هڪڙي روپوش کاهوڙيءَ سان ملاقات
جنگ، جدل، جدوجهد، فتح، مايوسيون، ناڪاميون، گوڙ گهمسان واري صدي. هن صدي جي نقشي کي اڄ جو نوجوان گوگل واري اک سان ڏسندو، ته جتي کيس دنيا ڌوڏيندڙ عظيم انقلابي ليڊرن ۽ ڪارڪنن جي ڊگهي فهرست ملندي، اتي انقلابي ۽ مزاحمتي شعور جون بلنديون طئه ڪندڙ عظيم شاعرن جي به هڪڙي ڊگهي قطار ملندي.
هن سهڻي قطار ۾ توهان کي شيخ اياز به ملندو، جنهن جي شاعري جو هڪ حصو، جنهن ۾ سُندرتا آهي، جنهن ۾ انقلابيت وارو رنگ آهي، جنهن ۾ سوين ڪائناتون سمايل آهن، جنهن ۾ سوين چنڊ ساٿي آهن، جنهن ۾ ڪتين جا سوين قافلا رهگذر ۾ آهن، جنهن ۾ ازل کان ابد تائين سک جون براتون آهن، جنهن ۾ سوين سازن جي لاءِ آواز آهن. ان شيخ اياز پنهنجي ڪتاب ”ساهيوال جيل جي ڊائري“ ۾ هڪ يادگيري لوڪ سان ونڊيندي لکيو هو ته، ”ٻه سال اڳ مان حيدرآباد جي اوريئنٽ هوٽل ۾ چانهه پيئي رهيو هئس، ته اوچتو هڪ سنڌي نوجوان ڪرسي ڇڪي منهنجي ڀرسان اچي ويٺو. هن ويهڻ سان لينن جو ڪتاب ”On Religion“ ميز تي رکيو ۽ مون کي چيائين؛ ”مون کي اوهان سان ڪجهه ڳالهائڻو آهي.“ هن کي کاڌيءَ جا کهرا ڪپڙا پاتل هئا ۽ پيرن ۾ چمڙي جو ٿلهو گهيتلو پيو هو ۽ پنهنجي ڊيل ڊول، قد ڪاٺ ۽ ٻول چال مان گورڪيءَ جي ناول ”ماءُ“ واري ڪردار پاويل وانگر ٿي لڳو. اڄ هن تي پاولوف نالو پئجي چڪو آهي ۽ هو شاگرد تحريڪ جو نهايت بيباڪ رهنما آهي. هن جو اصل نالو ڄام ساقي آهي.“
هن ئي ڪتاب ۾ شيخ اياز هڪ هنڌ اهو به لکيو هو ته، ”شاعر سياستدان ته نه هوندو آهي، پر جي هو واقعي انقلابي شاعر هوندو آهي، ته هن جي اندرين اک سياستدان کان اڳ ۾ سماجي جوالا جي اندروني چرپر ڏسي وٺندي آهي.“ اهڙي ريت اياز به ڦوهه جواني ۾ قدم رکندڙ ڄام ساقي جي اندر جي ڪائنات ڏسي ورتي هئي، سندس شعور جي بلندين کي ماپي ورتو هو، تڏهن ته هن ڊگهي اڳڪٿي ڪندي، دنيا جي انيڪ زبانن ۾ ترجمو ٿيندڙ ناول ”ماءُ“ (Mother) جي مرڪزي ڪردار پاويل جو نالو مٿس رکيو هو.
پاويل جيڪو پيڙهيل طبقي مان نڪتل هڪڙو اهڙو ڪردار آهي، جيڪو پورهيت کي هن ڪائنات جو پالڻهار سمجهي ٿو، جيڪو پورهيت جي پگهر جي ڦڙي ڦڙي کي امرت سمجهي ٿو، ان سان محبت ڪري ٿو ۽ ان جي پگهر مان محل ماڙيون ٺاهيندڙن سان نفرت ڪري ٿو. ساڳي ريت سنڌ جي پاويل جو به اهو عزم هو ته محنت جي نجات تائين جدوجهد جاري رهندي ۽ پرائي پورهئي مان پنهنجا ڀڀ ڀريندڙن کي مات ڏيڻي آهي.
انهي ئي عزم، انهي مڪتبِ فڪر سنڌ جي پاويل ڄام ساقي کي هڪ اهڙو فولادي شخص بڻائي ڇڏيو هو، جو برصغير جا ٽي ڄاتل سڃاتل هٿياربند راڪشسٽ شڪست کائي ويا، پر اُهي سنڌ جي پاويل کي مات نه ڏيئي سگهيا هئا. هو هر رهزن جي سامهون بيهي رهندو هو، پوءِ ڊگهيون روپوشيون، جيل ۽ ٽارچر سيل سندس حصي ۾ ايندا هئا.
منهنجي خيال ۾ ڄام ساقي سنڌ وطن جو پهريون کاهوڙي سياستدان هو، جنهن لڳ ڀڳ 10 سال روپوشي ۽ 12 سال قيد ۾ گذاريا، پر پوءِ به هن کاهوڙي کي ڪوبه جابر پورهيت طبقي کان ڌار نه ڪري سگهيو هو. وڏي ڳالهه اها ته اياز جو پاويل جسماني طور موڪلائي، جڏهن مٽي سان ملاقات ڪرڻ لاءِ هليو ويو، ته ماڻهن جو هڪ وڏو هجوم نعرا هڻي رهيو هو؛ ”تنهنجو ساٿي، منهنجو ساٿي، ڄام ساقي ڄام ساقي.“
سو هي ناوليٽ ”کاهوڙي کجن“، انهيءَ ڄام ساقي جو لکيل ناوليٽ آهي، جنهن انقلاب ۽ آزادي لاءِ ڊگهي ويڙهه ڪئي هئي، جنهن لاءِ انقلاب ڊگهي اڙانگي ويڙهه جو نالو هو ۽ هو پاڻ چوندو هو ته، اها ويڙهه صرف ئي صرف پيڙهيل طبقو ئي وڙهي سگهي ٿو. تڏهن ته هو سڄي دنيا جي پيڙهيل ۽ ڦرلٽ جو شڪار قومن ۽ طبقن کي پورهيت جي اک سان ڏسندو هو.
هو پورهيت ليڊر هو. هو پورهيت ليکڪ هو. هن ڪڏهن به دل وندرائڻ لاءِ يا ڪمرشل بازار ۾ قدم رکڻ لاءِ نه تحرير لکي، نه تقرير ڪئي هئي، اهو ئي سبب هو ته سندس تحرير ۽ تقرير ۾ لفظن جي لٻاڙ بدران انقلابي سهڻائپ سمايل هوندي هئي. ان جو وڏو ثبوت ”کاهوڙي کجن“ ناوليٽ آهي.
هي ناوليٽ جتي هڪڙي روپوش کاهوڙي جي ڪٿا بيان ڪري ٿو، اتي هڪ لٽڪيل دؤر جي ڪهاڻي به آهي. هڪ اهڙو دؤر، جنهن ۾ هر باشعور ماڻهو روپوشي، جيل ۽ ٽارچر سيل واري زندگي گذاري رهيو هو.
سچ پڇيو ته ناوليٽ پڙهندي، آئون 48 سال پوئتي هليو وڃان ٿو ۽ منهنجي اکين آڏو هڪڙي رنگيلي ڊڪٽيٽر جي ڀوائتي شڪل اچيو وڃي ٿي، جنهن سڄي ملڪ کي فوجي لاڪپ ۾ قيد ڪري ڇڏيو هو. هو ڇتو ٿي پيو هو. هو ٽڪا خان جهڙن ساٿين سان گڏجي هيڻن بنگالين جي رت جو درياهه واهي، نيرو جيان بانسري وڄائي رهيو هو. ٻئي طرف بقايا پاڪستان ۾ به هر باشعور ماڻهو تي جاسوس اکين جو پهرو هو. اهڙي دهشت ۽ سانت واري فضا ۾ ڪجهه مٿو ڦريل آدرشي ڪارڪنن جي هلچل ڏسڻ ۾ اچي ٿي، جيڪي ڄڻ دهشت ۽ ڊگهي ماٺ کي شڪست ڏيئي، وقت جي گهڙيال کي زندگي بخشين ٿا، جيڪي ارتقا جي ڦيٿي کي اڳتي ڌڪين ٿا، جيڪي موت جي چادر اوڍيل ماڻهن، عمارتن ۽ رستن ۾ ساهه ڦوڪين ٿا.
ناول جو مرڪزي ڪردار جانب علي اونداهين سان وڙهندڙ هڪڙو اهڙو انقلابي ڪردار آهي، جيڪو سج جو ساٿي آهي، جيڪو سج جي آزادي لاءِ روپوشي واري زندگي گذاري ٿو، ته جيئن هو راڪشسٽ ٽولي جي ڀوائتي شڪل کان بچي، ستارن سان گڏجي اونداهين کي مات ڏيئي سگهي.
آزادي ۽ انقلاب جي جهان ۾ روپوشي به گوريلا ويڙهه جو هڪڙو طريقو آهي، تنهن ڪري سڄي ناول جو تت ئي اهو آهي ته ڀلي ظالم قهري هجي، حالتون ڪيڏيون نه خراب هجن، پر پوءِ به محبت، بغاوت ۽ آزادي جي ڏيئي کي زندگي بخشي سگهجي ٿي، جدوجهد جاري رکي سگهجي ٿي، ته جيئن ماڻهو ارتقا جون اعليٰ منزلون طئه ڪري سگهي.
منهنجي خيال ۾ ڪامريڊ ساقي جو هي ناوليٽ، هن رينگٽ کي مڪمل طور رد ڪري ٿو ته؛ ”في الحال حالتون سازگار ڪونهي، سو ماٺ ڀلي آهي.“
اهڙن سست، ڪاهل ۽ نااهل ڪردارن کي ڪامريڊ ساقي جو هي ناوليٽ، ڄڻ ڪن مان جهلي سمجهائي ٿو ته؛ ”هلي پاڻ نه سگهي، لک لعنتون گوڏن کي.“
سنئين سڌي ڳالهه آهي ته ابا!!حالتون جي حق ۾ هونديون، پوءِ جدوجهدن جي ڪهڙي ضرورت...!! تحريڪون ته هميشه بي ترتيب سماجن جي ڪک مان جنم وٺنديون آهن، تنهنڪري ماٺ ڪري ويهڻ ماڻهپي کي شرمائڻ برابر آهي. هونئن به ڪميونزم؛ انقلابي سوچ، فڪر ۽ مسلسل جدوجهد جي سنگم جو نالو آهي. جيڪو شخص پنهنجي سوچ ۾ تنگ نظر، فڪر ۾ ڪمزور ۽ جدوجهد جي ميدان کان پري ڀڄندڙ آهي، ان کي ڪميونسٽ سڏائڻ جو ڪوبه حق ڪونهي.
خيالي پلاءُ پچائڻ ۽ لفظن جي راند کان پري ڀڄندي، ڪامريڊ ڄام پنهنجي هن ناوليٽ ۾ انتهائي سادي انداز ۾ کوڙ اهڙيون ڳالهيون به تحرير ڪيون آهن، جيڪي سندس مڪتبِ فڪر کي چٽو ۽ واضح ڪن ٿيون. جهڙوڪ پئرس ڪيمون وارو واقعو بيان ڪندي ليکڪ هڪڙي ڊائلاگ ۾ نوريءَ نالي ڪردار سان مخاطب ٿي، پنهنجي من جي ڳالهه ڪري ٿو ته پئرس ڪيمون جي ناڪامي جو وڏي ۾ وڏو سبب اهو به هو ته هارين کي شامل نه ڪري سگهيا هئا. هن ڳالهه مان اها ڳالهه واضح ۽ چٽي طور سمجهه ۾ اچي ٿي ته ڪامريڊ ڄام ساقي پورهيت انقلاب بابت هن موقف جو شديد مخالف هو، ته انقلاب صرف فيڪٽرين ۾ ڪم ڪندڙ مزدور آڻي سگهن ٿا.
هتي اها ڳالهه آئون ان ڪري به ڪريان پيو، ڇاڪاڻ ته پاڪستان ۾ هڪڙو وڏو حلقو اهڙن سريال ڪامريڊن جو به رهيو آهي، جيڪي لڪير جا فقير بڻجي انقلاب جي قوت هاري نه، مزدور واري نعري تي ڳنڍ ٻڌي بيٺل رهيا. هن موقف پاڪستان جي ڪميونسٽ سياست کي لاتلافي نقصان پهچايو ۽ اهو ئي بنيادي سببن مان هڪڙو سبب هو ته ڪميونسٽ سياست ٻنين تائين نه پهچي سگهي ۽ ڪامريڊ عبدالقادر کوکر، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، مولوي نذير حسين جتوئي، ڪامريڊ جمال الدين بخاري، ڪامريڊ عزيز سلام بخاري، ڪامريڊ غلام محمد لغاري جهڙا ڪردار نظرانداز ڪيا ويا هئا.
هڪ ڪميونسٽ لاءِ طبقاتي مطالعو، ڪرنگهي جي هڏي برابر حيثيت رکي ٿو. سو ناوليٽ پڙهندي، جتي ناول نگار جو وسيع طبقاتي اڀياس نظر اچي ٿو، اتي ڪردار ۽ واقعن جي چونڊ کان ويندي رومانويت ۽ حقيقت پسندي جو نهايت سهڻو ۽ نرالو رنگ به ڏسڻ لاءِ ملي ٿو. اهو ئي رنگ ناوليٽ کي چار چنڊ لڳايو ڇڏي.
اهڙي ريت سمورو ناوليٽ هڪڙي روپوش انقلابي جي جدوجهد، ڏکن، ڏوراهن، محبتن ۽ فراق جي قصن سان ڀريل آهي. قصن ۾ ايڏو درد ۽ انقلابي خيالن جي چانڊاڻ سمايل آهي، جو منهنجي دل جي ڳالهه اها آهي ته هي ناوليٽ جتي هر سوچيندڙ نوجوان ذهن جي اندر جي اونداهين کي مات ڏيئي سگهي ٿو، اتي سوچ ۽ فڪر جي سگهه ۾ واڌارو ڪندي، نوان رستا ڏيئي سگهي ٿو. بس رڳو ناوليٽ کي پورهيت دل رکندڙ ماڻهو جي اک سان پڙهجي.
آخري ڳالهه اها ته ناوليٽ جي پڄاڻي جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. ڪامريڊ ڄام ساقي پنهنجي تخليقي صلاحيتن جي روشني سان ناوليٽ جي پڄاڻي انتهائي شاندار ۽ فڪري نموني سان ڪئي آهي. ناوليٽ جي پڄاڻي مهل سنڌ جو پاويل ڪجهه هيئن چوڻ پيو چاهي؛
منهنجي ديس جا باشندؤ!
جيڪڏهن توهان وٽ دل آهي،
احساس آهن، ماڻهپوءَ آهي،
۽ توهان هر ماڻهو جي چپن تي سُندر مرڪ ڏسڻ ٿا چاهيو،
ڪابه دل بيقرار نٿا ڏسڻ چاهيو،
ته پوءِ انقلابي فڪر سان هٿياربند ٿي،
پنهنجي زرعي ديس جي ٻهراڙين ڏانهن پنڌ ڪريو.
ٻهراڙيون! جتي هاري آهن،
جتي بک، مفلسي، محرومي، جبر، ڏاڍ ۽ محڪوميت آهي
۽ جتي هڪڙي ڪاوڙ به موجود آهي،
ان ڪاوڙ جي وارثي ڪريو،
ته جيئن ان چڻنگ کي دکائي سگهجي.
سليم جمالي
ڪڍڻ شهر، ضلع بدين
10 جون 2018ع
0333-2547781