چين جي ترقي ۽ چيني ٻولي
چيني ٻولي دنيا جي سڀ کان وڏي ٻولي آهي ۽ دنيا جي هڪ ارب کان بہ وڌيڪ ماڻھن جي مادري زبان آهي.
چين ۾ ننڍين وڏين زبانن جو تعداد 56 آهي، چين جھڙي وڏي ملڪ، جنھن جي پکيڙ سڄي يورپ کان بہ وڌيڪ آهي، ايترين زبانن جو هئڻ ڪا حيرت ۾ وجهندڙ ڳالھہ ڪونھي، پر وڏي ڳالھہ اها آهي تہ سڀني ٻولين کي تحفظ ڏنو ويو آهي ۽ سڀني ۾ تخليقي ڪم ٿيندو ٿو رهي.
چين ۾ سڀئي معاملا چيني زبان ۾ ئي سرانجام ڏنا وڃن ٿا. معيشت ۽ معاشرت جا ضابطا، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جا اسرار ۽ رمزون، پبلڪ ٽرانسپورٽ جون هدايتون، بئنڪنگ جا معاملا، آفيسن ۽ عدالتن جو ڪار وهنوار، عوامي سھوليتن کان فائدي جي حوالي سان ڄاڻ، سڀ ڪجهہ چيني زبان ۾ آهي. پاڻ وٽ تہ ٽيڪنالاجي جي زبان انگريزي آهي، پر چين ۾ ايئن ڪونھي، چين جي سڄي ترقي سندن پنھنجي زبان جي مرهون منت آهي. ان ترقي جي لاءِ چيني قيادت گهڻي سوچ ويچار کان ڪم ورتو ۽ چيني زبان جي ترقي ۽ واڌاري جي لاءِ رياست ۽ حڪومت سرپرستي ڪئي.
چيني زبان جا مختلف لھجا آهن، جيڪي سڄي چين ۾ ڳالھايا وڃن ٿا. اُتر چين ۽ ڏکڻ چين ۾ ڳالھائجندڙ چينيءَ ۾ وڏو فرق آهي. ڏکڻ چين ۾ ڳالھائجندڙ زبان ڪينٽونيز (Cantoness) سڏبي آهي. 1930ع کان چين ۾ سرڪاري زبان چيني آهي، جنھن کي مندرين (Mandarin) چيو ويندو آهي. ان جو ٻيو نالو پوتنگخواھہ (Putong hua) بہ آهي، جنھن جي معنيٰ ’ڪا من اسپيچ يا ڳالھہ ٻولھہ‘ آهي. هونئن تہ چيني زبان جي تاريخ هزارين سال پراڻي آهي، پر پاڻ ويھين صدي ۾ ٿيندڙ ارتقائي تبديلين جي حوالي سان ڳالھائينداسين. لساني ماهرن چيني زبان کي لھجي جي اعتبار کان ستن کان ڏهن گروپن ۾ ورهايو آهي. انھن ۾ سڀني کان وڏو لھجو مندرين آهي. ان کان پوءِ وو (Wu)، من (Min)، يواي (Yue)، گن (Gan)، شيانگ (Xiang) ۽ هڪا (Hakka) آهن. جيڪڏهن ڏٺو وڃي تہ ڪھڙو لھجو يا ڊائيليڪٽ ڪٿي ڪٿي ۽ ڪيترا ماڻھو ڳالھائين ٿا تہ سڀ کان وڏو لھجو مندرين آهي، جيڪو چين جي سڄي اتر ۽ ڏکڻ اولھہ ۾ ڳالھايو وڃي ٿو. اهو ڳالھائيندڙ آبادي جو تناسب 71.5 سيڪڙو آهي، ان کان سواءِ چين جي مختلف علائقن ۽ شھرن جا مقامي لھجا پڻ آهن. پر چين ۾ پوتنگخواھہ (Putong hua) يعني عام ڳالھہ ٻولھہ جي زبان ميندرين ئي آهي. اها ئي زبان سڀني سطحن جي تعليمي ادارن ۽ آفيسن ۾ استعمال ڪئي وڃي ٿي ۽ سڄي چين ۾ اها ئي رابطي جي زبان آهي. چيني زبان جي هڪ نمايان ۽ امتيازي خاصيت سندس چار ٽونز (Tones- آواز) آهن.
چيني زبان کي سادي بنائڻ ۽ سڄي ملڪ ۾ هڪجھڙي سطح تي لاڳو ڪرڻ جون ڪوششون عوامي جمھوريہ چين جي قيام کان هڪدم پوءِ شروع ٿي ويون هيون. چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ شروع کان ئي ميندرين کي قومي زبان بنائڻ بابت سوچي رهي هئي، تہ جيئن خواندگيءَ جي شرح وڌائي سگهجي. 1958ع ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ هڪ گڏجاڻي سڏائي، جنھن جو مقصد ميندرين جي بنياد تي هڪ الفابيٽ سسٽم ترتيب ڏيڻ هو. چين جي وزيراعظم چو اين لائيءَ، چويوگوانگ کي ان ڪم جي لاءِ نامزد ڪيو. چويو گوانگ بنيادي طور تي معاشي ماهر هو، پر کيس لسانيات ۽ لساني معاملن سان دلچسپي هئي ۽ هو چين جي اعليٰ سطح جي معاشي ادارن سان لاڳاپيل رهيو هو ۽ هڪ چيني معاشي اداري جي آمريڪا ۾ نمائندي طور ٽن سالن تائين ڪم ڪيو هو. عوامي جمھوريہ چين جي قيام کان پوءِ چين موٽي آيو ۽ شنگهائي جي هڪ يونيورسٽيءَ ۾ معاشيات پڙهائڻ لڳو. سندس وزيراعظم سان واقفيت ’ڇانگ ڇنگ‘ ۾ قيام دوران ٿي هئي، جيڪو ڪنھن وقت چين جو جنگي گاڌي جو هنڌ هو. اها ان وقت جي ڳالھہ آهي، جڏهن جاپان چين جي خلاف جارحيت ڪندي چين تي حملو ڪيو. ان دور ۾ چواين لائي ڪميونسٽ پارٽي جو هڪ مشھور اڳواڻ هو ۽ هو دانشورن، اديبن ۽ پڙهيل ڳڙهيل ماڻھن سان باقاعدہ سان ڳالھيون ٻولھيون ڪندو هو. انھن دانشورن ۾ چويو گوانگ بہ شامل هو، جيڪو ڇانگ ڇنگ ۾ هڪ معاشي اداري سان لاڳاپيل هو. پر باقاعدگي سان انھن دانشورن جي گڏجاڻين ۾ شريڪ ٿيندو هو ۽ لساني معاملن ۾ پنھنجي شوق جي ڪري چواين لائي جي نظرن ۾ اچي ويو. پوءِ جڏهن ’چواين لائي‘ وزيراعظم ٿيو تہ کيس چويو گوانگ پنھنجي لساني شوق سبب ياد هو. تنھنڪري هن کيس هڪ قومي زبان جي جوڙجڪ لاءِ مقرر ڪيو. مقرريءَ کان پوءِ هن ڪيترائي عذر ڏنا ۽ حيلا بھانا ڪيا تہ آءٌ تہ معاشي ماهر آهيان، پر جيئن تہ وزيراعظم کي سندس لساني معاملن ۾ مھارت ۽ شوق جي خبر هئي، تنھنڪري سندس هڪ بہ نہ هلي ۽ هن کيس ان ڪم لاءِ جوڙيل ڪميٽيءَ جو سربراھہ مقرر ڪيو. اهو هڪ فيصلو چين ۾ ڏور رس نتيجن جو بنياد ثابت ٿيو. چويوگوانگ کي چين ۾ فادر آف ڦنين (Father of pinyin) بہ چيو ويندو آهي. لساني معاملن جي نزاڪتن ۽ ٽيڪنيڪي مسئلن کي نظر ۾ رکندي ۽ اهو وقتي طور نظر انداز ڪندي عام ماڻھوءَ جي سھوليت لاءِ سادن لفظن ۾ اهو چئي سگهجي ٿو تہ ڦنين (Romenized speling system). ان سسٽم چين جي قديم زبان کي جديد دور سان گڏي ڇڏيو. سسٽم جي ايجاد کان اڳ اهو هڪ عام مسئلو هو تہ چيني زبان جا ڪئريڪٽر سڌو سنئون آواز سان هم آهنگ نہ هئا.
ڦنين (Phonetic system) سسٽم سان لفظن کي ڳالھہ ٻولھہ سان هم آهنگ ڪرڻ ۾ سھوليت ٿي. جنھن سان چين ۾ شرح خواندگيءَ ۾ نمايان واڌارو ٿيو ۽ چيني زبان ۾ آساني پيدا ٿي. چيو وڃي ٿو تہ 1950ع ۾ چين ۾ شرح خواندگي 8 سيڪڙو هئي، جيڪا هاڻ 90 سيڪڙي کان بہ وڌيڪ آهي. انھي سسٽم جي ڪري پيڪنگ کي بيجنگ چوڻ شروع ٿيو. چين جي جنگي دور جي گاڌي جو هنڌ ڇنگ ڪنگ (Chung king) بدلجي چونگ ڪنگ (Chongking) سڏجڻ لڳو ۽ چين جي باني اڳواڻ جو نالو مائوزيتنگ Mao Tse Tung مان بدلجي مائوزي ڊونگ (Mao Zedong) لکجڻ لڳو. چويوگوانگ ۽ سندس ساٿين کي اهو سسٽم ٺاهڻ ۾ ٽن سالن جو عرصو لڳو. چين ۾ 11 فيبروري 1958ع تي اهو سسٽم اختيار ڪيو ويو ۽ international organization for standardization اهو 1952ع ۾ اختيار ڪيو. گڏيل قومن اهو 1986ع ۾ اختيار ڪيو. ان سسٽم سان نابينا ماڻھن کي پڙهڻ ۾ آساني ٿي ۽ انھن جي لاءِ بريل (Braille) ٺھيو. هاڻ چين ۾ تعليمي ادارن ۾ شاگردن کي شروع کان ئي ڦنين پڙهائي ويندي آهي ۽ ان سان گڏوگڏ هو چيني ڪئريڪٽر بہ پڙهندا آهن. چين ۾ سمارٽ فونز ۽ ٻين سمارٽ گيجئس ۾ اهو ئي ڦنين استعمال ٿيندو آهي. موبائيل فونز ۾ ٽيڪسٽ پيغام لکڻ ۽ موڪلڻ، اي ميلز، انٽرنيٽ ۽ سوشل ميڊيا تي بلاگز لکڻ جي لاءِ اهو ئي طريقو اختيار ڪيو ويندو آهي. دنيا ۾ چين جي وڌندڙ اثر ۽ رسوخ جي ڪري چيني زبان سکڻ جي رجحان ۾ چڱو موچارو واڌارو ٿيو آهي.