ضميمو ١٣
١. سنڌ جي عارضي ڪمشنري آرچيلڊ ڊيوڊرابرٽس، سيٺ نائونمل ھوتچند جي خدمتن جي باري ۾ ھن ريت فرمايو:
”مان نھايت خوشيءَ سان ھي رتبو توھان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو، جنھن ۾ توھان کي مطلع ڪيو ويو آھي تھ ملڪھ معظمھ صاحبھ ڪرم فرمائي، توھان جي اعليٰ خدمتن ۽ خيرخواھيءَ جو قدر ڪندي، توھان کي ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ تمغي سان نوازڻ فرمايو آھي. ان کان اڳ توھان لاءِ ١٠٠ رپيا مھيني ۾ پينشن منظور ڪئي وئي ھئي ۽ وري ١٨١٠ع ۾ اھا پينشن وڌائي ٻن پيڙھين لاءِ ڪئي ويئي ھئي ۽ ان سان گڏ ١٢٠٠ رپين (ساليانھ) جي جاگير پڻ توھان کي انھن خدمتن عيوض ڏني ويئي ھئي.
توھان جون خدمتون پنجويھھ ورھيھ اڳ شروع ٿيون ھيون ممڪن آھي تھ انھن ماڻھن، جن جو سنڌ سان تعلق تازو شروع ٿيو آھي، سي توھان جي خدمتن جي نوعيت کان غير واقف ھجن. تنھنڪري، مان انھن خدمتن جو مختصر احوال ڏيندس.
”تنھنجون خدمتون ١٨٣٩ع ۾ شروع ٿيون، جڏھن تو بمبئيءَ جي فوجي دستي کي بنگال جي فوج سان گڏ، افغانستان ۾ شاھھ شجاع جي مدد لاءِ موڪليو ويو ھو. وھٽن ۽ ٻئي سامان مھيا ڪري ڏيڻ ۾ واھر ڪئي. ان کان پوءِ وري تو ڪابل جي ڪوس واري نازڪ زماني ۾ ڪابل جي قيدين کي رھا ڪرڻ لاءِ جيڪا فوج سنڌ ۾ موڪلي وئي ھئي، تنھن کي بھ ساڳئي قسم جي مدد ڪئي، وري ١٨٤٣ع ۾ جڏھن سنڌ جي ميرن ۽ انگريز سرڪار جي وچ ۾ لڙائي شروع ٿي تڏھن تو پنھنجي جان ۽ مال جوکي ۾ وجھي، جانفشاني ڪري، ميرن جي ارادن ۽ منصوبن جي صحيح معلومات حاصل ڪري اسان کي پھچائي، جنھن جي وسيلي اختياريءَ وارا ھنن جي منصوبن ۽ حرڪتن جو تدراڪ اڳواٽ ڪري سگھيا.“
تنھن کان پوءِ غدر جي اڍائي سالن واري خطرناڪ وقت ۾ تو انگريزن جي اھڙي ئي حمايت ڪئي جھڙي تو ايسٽوڪ، پاٽنجر ۽ آئوٽرام جي ڏينھن ۾ ڪئي ھئي ۽ انگريز سرڪار جي دوستيءَ ۽ مدد جو پاڻ کي مستحق ثابت ڪيو، ان لاءِ جيئن مون اڳ چيو آھي، توکي زمين ۽ ٻن وڌيڪ پيڙھين لاءِ پينشن ڏني ويئي.
”مون کي خاطري آھي تھ تو جھڙو وفادار ۽ سچو شھري ھيءَ مزيد عزت، جيڪا ملڪھ معظمھ توکي بخشڻ فرمائي آھي، تنھن جو قدر ڪندين. خدا شل توکي وڏي ڄمار ڏئي ۽ تون اھو امتياز گھڻو وقت ماڻي سگھين.“
٢. سيٺ نائونمل کي ”سي. ايس. آءِ“ جي تحفي ڏيڻ لاءِ، سربارٽل فريئر جي ڪوٺايل درٻار جو احوال:
١ جنوري ١٨٦٧ع جي، سيٺ نائونمل ھوتچند کي ”ستاره، ھند“ جي ممتاز تمغي ڏيڻ، ۽ ميونسپل ڪمشنرن سان ملائڻ ۽ شھر جي ممتاز ھستين کي انعام اڪرام ڏيڻ لاءِ جناب عاليشان سر ايڇ. جي. فريئر، جي. سي. ايس.، ڪي. سي. پي، ڪراچي جي ”فريئر ھال“ ۾ درٻار ڪوٺائي.
شھر جا سڀ وڏا ديواني ۽ فوجي عملدار حاضر ھئا. گورنر صاحب جي ايگزيڪيٽو ڪائونسل جي ميمبر، مانواري جي. ايڇ. ايس، سنڌ جي ڪمشنر، مسٽر سيميوئل مئنسفيلڊ، سي. اي. آءِ، چيف سيڪريٽري، مسٽر ايف. ايس. چئپمن ۽ ٻئي عملي سان گڏ، رواجي سلاميءَ کان پوءِ براجمان ٿيا.
گورنر صاحب جن سامعين جي سلامتيءَ جي جواب ڏيڻ بعد، چيف سيڪريٽريءَ مسٽر ايف. ايس. چئپمن ۽ ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر ۽ ميجر ڊبليو. آر لامبرٽ کي ارشاد فرمايو تھ سيٺ نائونمل ھوتچند جو تعارف ڪرايو وڃي. تعارف کان پوءِ جناب گورنر صاحب اٿي بيھي، ساڻس مخاطب ٿي، ھن ريت فرمايو:
”سيٺ نائونمل ھوتچند مون کي معلي القاب وائسراءِ صاحب ۽ ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ طريقي جي اعليٰ آفيسر کان ھدايت ملي آھي تھ توکي ملڪه معظمه جي مھر سان ستاره ”ھند“ جي اعزاز جي سند ۽ تعمغي سان سرفراز ڪريان ۽ ان سان گڏ اھا بھ ھدايت ملي آھي تھ ھن موقعي کي شاندار طريقي ملھائڻ ۾ ڪابھ ڪسر نھ ڇڏي وڃي. ملڪه معظمه جي ڏنل اعزاز جي نوعيت ۽ عظمت جي باري ۾، ھن وقت اپٽار ڪرڻ جي ضرورت نھ آھي. انھيءَ اعزاز جي ذريعي توکي انھيءَ برادريءَ ۾ جڳھھ ملندي، جنھن ۾ ھندستان جون سڀ ممتاز ھستيون، ملڪه معظمه ۽ ھن جو وليعھد، ھن شاندار مملڪت جو وائسراءِ ۽ ٻيا سورما ۽ مدبر اعليٰ نسل ۽ ڪردار جا راجائون، جن ھندستان جي مملڪت فتح ۽ حڪومت ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آھي مشتمل آھي.
انھيءَ برادريءَ ۾ شموليت لاءِ، تنھنجن لياقتن جو ھت ذڪر ڪرڻ ضروري نھ آھي. تازو، ھن ساڳئي ڪمري ۾، صوبي جي عارضي ڪمشنر،ملڪه جي ارشاد جو اظھار ڪندي، تنھنجي عمر ڀر جي وفاداريءَ ۽ خدمتن جو ذڪر ڪيو ھو، جن کي دھرائڻ جي ھن وقت ضرورت نھ آھي. پر ٥٨-١٨٥٧ع واري مشڪل وقت، تو اسان جي نمايان مدد ڪئي، ان لاءِ تو بيشڪ کيرون لھڻيون، توکي پنھنجي ملڪ جي ماڻھن ۾ وڏو اثر ھو ۽ توکي اتر ۽ اولھھ ھندستان جي ھرھڪ حصي مان خبرون چارون ملنديون ھيون، جي تون سڀ بنا ججھڪ جي سرڪار جي خدمت ۾ پيش ڪندو ھئين. ان وقت ۾، جڏھن تنھنجا ڪيترا ھموطني خطرو ڏسي دھلجي ويا ھئا ۽ سمجھيائون پئي تھ ھندستان ۾ انگريز سرڪار جي حڪومت جو ڏيو اجھو ٿو گل ٿئي، تڏھن تنھنجي وفاداريءَ ۾ لرزش بلڪل ڪانھ آئي. جيڪڏھن تون انھن مجاھدن مان ھجين ھا، جن انگريزن جي حڪومت لاءِ جانيون قربان ڪيون آھن، تھ بھ تون انگريزن جي فتح ۾ اھڙو يقين نھ ڏيکاري سگھين ھا، جيڪو تو ان وقت ڏيکاريو ھو.
ھن وقت جڏھن مان سنڌ، بلڪ ھندستان ڇڏڻ وارو آھيان، تڏھن منھنجي لاءِ اھا ڳالھھ انتھائي خوشيءَ جو باعث آھي تھ مون کي، سنڌ جي ڪمشنر ۽ منھنجي رفيق، مانواري جي. ايڇ. ايلس، ۽ جن صاحبن سنڌ لاءِ ايتري جفاڪشي ڪئي آھي، تن جي روبرو، توکي ھي اعزاز ڏيڻ ۽ تنھنجن خدمتن جي داد ڏيڻ جو موقعو مليو آھي. مون کي اميد آھي تھ سنڌ ۾ تنھنجا ھم ملڪي ھن اعزاز کي فقط تنھنجو ھڪ ذاتي امتياز نھ ڪري سمجھندا، پر ائين خيال ڪندا تھ ھي امتياز ھن دوردراز صوبي ۽ واپاري طبقي، جنھن جو تون خاص عيوضي آھين، ان لاءِ ملڪه معظمه جي شفقت جو ثبوت آھي. مان تنھنجي ھڪ خاص ڪارنامي ڏانھن ڌيان ڇڪائڻ گھران ٿو، جو ڏيکاري ٿو تھ توکي انگريز سرڪار جي حڪومت جي نوعيت جي صحيح ڄاڻ آھي، ۽ جو اميد تھ تنھنجا ٻيا ھموطني نقل ڪندا. توجھڙي ڪن ٿورن مانھن کي خبر ھوندي تھ انگريزن کي فوجي طاقت ۽ واپار جي ھنر ۾ ڪيتري مھارت آھي. توکي اھا بھ خبر آھي تھ ھرھڪ انگريز سمجھي ٿو تھ انسان جو فقط روزيءَ تي گذر نھ آھي. پر لڙائيءَ ۾ فتح ۽ واپار ۾ ڪاميابيءَ کان سواءِ دنيا ۾ ٻيون بھ قابل قدر شيون آھن. توکي انگريزي تعليم جو بھرو ڪونھ مليو ھو، تنھنڪري اھا ھڪ قابل قدر ڳالھھ آھي تھ تو پنھنجي پوٽي عالومل ٽيڪمداس کي ھڪ ڏورانھين (تنھنجي نظر ۾) ملڪ ۾ ھندستاني يونيورسٽيءَ ۾ تعليم وٺڻ ۽ تعليم يافتھ انگريزن جي ڪردار ۽ اصولن سکڻ لاءِ موڪليو آھي. مون کي اميد آھي تھ جڏھن مان بمبئيءَ موٽي ويندس، تڏھن تنھنجي پوٽي کي يونيورسٽيءَ جي سند ملڻ جو امتياز حاصل ٿيندو. منھنجي دعا آھي تھ خدا توکي وڏي ڄمار ڏئي تھ جيئن تون نھ فقط پنھنجي عزت ماڻي، پر، ان عزت ۾ تنھنجو والاد اضافو ڪري.
ان کان پوءِ، جناب گورنر صاحب جن سيٺ نائونمل ھوتچند کي ملڪه جي مھر سان سند ۽ تمغو ڏنو.
٣. وڪٽوريا، خدا جي فضل سان گريٽ برٽن ۽ آئرلنڊ جي يونائٽيڊ ڪنگڊم جي ملڪه، مذھب جي رکوالي، ستاره، ھند جي اعليٰ طريقي جي سربراھھ کان، ڪراچيءَ جي سيٺ نائونمل ڏانھن آداب.
”اسان جي تمنا آھي تھ توکي پنھنجي شاھي ڪرم جو ڪو اھڙو ثبوت ڏيکاريون، جنھن مان توکي روشن ٿئي تھ اسان کي تنھنجي ذات ۽ تنھنجن خدمتن لاءِ قدر آھي. تنھنڪري اسان مناسب سمجھون ٿا تھ توکي ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ طريقي جي برادريءَ ۾ شامل ڪجي ۽ اسان توکي ”ستاره، ھند“ جي تمغي جو اعزاز بخشيون ٿا ۽ توکي اختياري ڏيون ٿا تھ تون اعزاز سمورين رعايتن سميت ماڻ. تاريخ ٣٠ اپريل ١٨٦١ع. اسان جي حڪومت جي ٢٩ سال ۾، اسان جي آسيورن ھائوس واريءَ درٻار ۾، اسان ستاره، ھند جي طريقي جي مھر ۽ دستخط سان ڏنو ويو.
صحيح قبله عالم جي حڪم ھيٺ،
”ڊي. گري ۽ رپن“