڪنھن جو لکيل هو،جنھن جو ترجمو ’چو اين لائي‘ جي چالاڻي کان پوءِ ’تحريڪ‘ رسالي جي پوئين ڪورَ تي ڇپيو هو. مون کي اهو ئي ذهن ۾ پيو اچي تہ اهو چو اين لائي جي وفات تي ’مائوزي تنگ‘ لکيو هو ۽ ان جو ترجمو رسول بخش پليجي ڪيو هو.، پليجو صاحب جيڪو سدائين چوندو هو تہ ’غم کي طاقت ۾ بدلايو‘.
پر هينئر منھنجي اڳيان نامياري چيني شاعر ڪو مورو (1892ع- 1978ع) جو هڪ نظم آهي، جنھن جو عنوان آهي ”وزيراعظم چو اين لائي“ جي ياد ۾:
انقلاب جا سرواڻ، عظيم سياستدان
تنھنجو ’سُھائو تارو‘ غائب ٿي ويو آهي،
پنج ئي کنڊ ماتم ۾ آهن
لُڙڪن جون لارون وهي رهيون آهن
عقيدتمندن جا ميڙ عقيدت جي اظھار لاءِ اچي رهيا آهن
عوام تنھنجي مھربان دل کي ڪڏهن بہ وساري نہ سگهندي
تنھنجا عظيم ڪارناما صدين تائين ياد رهندا
اي باوفا دل! تنھنجي عظمت سج جيان چمڪي رهي آهي.
ازل کان ابد تائين
آسمانن ۽ زمينن ۾ قائم رهندي.
جڏهن چو اين لائي کي خبر پئي تہ کيس ڪينسر جي بيماري آهي تہ هن هڪدم هڪ ڪميٽي مقرر ڪئي، جنھن جو ذمي ۾ اهو ڪم هو تہ اها تحقيقات ڪري تہ ’ڪينسر ڇو ٿي ٿئي، ان جا سبب ڪھڙا آهن ۽ ان جو سدباب ڪيئن ٿو ڪري سگهجي.‘
چو اين لائي جنھن کي سندس زندگي ۾ ’مائوزي تنگ‘ جو جانشين سمجهيو ويندو هو. سندس صلاحيتن جي باري ۾ آمريڪي صدر رچرڊ نڪسن جو خيال هو تہ، ’مائوزي تنگ جي عظيم شخصيت ڇانوَ ۾ چو اين لائي کي پنھنجي ڀرپور صلاحيتن جو موقعو ملي نہ سگهيو.‘
چو اين لائي جو جنم 5 مارچ 1898ع ۾ ٿيو. سندس پيءَ هڪ ننڍڙو آفيسر هو، جيڪو ٿوري پگهار تي نوڪري ڪندو هو.چو اين لائي جو ننڍپڻ ڏاڍو تڪليف ۾ گذريو. سندس ڏاڏو گذاري ويو هو ۽ پڻھنس جو پگهار ايترو مس هو، جو ان مان گهر جو خرچ پَکو مشڪل سان پورو ٿيندو هو. سندس گهراڻو سخت تنگيءَ جو شڪار هو. چو اين لائي اڃا ڏهن سالن جو مس هو، جو گهراڻي جي وڏي جو بار اچي سندس ڪلھن تي پيو. کيس پنھنجن ٻن ننڍن ڀائرن جي سنڀال ڪرڻي پوندي هئي. کيس پنھنجو ۽ انھن جو پيٽ پالڻ لاءِ سخت محنت ڪرڻي پوندي هئي. اهو ان نوجوان لاءِ طبقاتي سماج جي براين جو پھريون مشاهدو هو.
چين ۾ بادشاهي حڪم تحت عام ماڻھن کي پنھنجن مٿن تي چوٽي رکڻي پوندي هئي. پر چو اين لائي جي هڪ ’ڪائو‘ نالي اُستاد انھن پابندين کي اهميت نہ ڏيندي پنھنجي چوٽي ڪوڙائي ڇڏي ۽ ڪلاس روم ۾ نھايت بي باڪيءَ سان انتھا پسنداڻي ۽ باغياڻي تعليم ڏيندو هو. هن ’چو‘ کي پنھنجو دوست بنائي ورتو. هو کيس سياسي پمفليٽ آڻي ڏيندو هو ۽ وضاحت ڪندو هو تہ ’بادشاهت جي جاءِ تي هڪ جمھوري حڪومت جو قيام ڇو ضروري آهي‘. هن پنھنجي شاگرد جي ذهن تي گهرا اثر ڇڏيا ۽ چو اين لائي کي انقلابي نصب العين کان واقف ڪرائڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو.
هن پنھنجن ٻن سنگتين سان گڏجي هڪ تنظيم (احترام، محنت ۽ عوام جي خوشحالي جي تنظيم) جو بنياد وڌو ۽ ’پورهئي جو احترام‘ جي نالي سان هڪ اخبار جاري ڪئي.
1917ع ۾ جاپان پھچڻ کان پوءِ چو اين لائي، جاپاني زبان سکڻ شروع ڪئي ۽ جلد ئي ايتري سِکي ويو، جو جاپاني اخبارون پڙهڻ لڳو. ان سان گڏ هو ڪاليج ۾ داخلا جي تياريءَ لاءِ بہ محنت سان پڙهڻ لڳو، پر ٻہ مھينا بہ پورا نہ ٿيا جو سندس ڌيان هڪ اهم واقعي ڏانھن ڇڪيو. روس ۾ عظيم سوشلسٽ انقلاب آيو، زار شاهيءَ جو تختو اونڌو ڪري، لينن جي اڳواڻيءَ ۾ پورهيتن جي حڪومت قائم ٿي. چو اين لائي ان انقلاب جي باري ۾ وڌ ۾ وڌ ڄاڻڻ جي لاءِ سڀئي اخبارون ۽ ان پھرين سوشلسٽ ملڪ ۾ ٿيندڙ واقعن جي باري ۾ جيڪي بہ لکتون مليس سي پڙهڻ شروع ڪيائين. ان سان گڏ عالمي اثر ڇڏيندڙ ان واقعي جي پويان جيڪي سبب هئا، تن جو ڳوڙهو مطالعو شروع ڪيائين. اهو مارڪسزم جي تعليم جو پھريون مرحلو هو، جيڪو پوءِ سندس سڄي زندگيءَ جو خوبصورت لباس بنجي ويو.
1919ع جي بھار جي مُنڌ ۾ جڏهن جاپان ۾ رهندڙ شاگردن اهو ٻُڌو تہ سندن حڪومت جاپان سان چين جي خود مختياريءَ جو سودو ڪري رهي آهي تہ ڀڙڪي پيا. هنن ٽوڪيو ۾ ڪيترائي جلسا ۽ جلوس ڪڍيا ۽ جاپان جي خلاف لڳاتار تحريڪ هلائيندا رهيا، چو اين لائي انھن سڀني وطن دوست سرگرمين ۾ اڳڀرو هو.
هوڏانھن بيجنگ ۾ تشويشناڪ واقعا ظاهر ٿي رهيا هئا، ڇو تہ ”توان ڇي زوئي“ جي اڳواڻيءَ ۾ ويڙهو سردارن جي حڪومت عوام جي اها گهر مڃڻ جي لاءِ تيار نہ هئي، تہ ”جاپاني سامراج جي هٿ چين کي وڪڻڻ جو عمل ختم ڪيو وڃي.“
چو اين لائي ان نتيجي تي پھتو تہ چين واپس وڃي ڪو بھتر ڪردار ادا ڪري سگهجي ٿو. تنھنڪري ڪجهہ مھينا ٻاهر رهڻ کان پوءِ اپريل 1919ع ۾ واپس وطن موٽي آيو.
هي نوجوان جڏهن وطن پھتو تہ ڏٺائين سڄي چين ۾ بي چينيءَ جي فضا ڇانيل هئي ۽ حالتن جي تبديلي وقت جي سڀ کان وڏي تقاضا بنجي چڪي هئي. پوءِ اڃا ڪجهہ ئي هفتا مس گذريا تہ هڪ فيصلو ڪندڙ مرحلو اچي سھڙيو. 4 مئي تي وطن پرست شاگردن جنگي سردارن کي اُکوڙي اڇلائڻ جي تحريڪ شروع ڪري ڇڏي، جنھن دوران بيجنگ ۾ نفرت ۽ تشدد جي باھہ ڀڙڪي اُٿي، جنھن سڄي قوم کي پنھنجي وڪڙ ۾ وٺي لاٿو. اها ناراضگي جاپان جي غاصباڻي قبضي ۽ اعليٰ عھدن تي مقرر غدارن جي خلاف هئي، جن جي رضامندي سان اهو سڀ ڪجهہ ٿيو هو. جدوجھد شروع ٿي ويئي.
وطن واپس ورڻ کان پوءِ ’چو اين لائي‘ جدوجھد ۾ ڀرپور حصو وٺڻ لڳو. 21 جولاءِ 1919ع تي ’ٿيان چن اسٽوڊنٽ‘ جو پھريون شمارو اخباري اسٽالن تي موجود هو، جنھن جي نرڙ تي انگريزي ۾ لکيل هو. ”اسان جو نعرو آهي جمھوريت، عوام جي حڪومت، عوام جي وسيلي، عوام جي لاءِ. “
چو اين لائي جي ادارت هيٺ ڇپجندڙ اها اخبار جيڪا هفتي ۾ ٻہ ڀيرا شايع ٿيندي هئي، تيزيءَ سان مقبوليت حاصل ڪرڻ لڳي ۽ جلد ئي هڪ روزاني اخبار ۾ بدلجي ويئي. ان جي اشاعت هزارن ۾ هئي. اها اخبار عورتن ۾ بہ مقبول هئي، جنھن جو سبب اهو هو تہ ان ۾ سندن گهُرن جي زوردار حمايت ڪئي ويندي هئي. اخبار جو موقف هو تہ ’مردن ۽ عورتن جي وچ ۾ برابري قائم ڪئي وڃي ۽ جاگيرداراڻين رسمن جي انھن زنجيرن کي ٽوڙيو وڃي، جن ۾ اهي جڪڙيل آهن.‘ اها اخبار سڀني وطن پرستن کي ان ڳالھہ جي ترغيب ڏيندي هئي تہ اهي جاگيرداراڻي نوڪر شاهيءَ جي حڪمراني جي خاتمي لاءِ ڀرپور جدوجھد ڪن. ايڊيٽر جي حيثيت سان ان جا اڪثر سخت اداريا ’چو اين لائي‘ لکندو هو ۽ ’فئي فئي‘ جي قلمي نالي سان ان ۾ مضمون پڻ لکندو هو.
هن ’جاڳرتا تنظيم‘ جي نالي سان هڪ تنظيم قائم ڪئي. ان تنظيم ۾ شاگرد يونين پاران ناميارا ميمبر ’چو اين لائي‘ ۽ هڪ شاگرد اڳواڻ ’ماڇيون‘ شامل هئا. جڏهن تہ عورتن پاران مشھور نالا ’ڪولونگ چن‘، ’ليو چينگ پانگ‘ ۽ ’تنگ ينگ چائو‘ شامل هيون. تنگ جنھن جي ان وقت عمر فقط پندرهن سال هئي، جيڪا پوءِ ’چو اين لائي‘ جي زال بڻي، ان تنظيم جي سڀ کان ننڍي عمر واري ميمبر هئي.
چو اين لائي کي گرفتار ڪري جيل ۾ واڙيو ويو. جتي هن پنھنجي ساروڻين تي ٻڌل ٻہ ڪتاب ’پوليس جي حراست‘، ۽ ’جيل جي ڊائري‘ لکيا.
ان کان پوءِ هو ’پاڻ ڪمايو ۽ تعليم پرايو‘ جي پروگرام تحت ٻين ڪيترن ئي نوجوانن سان فرانس هليو ويو. اتي هو تعليم پرائڻ سان گڏ ادب بہ لکندو هو، مضمون لکندو هو، ۽ ڊراما ڪندو هو. اتي هن 1921ع ۾ چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ جي شاخ قائم ڪئي ۽ فرانس ۾ موجود چيني مزدورن ۽ شاگردن کي منظم ڪرڻ لڳو.
چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ جي پئرس شاخ کي ’يورپي جنرل برانچ‘ جو نالو ڏنو ويو، جنھن جو چونڊيل سيڪريٽري ’چو اين لائي‘ هو. اهو ڪل وقتي ڪم هو، ڇو تہ ان جو دائرو نہ رڳو فرانس پر جرمني ۽ بيلجم تائين پکڙيل هو. اها تہ فطري ڳالھہ هئي تہ صحافتي رجحان رکندڙ ’چو اين لائي‘، جيڪو اخبار جي اهميت کان چڱي پَر واقف هو، ماٺ ڪري نہ ويٺو. هن هڪدم هڪ رسالو جاري ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ان دوران هو ’ڪمنٽرن‘ جي هڪ برانچ جي آفيس ’برلن‘ ويو ۽ اتي ڪجهہ وقت اڳواڻن سان ڳالھہ ٻولھہ رهيس. فرانس ۾ هو پارٽي رسالي ’نوجوان‘ ۾ ڪم ڪندو هو، جنھن جو نالو پوءِ بدلائي ’ڳاڙهي روشني‘ رکيو ويو.
1923ع ۾ چيني ڪميونسٽ پارٽي، ڪومنتانگ پارٽي سان اتحاد ڪيو، جنھن ۾ چو اين لائي زبردست بھرو ورتو. 1924ع ۾ ڊاڪٽر ’سن يات سين‘ اپيل ڪئي تہ چين کي اُترين جنگي سردارن جي حڪومت کان ڇوٽڪارو ڏيارڻ جي لاءِ ’ڪوانگ ڇو‘ مان ’اترين مھم‘ جي شروعات ڪئي وڃي. ڪومنتانگ (قومپرست) ۽ ڪميونسٽ پارٽي جون فوجون پھريون ڀيرو متحد ٿيون. هنن گڏجي جنگ ۾ حصو ورتو ۽ اتر طرف ’يانگسي‘ جي علائقي تائين وڌنديون ويون. اهو پھرين انقلابي گهرو ويڙھہ جو دور هو. ڪميونسٽ پارٽي اڃا ٻاراڻي وهيءَ مان گذري رهي هئي. کيس فوجي گهُرجن جي لاءِ ڪارڪن گهربل هئا. تنھنڪري ان يورپ ۾ رهندڙ پنھنجن ڪيترن ئي ڪارڪنن کي ملڪ اندر خذمتون سرانجام ڏيڻ جي لاءِ واپس گهرائي ورتو. يورپي شاخ جي سيڪريٽري کي بہ وطن اچڻ جو حڪم مليو ۽ هو جولاءِ جي آخر ۾ ’ڪوانگ چو‘ روانو ٿي ويو.
اهو ’چو اين لائي‘ هو، يورپ ۾ چئن سالن تائين ڪم ۽ مطالعي کان پوءِ 26 سالن جي عمر وارو چو اين لائي سياسي ۽ نظرياتي لحاظ کان پڪو پختو بنجي چڪو هو. هاڻ هو پنھنجن ايندڙ فرض کي پورو ڪرڻ جي مڪمل صلاحيت رکندو هو.
جڏهن ’چو اين لائي‘ ان شھر ۾ پھتو، جيڪو ’ڊاڪٽر سن يات سين‘ پنھنجو انقلابي هيڊڪوارٽر بنائي رکيو هو تہ کيس ’هوانگ ڦو ملٽري اڪيڊمي‘ جو سياسي ڊائريڪٽر مقرر ڪيو ويو. ان کان سواءِ ٻن صوبن ۾ ڪميونسٽ پارٽي جي ڪم جي رهنمائي بہ سندس ذمي هئي.
سن يات سين، سوويت يونين جي مدد سان هڪ ’ملٽري اڪيڊمي‘ قائم ڪئي. ان اڪيڊميءَ جو صدر ’چيانگ ڪائي شيڪ‘ ۽ ان جو ڊين ’چو اين لائي‘ ٿيو. ائين ڪومنتانگ ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ گڏجي ’قومي انقلاب‘ جي تڪميل لاءِ ڪم شروع ڪري ڇڏيو. ان اڪيڊمي ۾ نوجوانن کي سکيا ڏني ويندي هئي.
چو اين لائي 8 آگسٽ 1925ع تي هڪ روشن خيال سياسي ورڪر ڊينگ سان شادي ڪئي.
جڏهن 1926ع ۾ ’سن يات سين‘ فوت ٿيو تہ چانگ ڪائي شيڪ چين جو صدر ٿيو ۽ جاگيردارن کي چٿڻ لاءِ فوج پيشقدمي شروع ڪري ڇڏي. فوج جڏهن شنگهائي جي ويجهو پھتي تہ قومپرستن ان کان اڳ ان تي قبضو ڪري ورتو. پر ان وقت چيانگ ڪائي شيڪ، سامراج سان ٺاھہ ڪري چڪو هو ۽ هن 1927ع ۾ شنگهائي ۾ مزدورن جو قتل عام شروع ڪري ڇڏيو. چو اين لائي کي شنگهائي ۾ گرفتار ڪيو ويو ۽ کيس موت جي سزا ٻڌائي ويئي. پر هو جيل مان ڀڄي نڪتو ۽ پناھہ وٺڻ لاءِ وڃي ماسڪو، سوويت يونين پھتو.
هيڏانھن چين جي فوج ٻن حصن ۾ ورهائجي ويئي. جنرل جودي جي قيادت ۾ هڪ حصو چين جي پورهيتن سان اچي گڏيو ۽ انقلاب دشمنن جي خلاف وڙهڻ لڳو. 1931ع ۾ جاپان، چين تي حملو ڪيو. چيانگ ڪائي شيڪ سرڪار ان سان وڙهڻ جي بدران ڪميونسٽ پارٽي سان وڙهندي، انھن کي ماريندي رهي. 1935ع ۾ چين جي ڪميونسٽن جاپان جي خلاف وڙهڻ جو فيصلو ڪيو. اٺن هزار ميلن جو اهو فاصلو ’لانگ مارچ‘ جي نالي سان مشھور آهي. ان تاريخي لانگ مارچ ۾ ’چو اين لائي‘ بہ شامل هو.
1937ع ۾ ڪميونسٽ پارٽي ۽ چيانگ ڪائي شيڪ جي وچ ۾ جاپان جي خلاف گڏيل محاذ جوڙڻ جي لاءِ ڳالھيون ٿيون ۽ ٻنھي ۾ اتحاد ٿيو.
1945ع ۾ ’سوويت يونين‘، جاپان کي شڪست ڏني ۽ جاپان جو چين تان قبضو ختم ٿيو. ان سان گڏ چيانگ ڪائي شيڪ، ڪميونسٽن سان اتحاد ختم ڪري ڇڏيو ۽ آمريڪا جي وڃي هنج ۾ ڪريو. هن ڪميونسٽن جي خلاف ڪاروايون شروع ڪري ڇڏيون پر هاڻ ڪميونسٽن کي شڪست ڏيڻ سولي نہ هئي ۽ چيانگ ڪائي شيڪ جون فوجون ڪميونسٽ ڳاڙهي فوج جي اڳيان بيھي نہ سگهيون ۽ شڪست کائي ڀڳيون ۽ چيانگ ڪائي شيڪ ڀڄي وڃي تائيوان ۾ پناھہ ورتي. ائين پھرين آڪٽوبر 1949ع تي چين ۾ انقلابي حڪومت قائم ٿي.
انقلاب جي نتيجي ۾ چو اين لائي چين جو وزيراعظم ۽ پرڏيھي وزير مقرر ٿيو. هن هڪ مدبر جي حيثيت سان چين ۽ عوام سان وفاداري نباهي ۽ هو ڪل 26 سال چين جو وزيراعظم رهيو. کيس نہ رڳو ڪميونسٽ اقتدار جو هڪ ذريعو سمجهيو وڃي ٿو، پر چين جي ترقي ۽ چيني سماج جي نئين سر اڏاوت جو ذريعو بہ. چين جي پرڏيھي پاليسي بہ لڳ ڀڳ سندس ئي هٿ ۾ رهي. هن سدائين مغرب سان پُرامن طور رهڻ گهريو، پر خود پنھنجي سماج ۾ بہ پُرسڪون ترقي ٿي چاهي. اهو ئي سبب آهي تہ تمام وڏين اندروني تبديلين جي باوجود بہ هو سڀني ماڻھن ۾ مقبول رهيو.
چو اين لائي پنھنجي زندگي ڏاڍي سادگيءَ سان گذاري. وزيراعظميءَ جي ڊگهي عرصي دوران، فرنيچر جي مد ۾ جنھن واحد شئي جو واڌارو ٿيو، اها هڪ آرام ڪرسي هئي، جيڪا 1972ع ۾ مائوزي تنگ کيس سوکڙي طور موڪلي هئي، جيئن تہ مائوزي تنگ جي هن ساٿيءَ پنھنجي بيماري جي باوجود اسپتال ۾ داخل ٿيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو، تنھنڪري هن کيس اها ڪرسي ان خيال سان موڪلي ڏني هئي تہ ڪم ڪار جي ٿڪاوٽ جو اثر وڃائڻ لاءِ ان مان کيس ڪجهہ مدد ملي سگهي، نہ تہ جنھن ڏينھن کان هن وزيراعظم جي آفيس سنڀالي هئي، ان ۾ تر جيتري بہ تبديلي نہ آئي هئي.
بيماريءَ جي باوجود بہ هن انقلابي سورمي ڪم ۾ گهٽتائي ڪرڻ يا آرام ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. سندس خذمت تي مقرر نرسن، ڊرائيور، ڊاڪٽر ۽ سيڪريٽري جي بار بار گذارش تي بہ جڏهن هن انھن جي ڳالھين تي ڌيان نہ ڌريو تہ هنن بغاوت ڪري ڇڏي. 3 فيبروري 1967ع تي هنن پنھنجي صحيحن سان هڪ پوسٽر لکي، سندس آفيس جي دروازي تي چنبڙائي ڇڏيو.
”ڪامريڊ چو اين لائي
اسان اوهان جي خلاف بغاوت ڪرڻ تي مجبور ٿي پيا آهيون. اسان چاهيون ٿا تہ اوهان پنھنجي ڪم جي رفتار ۽ روزمرہ جي معمولات ۾ تبديلي پيدا ڪريو، ڇو تہ اوهان فقط ائين ئي پنھنجي حالتن ۾ رونما ٿيندڙ تبديلين سان هڪجھڙائي پيدا ڪري سگهو ٿا ۽ ڊگهي عرصي تائين ۽ بھتر طريقي سان پارٽي جي خدمت ڪري سگهو ٿا. اسان جي خيال ۾ پارٽي ۽ انقلاب جي مفادن جي تقاضا اها آهي تہ هاڻ اوهان بنا دير جي اسان جو اهو مطالبو مڃي وٺو.
ٻي ڏينھن وزيراعظم جيڪو جواب لکيو، اهو اٺن لفظن تي ٻڌل هو.
”دل جي گھراين سان منظور، هاڻ مھرباني ڪري منھنجو طريقو ڏسجو.“
ٻن ڏينھن کان پوءِ سندس زال ’تنگ ينگ چائو‘ پنھنجي صحيح سان پنج نيون تجويزون لکي، ان پوسٽر سان چنبڙائي ڇڏيون، ان کان پوءِ جيڪو بہ ساٿي اتي آيو ٿي ۽ ان پوسٽر تي نظر ٿي پيس تہ هن بہ ان جي حمايت ۾ پنھنجي صحيح ڪري ٿي ڇڏي. ائين اهو هڪ دلچسپ مڪالمو بنجي ويو.
جيتوڻيڪ وزيراعظم تي لڳاتار دٻاءُ وڌندو پي ويو، پر هو ڪنھن نہ ڪنھن طريقي سان انھن کي ٽاريندو رهيو. عام طور تي پوڙهپڻ گهٽ محنت جو عذر فراهم ٿو ڪري. پر چو اين لائي لاءِ اهو گهڻي کان گهڻو ڪم ڪرڻ جو عذر بنجي ويو. سندس چواڻي ”انسان جي عمر جيئن جيئن وڌندي وڃي ٿي، تيئن وٽس پنھنجو ڪم ڪرڻ جو وقت بہ گهٽبو ٿو وڃي.“
هتي هڪ ڳالھہ جو ذڪر ضروري آهي. 1927ع ۾ جڏهن چيانگ ڪائي شيڪ اوچتو ئي اوچتو ٺاھہ ختم ڪري ڪميونسٽ پارٽي تي وار ڪيو ۽ ڪميونسٽن جي قتل جي بازار گرم ڪري ڏني. ان وقت چو اين لائي، شنگهائي ۾ هو، جڏهن تہ سندس زال ’تنگ ينگ چائو‘ کي ’ڪوانگ چو‘ ۾ ئي ترسڻون پيو. ڇو تہ وٽس پھرينءَ ٻارڙي جي ولادت ٿيڻ واري هئي. هو ٻيئي پنھنجي جاءِ تي سخت خطرن ۾ گهيريل هئا. پارٽيءَ جي حڪم تي ’تنگ ينگ چائو‘ کي فوري طور تي ڪوانگچو مان وڃڻو پيو. ان سلسلي ۾ ٻن ڪامريڊن چن ٿيئي چيون ۽ شن ڇو ڇينگ کي اسپتال موڪليو ويو، جن سندس علاج ڪندڙ ڊاڪٽر ۽ هڪ نرس جي مدد سان کيس ۽ سندس امڙ کي لڪ ڇُپ ۾ ڪوانگچو کان شنگهائي پھچائي ڇڏيو، پر ان فرار جي بدلي ۾ کيس پنھنجي ايندڙ ٻارڙي کان محروم ٿيڻون پيو. ان کان پوءِ سندس گود اولاد کان خالي رهي.
چو اين لائي ۽ تنگ ينگ ٻارڙن جا سدائين شيدائي رهيا. هو انھن ٻارڙن سان خاص لڳاءُ رکندا هئا، جيڪي ان سال جنميا هئا، جنھن سال سندس ٻارڙو ذيان ٿيو هو. هڪ موقعي تي ’چو اين لائي‘ پنھنجي زال کي چيو ”جيڪڏهن آءٌ ڪوانگ چو ڇڏي نہ وڃان ها تہ شايد اسان پنھنجي ٻارڙي کان محروم نہ ٿيون ها.“
ندامت جي حالت ۾ تنگ ينگ پنھنجو پاڻ کي گهٽ وڌ ڳالھائڻ لڳي. مون کي ابارشن جي باري ۾ اڳواٽ توسان ڳالھائڻ گهرجي ها. پر ان وقت آءٌ ننڍي هيس، رڳو ايڪھين سالن جي.
هو ان ئي وهڪري ۾ ڳالھايون ڪندا پي رهيا، جو چو اين لائي جي ڪزن ’ڪونگ چي زو‘ سندس تائيد ڪندي چيو،”واقعي اها وڏي افسوس جي ڳالھہ آهي، اوهان جو ڪو ٻارڙو ڪونھي.“
جنھن تي وزيراعظم سندس ڳالھہ کي رد ڪندي چيو، ”ڪير ٿو چوي تہ اسان جا ٻارڙا ڪونھن؟ اسان جا ڏھہ ٻارڙا آهن.“ هو انھن انقلابي شھيدن جي انھن يتيم ٻارڙن جو حوالو ڏيئي رهيو هو، جن جي پالنا جي ذميداري هن ۽ تنگ ينگ پنھنجي ذمي کنئي هئي. جن کي هو پنھنجي ڪُٽنب جو حصو سمجهندو هو.
هن 77 سالن جي عمر ۾ 8 جنوري 1976ع ۾ بيجنگ ۾ مثاني جي ڪئنسر سبب وفات ڪئي. مائوزي تنگ کائنس اٺ مھينا پوءِ چالاڻو ڪيو. چو اين لائي جي ’مڙھہ‘ کي ساڙيو ويو ۽ سندس پنھنجي خواهش موجب سندس رک/ خاڪ ھوائي جھاز وسيلي سندس مادر وطن ’چونگو‘ (چين) جي جبلن ۽ ماٿرين ۾ وکيري ويئي.
پنھنجي وفات کان هڪ رات اڳ يارهين بجي، چو اين لائي، هوريان هوريان اکيون کوليون ۽ پنھنجي چوڌاري بيٺل ڊاڪٽرن ۽ نرسن کي جهيڻي آواز ۾ چيو، ”هاڻ اوهان منھنجي لاءِ ڪجهہ بہ نہ ٿا ڪري سگهو. وڃو، وڃي ٻين جي سار سنڀال لھو، جن کي اوهان جي ضرورت آهي.“