ضميمو ١٢
٧ جنوري ١٨٦٩ع
انڊيا آفيس
منھنجا چڱا دوست، مان ٩ ڊسمبر تائين تنھنجا لکيل خط پڙھي خوش ٿيس. افغانستان ۾ ھلندڙ ڪاررواين جو تو چٽو ۽ مسلسل نقشو چٽيو آھي، تنھن لاءِ شڪر گذار آھيان. ڪابھ نئين ڳالھھ ٿئي تھ ان جي خبر ڏيندا ۽ ڪراچيءَ جي پراڻن دوستن جي پڻ. شھر ۽ جھازن لاءِ پاڻيءَ جو ڪھڙو انتظام ڪيو اٿو؟ مراد خان ۽ ھن جي حب نديءَ واري منصوبي جو ڇا ٿيو؟ بلوچستان جا سردار ڇا ٿا ڪن؟ عالومل کي چئو تھ مون کي لکي تھ سنڌ ۾ تعليم ڪيتريقدر ترقي ڪري رھي آھي ۽ منھنجن پراڻن دوستن مان يا ھن جي يارن مان ڪو اھڙو آھي، جو ھن جي جاءِ ڀري؟ ھن کي چئو تھ ٽنڊي غلام علي وڃي تھ منھنجي جھوني دوست مير محمد خان کي منھنجا سلام ڏئي ۽ پڇيس تھ تنھنجو پوٽو ڪڏھن ٿو مون ڏي انگريزيءَ ۾ خط لکي؟
جڏھن عالومل ڪراچيءَ موٽي اچي تھ ھن کان ميرن ۽ انگريزن جي اچڻ جي باري ۾ جي اڳڪٿيون ۽ ڏند ڪٿائون توھان مون کي ٻڌايون ھيون، لکائي ڇڏيندا. مان اھي ڏند ڪٿائون ان وقت نھايت احتياط سان لکيون ھيون، پر بدقسمتيءَ سان اھي ٻين ڪاغذن سان گڏ ھگليءَ ۾ گم ٿي ويون. منھنجي مرضي آھي تھ تون ھن کان سنڌ جي گذريل زماني جون يادگيريون يا جيڪي تو پنھنجي پيءُ کان ۽ جوانيءَ ۾ ٻڍن کان ٻڌو ھو، ۽ پنھنجي گوناگون حياتيءَ جا مشاھدا انگريزيءَ ۾ لکاءِ. انھن موضوعن تي جيئن گھڻو لکندين، تيئن چڱو، جيڪڏھن عالومل پنھنجا لکيل مضمون، وقت بوقت، مون ڏي موڪليندو تھ مان شڪرگذار رھندس.“
سڀني پراڻن دوستن کي سلام يقينا
توھان جو ايڇ. بي. اي فريئر.
٢. مٿئين خط جي جواب ۾ سيٺ نائونمل تاريخ ٧ اپريل ١٨٦٩ع جي، ھيٺ ڏنل خط موڪليو:)
”ڇانوڻيءَ ۽ ڪلفٽن جي وچ ۾ ھڪ ٽڪري آھي. جنھن جي چوڌاري پاڻي بيھندو آھي. ڪنھن زماني ۾ انھيءَ مٿانھينءَ جاءِ تي ھڪ چڱو خاصو پڪو شھر ھوندو ھو. اھو شھر، دلوراءِ بادشاھھ اڏايو ھو. ان شھر جي اتر ۾ ۽ ڪلفٽن ۽ ڪياماڙيءَ جي وچ ۾، چيني نار وھندي ھئي. جڏھن وير چڙھندي ھئي، تڏھن پاڻي ڇانوڻيءَ ۾ وھي ايندو ھو. ھرقسم جون ٻيڙيون، چيني نار مان لنگھي شھر تائين اينديون ھيون اھو شھر چار پنج سؤ ورھيھ اڳ آباد ھوندو ھو. بندر سھولت وارو ۽ واپار ججھو ھوس. شھر جا ماڻھو تازو پاڻي رام باغ تلاءَ ۽ ڇانوڻيءَ جي اتر ۾، باغ ۾ جيڪو کوھھ آھي، تنھن مان آڻيند اھئا. انھيءَ کوھھ کي ھاڻي ڇانوڻيءَ وارو کوھھ چوندا آھن. مان ڏھن پندرھن سالن جو ھوس تھ ڪيترن پڪن گھرن جا نشان ڏٺا ھئم. غريب ماڻھو برسات جي ڏينھن ۾ انھن دڙن تي وڃي سون ۽ چانديءَ جون شيون لڀي ايندا ھئا. ان ڳالھھ جي مون کي ذاتي خبر آھي. توھان کي ياد ھوندو تھ اھا جاءِ مون ڪنھن وقت توھان کي ڏيکاري ھئي. انگريز سرڪار اتي ننڍي پٿر جي جاءِ ٺھرائي آھي.
٢. مان توھان کي ”واگھي در“ جو مختصر احوال ڏنو ھو. جو توھان ان وقت لکي ڇڏيو ھو. واگھي در مشھور شھر ھو. اڍائي سؤ يا چار سؤ ورھيھ اڳ، واگھي در جي آسپاس وارو ملڪ، جوڌپور جي راجپوتن جي قبضي ۾ ھو. واگھي در ۾، ٻڌيمل نالي ھڪ شاھوڪار واپاري رھندو ھو، جنھن پنھنجي رھڻ جي جاءِ قلعي اندر ٺھرائي ھئي. شھر کي پيئڻ جو پاڻي پھاڙيءَ جي چشمن ۽ ملير نئن مان ملندو ھو. سانوڻ ۾، جڏھن سمنڊ تکو ٿيندو ھو تھ ملتان، بھاولپور ۽ نئين سکر جون ٻيڙيون، سنڌونديءَ مان ٻاجھر کڻي اچي واگھي در پھچي، ان لاھينديون ھيون.
٣. سنڌ جا ڪرمتي بلوچ، اصل ڪرمت، (مڪران) مان آيا ھئا. ھو ھڪ رولو قوم آھن. ٻڪريون، ڳئون، مينھون ۽ ٻيو مال ھنن جي دولت آھن. اٽڪل ١٥٠ يا ٢٠٠ ورھيھ اڳ، ھنن ٻروچن جو ھڪ ٽولو اچي حب نديءَ تي ديرو ڄمائي ويٺو ھو. ھنن جي طاقت آھستي آھستي وڌندي ويئي. واگھي در جي آسپاس ساوا چراگاھھ ڏسي، ھنن شھر تي حملو ڪري، پنھنجي قبضي ۾ آندو. واگھي در جي برج وٽ سردارن کي شڪست آئي ۽ ھو ساڪري پرڳڻي ۾ ڌرج ڏانھن، جو راڻي ارجن نالي ھڪ ھندو سردار جي حڪومت ۾ ھو، ھليا ويا. انھيءَ علاقي جي راڄڌاني، ”رتي“ جي شھر ۾ ھئي ۽ ڌرج جو مکيھ بند لاھوري بندر ھوندو ھو. ان زماني ۾، رتو پڪو شھر ھو. ١٢٥ ورھيھ اڳ، رتو ھڪ وسندڙ جاءِ ھئي.
٤. جوکيا: جوکيا اصل ڪنگور نالي علاقي جا آھن جو شاھ بلاول جي ڀرسان آھي. ھو بھ ھڪ خانھ بدوش قوم ھئا ۽ ملير ۾، ان زماني جي حاڪمن جي سايي ھيٺ اچي ٽڪاڻو ڪيو ھئائون. ھنن جي چڱي مڙس جو نالو درياء خان ھو. انھن مان بجر نالي ھڪ جوکيي وڃي ٺٽي ۾ ڪلھوڙن جي نواب وٽ نوڪري ڪئي. ان وقت سنڌ جو اعليٰ حاڪم غلام شاھھ ڪلھوڙو ھو. ھن، ٺٽي ۾ پنھنجي نائب کي حڪم ڏنو تھ راڻي ارجن کي ختم ڪري، ھڻ جي ملڪ تي قبضو ڪر. نواب اھو ڪم بجر تي رکيو. بجر، ملير وڃي، ٨٠ يا ١٠٠ جوکيا ڀاڙي ڪيا. پوءِ انھن کي اتي ڇڏي، پاڻ ڪراچيءَ سيٺ ڀوڄومل (منھنجي چوٿينءَ پيڙھيءَ ۾ وڏو ھو) کان تياريءَ لاءِ پئسا اڌارا وٺڻ آيو. آخر ھو گزري بندر مان روانو ٿيو. ان وقت، رائو ارجن اٽڪل ويھن ماڻھن سان درياءَ جي ھڪ ٻيٽ تي لٿل ھو. بجر راتو واھھ پنھنجن ماڻھن سان وڃي مٿانئن ڪڙڪيو ۽ ھن کي ۽ راڻي جي ماڻھن کي قتل ڪري ڇڏيائين پوءِ اھا خبر ٺٽي جي نواب کي ڪيائين، جنھن راڻي جي علاقي تي، ماٺ ميٺ ۾ سواءِ ڪنھن مخالفت جي قبضو ڪيو. بجر کي غلام شاھھ خلعت ڏني ۽ ”ڄام“ جي لقب سان جوکين جو سردار مقرر ڪيو. بجر کي مراد عليءَ نالي ھڪ پٽ ھو. مراد عليءَ جي جاءِ تي ڄام مھر علي ويٺو. جو توھان جو ڏٺل آھي.
٥. برفت، نومڙيي ۽ ڪوٽڙيءَ جي ملڪ احمد شاھھ جو احوال: ڪنھن زماني ۾ جيسلمير مارواڙ جا ڪي راجپوت، ملازمت ۽ دولت جي تلاش ۾ نڪتا. ھو ديسان ديس گمھندي مڪران جي گاديءَ ڪيڇ ۾ اچي پھتا، جو ان وقت ھڪ وسندڙ شھر ھو ۽ سپاھين جو پيشو اختيار ڪيائون. آخر سپاھين مان وڌي جمعدار ٿيا ۽ سندن ھٿ ھيٺ ڪيترا سپاھي ڪم ڪندا ھئا. انھن ڏينھن ۾، مڪران جو حاڪم ھڪ جابر عامر ھو. ھن جي تقاضا اھا ھوندي ھئي تھ ڪيچ ۾ جنھن بھ عورت جي شادي ٿئي سا نڪاح بعد، مڙس وٽ وڃڻ کان اڳ، پھرين رات ھن جي صحبت ۾ گذاري. اتفاق سان ھن جي ڪنھن ڀاڻيجيءَ جي شادي ٿيڻ واري ھئي. ھن جي ڀيڻ محسوس ڪيو تھ منھنجي ڀاءُ جي اھا تقاضا نھايت غلط آھي ۽ غيرتمند ماڻھوءَ لاءِ ٻڏڻ آھي. تنھنڪري ھن ھڪ راجپوت جمعدار سان صلاح ڪئي تھ ڇا ڪجي؟ ھن وعدو ڪيو تھ مان ملڪ کي ھن آزار مان ڇڏايندس. وعدي مطابق راجپوت وڃي حاڪم کي قتل ڪيو. تنھن کان پوءِ، پنھنجن زيردستن جو ھڪ دستو وٺي وڃي ٻيلي تي قبضو ڪري آزاد حاڪم ٿي ويٺو. انھيءَ واقعي کان پوءِ، راجپوتن اسلام قبول ڪيو ۽ مسلمانن جي حلقي ۾ شامل ٿيا. ٿوري وقت کان پوءِ، ٻين قومن، راجپوتن کي ٻيلي مان تڙي ڪڍيو، تنھن کان پوءِ، ھنن سنڌ ۾ اچي حيدرآباد جي ڪلھوڙن جي حاڪم کي درخواست ڪئي تھ اسان کي حيدرآباد جي سامھون درياءَ جي ھن ڀر ٽڪرين جي ھيٺان چوڪيدار ۽ واھرو ڪري رکيو. ان نوڪريءَ جي عيوض ڪلھوڙن ھنن کي درياءَ جي اولھھ طرف، ڪوٽڙيءَ جو ڪوھستاني علاقو جاگير ۾ ڏنو. انھن راجپوتن جو اولاد، برفت نومڙيا آھن، جي ملڪ احمد خان کي سردار ڪري مڃيندا آھن. نومڙيا، مڪران جي ماڻھن کي چوندا آھن، جو ھو ”نون مردن“ جو اولاد آھن.
٤ فيبروري ١٨٧٤ع
٢٢، پرنسز گارڊن
عزيز دوست نائونمل،
تنھنجو ١٣ آڪٽوبر جو موڪليل ڪتاب(1) ۽ پوءِ جا موڪليل خط ڏسي خوش ٿيس. ڪتاب ڏاڍو شوق سان پڙھيم. اميد تھ مان سارو ڪتاب يا ان جو اختصار، ڇپائڻ لاءِ، ھت ڪو قدم کڻندس، جو اھو ھن ملڪ ۾ تنھنجن قيمتي خدمتن ڏانھن ڌيان ڇڪائيندو. سنڌ ۽ سنڌ جي آسپاس واري ملڪن جون خبرون، جيڪي تو مھرباني ڪري موڪليون آھن. اميد تھ تون مون ڏي حقيقتون لکندو رھندين ۽ پنھنجو، عالومل جو، پنھنجي ساري ڪٽنب، سنڌ ۽ ان جي آسپاس وارن ملڪن جو احوال پڻ موڪليندو رھندين. توکي خبر آھي تھ مان انھن ڳالھين ۾ ھميشه دلچسپي وٺندو آھيان.
خدا توکي ۽ تنھنجن ٻارن کي خوش رکي، وڏي عمر ڏئي ۽ تون پنھنجن پٽن پوٽن کي وڌندو ويجھندو ڏسين.
يقينا، تنھنجو وفادار،
ايڇ. بي. اي فريئر