ضميمو ٥
٤ فيبروري ١٨٣٩ع.
ڇانوڻي، حيدرآباد جي سامھون.
مٿين سٽ (حيدرآباد جي سامھون) لکندي، مون کي ھڪ خوش خبري ملي آھي، جا ھيءَ تھ جڏھن بحري آرماڙ ڪراچيءَ جي ويجھو آيو تھ قلعي مان ”ويلسي جھاز“ تي ھڪ ٻھ گولا اڇلايا ويا. اميرالبحر توبزني ڪري قلعي جون ديواريون ڀڃي ڇڏيون. ھيءَ خبر نائونمل جي ماڻھن تيز اٺن تي آندي آھي، اميد صحيح ھوندي. ان مان ھنن ماڻھن کي سبق سکڻ کپي، تھ آئيندي انگريزن جي جھنڊي جو احترام ڪرڻ ضروري آھي.
(٢ ڪراچيءَ ۾ فوج لاھڻ، جي باري ۾ قلعي ۽ شھر جي حالت متعلق برگيڊيئر وئلئنٽ، سنڌ رزرو فورس جي ڪمانڊر جي رپورٽ.)
ڪراچيءَ جي ڀرسان ڇانوڻي.
حضور انور،
منھنجي ٽين تاريخ واري خط جي سلسلي ۾ ڪمانڊر ان چيف جي اطلاع لاءِ عرض ڪجي ٿو تھ ٤٠ نمبر فوج، ڪالھھ ھت، ٢ نمبر گولا اندازي فوج سان شامل ٿي، سواءِ چالھين سپاھين جي، جيڪي اڄ سائرن جھاز مان لاٿا ويا آھن.
مون ڪراچيءَ جي شھر ۽ قلعي جو غور سان معائنو ڪيو آھي. قلعو ظاھري مضبوط ھو. چوڌاري ڏسڻ لاءِ سڀني پاسن کان برج ٺھيل ھئس. ھرھڪ برج ۾ ھڪ يا ٻھ مختلف مقدار جون توبون رکيل ھيون. ڏسڻ ۾ ٿو اچي تھ اھي اتي سالن کان پيل آھن. ديواريون مٽيءَ جون ٺھيل آھن، برجن ۾ ڪجھھ ڪاٺ ڪم آندل آھي. ديواريون اٽڪل سورھن فوٽ اوچيون ٿينديون ۽ ھٿرادو بند تي ٺھيل آھن. قلعي جون ديواريون، بند کان ڏھھ فوٽ مٿي آھن. برج ۽ ديواريون اڪثر زبون حالت ۾ آھن. ديوارين ۾ ڪيترا خال آھن، جن مان ماڻھو ايندا ويندا آھن. ڪوٽ کي ٻھ شاھي درواز آھن، جن جي مٿان برج آھن. برجن ۾ بلوچ پھريدار رھندا آھن، مون ھرھڪ دروازي تي فقط ھڪ غير ڪميشن يافتھ يورپي عملدار ۽ ھڪ سپاھي رکيا آھن ۽ جيئن سپاھي اجازت کان سواءِ قلعي ۽ شھر ۾ اندر نھ وڃن. ان کان سواءِ ٿورا غير ڪميشن يافتھ عملدار ۽ سپاھي شھر ۾ گشت ڪرڻ لاءِ رکيا اٿم، تھ جيئن اسان جا ماڻھو ڪا بيقاعدگي نھ ڪن.
قلعي ۾ بندر جي منھن وٽ، ھن وقت مٺو پاڻي ڪونھ آھي. پاڻي ڪراچيءَ کان يا جھازن مان گھرائيندا آھيون.
ھتي گھڻائي مٺي پاڻيءَ جا کوھھ آھن، جن جو پاڻي ھر ڪنھن ڪم ۾ آڻي سگھجي ٿو. اڪثر کوھھ، باغن ۾ آھن پاڻي، زمين جي سطح کان ڏھھ ٻارھن فوت ھيٺ ملندو آھي. پاڻيءَ جي سھولت ڏسي اسان کي البت تعجب ٿيو، جو اسان کي ٻڌايو ويو ھو تھ ڪراچيءَ ۾ کارو پاڻي ھوندو آھي. بندر تمام سٺو آھي. جھاز ڪنھن بھ موسم ۾ سلامتيءَ سان اچي وڃي سگھن ٿا. منھنجو ناقص خيال آھي تھ اھڙو بندر تيستائين اسان جي قبضي ۾ رھڻ کپي، جيستائين اسان جي فوج سنڌ ۾ آھي.
(٣، ڪراچيءَ جي قبضي ڏيڻ لاءِ عھدنامو.)
٧ فيبروري ١٨٣٩ع.
شرط پھريون: ڪراچيءَ جي قلعي ۽ شھر جو قبضو مذڪور گورنر اڄ انگريزن جي فوج جي حوالي ڪندو.
شرط ٻيو: انگريزن جي بري فوج ۽ ان جي برگيڊيئر (وئلئنٽ) کي ھينئر يا جڏھن ھو مناسب سمجھي، شھر جي ويجھو منزل ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي ۽ ڏيھي حڪومت گھربل ٻيڙين، اٺن ۽ ٻين وھٽن جو رواجي ڀاڙي تي انتظام ڪري ڏيندي. تنھن کان سواءِ فوج لاءِ کاڌي پيتي جو ۽ ٻيو سامان، جيئن جيئن ضرورت پوندي تيئن مناسب اگھن تي مھيا ڪري ڏيندي.
انھن شرطن جي بجاآوريءَ تي، مذڪور انگريز عملدار مانواريءَ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي پاران وعدو ٿا ڪن تھ قلعي ۽ شھر جي رھواسين جي مال ۽ جان کي ھٿ نھ لاتو ويندو. ھو پنھنجو وھنوار، اڳي وانگر آزاديءَ سان ڪري سگھندا. ھنن جي واپاري جھازن کي دستور مطابق بندر تي اچڻ ۽ سواءِ ڪنھن روڪ ٿام جي واپار ڪرڻ جي اجازت ھوندي ۽ شھر جي مڪاني حڪومت جو انتطام، شھر جي اختياريءَ وارا ڪندا.
(صحيح فريڊرڪ، ليوئنس، ميٽلنڊ ۽ ٻيا.