مھاڳ
جن صاحبن ان وقت جي تاريخ جو مطالعو ڪيو آھي، تن کي بخوبي معلوم آھي تھ سنڌ جي تسخير لاءِ جيڪي طريقا اختيار ڪيا ويا ھئا، تن جي جائز يا ناجائز ھئڻ جي باري ۾ وڏا اختلاف آھن. ھن وقت اھو پراڻو داستان، عام ماڻھن اڳيان دھرائڻ مناسب نھ ٿيندو. تنھنڪري مان اھو بھتر سمجھان ٿو تھ ھن ڪتاب جي اشاعت، سيٺ نائونمل جي اولاد، رشتيدارن ۽ سنڌ سان تعلق رکندڙ عملدارن ۽ ذاتي دوستن تائين محدود رکجي.
”يادگيريون“ جي تاليف، ۾، جيتريقدر ٿي سگھيو آھي، اوتريقدر، مون سياست کان ڪنارو ڪيو آھي، تنھنڪري ان ۾ جيڪي اشارا ڏنل آھن، تن کي واضح ڪرڻ لاءِ فقط مختصر حاشيي تي اڪتفا ڪئي اٿم. جنھن کان سواءِ اھي اشارا موجوده نسل جي ماڻھن کي سمجھھ ۾ نھ اچن ھا. ان کان سواءِ مون ”تعارف“ جي ٻن بابن ۾، نائونمل جي اسرڻ وقت سنڌ جي جيڪا حالت ھئي، ان تي مختصر روشني وڌي آھي. مون پنھنجا تاثرات، سيٺ نائونمل جي ناميارن ھمعصر عملدارن، ۽ آشنائن جي لکيل دستاويزن سان ڀيٽي ڏٺا آھن. مون کي خاطري آھي تھ گھڻا انگريز – پاٽنجر ۽ آئوٽرام يا فريئر ۽ اياس جھڙن ناميارن، انگريز ھستين، جن سنڌ جي ڀليءَ ڀت خدمت ڪئي ھئي، تن جي ڪارنامن کان واقف ٿي خوش ٿيندا. جيڪڏھن ھن ڪتاب جي اشاعت کان پوءِ ھنن کي فريئر ۽ آئوٽرام جي جيون چرتر پڙھڻ جو شوق پيدا ٿيو تھ آئون ائين سمجھندس تھ مون واقعي سندن خدمت ڪئي آھي.
ڪتاب جون حاشيون سڀ منھنجو لکيل آھن، جيتوڻيڪ مصنف طرفان ان ڳالھھ جو اعتراف ڪٿي بھ ڪيل نھ آھي.
سيٺ نائونمل – خاص ڪري پنھنجي ڪن گھرو ۽ ذاتي ڳالھين جو ذڪر ڪيو آھي، جن جو عوام سان ڪو واسطو ڪونھ آھي، پر مان انھن ڳالھين کي حذف ڪرڻ مناسب نٿو سمجھان. افسوس آھي تھ مون کي اھڙي جنتري دستياب نھ ٿي سگھي، جنھن جي مدد سان وڪرماجيت جي سنبت جي سنن لاءِ عيسوي سالن جون صحيح تاريخون ۽ مھينا ڏئي سگھان ھا. ڪا نقاد شايد ان ڳالھھ تي ٽيڪا ٽپڻي ڪن تھ مون ھندستاني تاريخن ۽ مھينن لکڻ ۾ دلچسپي ڪانھ ڏيکاري آھي. پر جنھن وقت ھنن ”يادگيرين“ ۽ ”ضميمن“ ۾ بيان ڪيل واقعا رونما ٿيا ھئا، ان وقت ھڪ زبان جي لفظن کي ٻيءَ زبان ۾ منتقل ڪرڻ جو ڪو باترتيب طريقو رائج ڪونھ ھو. مون خيال ڪيو تھ ھرھڪ لفظ جي پراڻي استعمال کي بحال رکڻ ھڪ قسم جي نمائش ٿيندي، حالانڪ ”يادگيرين“ ۾، خود مترجم بھ ڪن لفظن جي جديد صورت قائم رکي آھي. تنھنڪري مون بھ گھڻن لفظن جي، ڪتاب ۾ پيش ٿيل صورت کي قائم رکيو آھي. اميد تھ انگريزيدان ھندستانين کي پڙھڻ ۾ ڪابھ دقت ڪانھ ٿيندي، ڇاڪاڻ تھ پراڻي صورت دستاويزن ۽ انھن جي حوالن کي ھڪ ڪھنو رنگ ڏيندي.
ڪن مشڪل اشارن جي سمجھائڻ ۾ مون کي سيٺ نائونمل جي نامور پوٽي، راءُ – بھادر عالومل ٽيڪمداس بي – اي، نوازش ڪري منھنجي جيڪا مدد ڪئي آھي، ان لاءِ آءٌ سندس ٿورائتو آھيان. عالومل ۽ مون کان پوءِ، نيپئر، فريئر ۽ سيٺ نائونمل جي وقت واري سنڌ ۽ جديد سنڌ جي وچ ۾ جيڪي آخري ڪڙيون بچيون آھن، سي ختم ٿي وينديون. مان ١٩٧٠ع ۾ سنڌ ۾ آيو ھوس، جڏھن اڃا ڪيترا نيپئر ۽ فريئر جا ھمعصر عملدار، سرڪاري نوڪرين ۾ ھئا، ۽ مون انھن جي واتان پراڻي زماني جا ڪيترائي قصا ۽ ڪھاڻيون ٻڌيون ھيون. ان ڪري مان سمجھان ٿو تھ ”يادگيرين“ جي اشاعت لاءِ منھنجو انتخاب غير موزون نھ آھي.
[b] ايڇ. اِي. ايم. جي
[/b]١ – جون، ١٩١٥ع