7
جيئي پورهيت _ جيئي سنڌ
مٺا جانب، شال جيئين!
آئون پنهنجي موجوده زندگي کان ڪافي عرصي کان وٺي غير مطمئن هئس. ان جي باوجود مون پنهنجو پاڻ کي گهلڻ جي ڪوشش جاري رکي. مون هن دور ۾ ڀڄڻ نٿي چاهيو، پر آئون محسوس ڪريان ٿو ته جنهن قوم لاءِ سر جون سٽون ڏجن، هر وقت سر تريءَ تي رکي ڪم ڪجي، اها قوم پوءِ به ان جي بدران ساٿ نه ڏئي ته اهو گهٽ ۾ گهٽ منهنجي وس کان ٻاهر آهي، جو پوءِ به ائين ئي ڪم ڪندو رهان. توهان کي شابس هجي جو پوءِ به اڃا مايوس نٿا ٿيو ۽ لاٽ ٻاريو اچو. آئون ڳوٺ وڃي رهيو آهيان، جتان شايد ڪڏهن به نه موٽان. مون توکي اهو به ٻڌايو هو ته ڪڏهن ڪڏهن ته خودڪشي ڪرڻ جا خيال به ايندا اٿم، پر ان تي تون چڙي پيو هئين. ميٽنگ ۾ ته برابر تنهنجو رويو ٺيڪ ۽ سمجهائڻ وارو هوندو آهي، پر ان کان ٻاهر انفرادي طرح تون ڪڏهن ڪڏهن چڙي پوندو آهين، شايد منهنجي ٿڪجي ويهڻ ۾ ٻين ڪيترن ئي سببن سان گڏ تنهنجو ڪڏهن ڪڏهن چڙڻ به هجي. ٿي سگهي ٿو ته تو اهو بي تڪلفيءَ ڪري ڪيو هجي يا روپوشي جي زندگي ۾ ۽ جيل ۾ ماڻهو وڌيڪ حساس ۽ ڪجهه چيڙاڪ ٿي پوي ٿو، پر توکي بهرحال اهو درست ڪرڻ گهرجي، متان ڪنهن ٻئي سنگتي تي به ان جو خراب اثر پوي. مون کي خبر آهي ته تون ان جو پنهنجي مخصوص انداز ۾ تجزيو ڪندين، ان ۾ منهنجي گهريلو حالتن، والد جو وڏيرو هجڻ، منهنجو انقلابي ادب نه پڙهندو رهڻ ۽ منهنجي ڪجهه جسماني ڪمزورين کي ئي سبب ٺهرائيندين. تو اهو ته اڳي به چيو هو ته بيمارين جو علاج ڪراءِ ۽ لٽريچر پڙهندو رهه، نه ته عوام کي گاريون ڏيئي ويهي رهندين. آئون ڀانيان ٿو جيڪڏهن عوام جاهل نه آهي، ته به گهٽ ۾ گهٽ آئون انهي لائق ناهيان جو اهي ڏونگر ڏاري سگهان. شايد توڏانهن هي منهنجو آخري خط آهي، منهنجي سڀني مايوسين ۽ شڪايتن جي باوجود يا ڪنهن ٻئي ساٿي لاءِ منهنجي پيار ۾ ڪمي نه آئي آهي، شايد وري ڪنهن زندگيءَ جي موڙ تي ملون.
چڱو جيئي سنڌ
تنهنجو محمود
هن خط پڙهي پورو ڪيو ته ڪاغذ سندس هٿ مان ڪِري پيو. هن وري اهو کنيو، وهاڻي هيٺ رکيائين ۽ حبيب ڏانهن ڏسڻ لڳو. ٿوري دير هو هڪ ٻئي کي ڏسندا ئي رهيا. آخر حبيب چيو؛ ”مٺا! هن قافلي ۾ ته ڪيئي مسافر ايندا ۽ ويندا رهندا آهن. هن وقت اسين اڳي کان چار وکون اڳتي آهيون، مسافرن جو تعداد به اڳي کان اڳرو آهي، پوءِ به تون ايترو ملول ڇو آهين؟ پوئين ميٽنگ ۾ به ته محمود ڪيتري نه مايوسيءَ جو اظهار ڪيو هو، ياد اٿيئي نه! پوءِ ڇو ملول ۽ ماٺ ۾ آهين؟ جانب چيو؛ ”پيارا! سو ساٿين جي سنڀرڻ جي خوشي ته فطري آهي، پر هڪ دوست جي واٽ هلندي ويهي رهڻ تي من مانڊاڻ ۾ باهه لڳڻ به فطري آهي ۽ محمود....“ هو ٿوري دير ماٺ رهيو، وري ڀريل گلي سان چوڻ لڳو؛ ”محمود ته ڪيترين ئي اوکين ۽ اتانگهين گهڙين تي به ڪمزور نه ٿيو هو. ڪيترا ڀيرا ته مون سان گڏ جيلن ۾ رهيو آهي. هن پوليس جا به ته ڪيترا عذاب سٺا آهن. هو ٽنڊو ڄام ياد اٿئي...“ ۽ هو ٿڌو ساهه کڻي ماٺ ٿي ويو. ڪجهه دير کان پوءِ جڏهن بجلي وسائي هڪ ئي کٽ تي سمهڻ لڳا، تڏهن حبيب چيو؛ ”۽ هو خبر اٿيئي، صفيه کي پير بخش ڪڍي ڇڏيو آهي، کيس هڪ ڪڪي به آهي.“
”جي!!“ جانب ڇرڪ ڀريو ”ڪڏهن؟“
”هفتو کن ٿيندو.“
”شايد اهو ئي اهو آخري وار هو، جنهن محمود کي مايوس ڪري ويهاري ڇڏيو.“ جانب چيو.
پوءِ هنن مان ڪير به ڪونه ڪڇيو. جانب منهن ورائي سمهڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ننڊ ڪٿي هئي. هن کي ويل وقت ورائي ورائي ونگ وجهي رهيو هو. آخر هن عاجز اچي خيالن جي وهڪري کي ڇوٽ ڇڏي ڏنو. هن کي ياد آيو.... اف! صفيه جنهن پنهنجي زندگي تباهه ڪري ڇڏي.
هرڻ جهڙين اکين، ڳاڙهاڻ مائل اڇي رنگ، روايتي پدمڻي جيڏن وارن، سنهڙي نڪ ۽ موتين جي قطار جهڙن ڏندن واري صفيه! معصوم ۽ مرڪندڙ صفيه، سادي سودي رهندڙ پر ذهين صفيه، هن جي دوست محمود جي ڀيڻ هئي. هن مئٽرڪ سائنس ۾ فرسٽ ڊويزن ۾ ڪئي هئي، پر هن جو لاڙو ادب ڏانهن هو، سو ڪاليج ۾ آرٽس کنيائين ۽ پهرئين سال ۾ پڙهندي هئي. هوءَ سياست ۾ به ٿوري گهڻي دلچسپي رکندي هئي. اهو ئي سبب هو جو گهر ۾ چڱو خاصو پردو هوندي به هن ڀاڻس کي زور ڀريو ته هو کيس جانب سان ملائي.
جانب کي اڃا تائين پهرين ملاقات جي به گهڙيءَ گهڙي ۽ اکر اکر ياد هو. ان ڏينهن محمود جا ماءُ پيءُ ڪنهن مائٽ جي شادي تي ٻاهر ويل هئا ۽ گهر ۾ ڀاءُ ڀيڻ اڪيلا هئا، سندن وڏو ڀاءُ نوڪري جي سلسلي ۾ ٻاهر هو. جيئن ئي هو ۽ محمود گهر ۾ داخل ٿيا ۽ ڊرائنگ روم ۾ ويٺا ته صفيه پاسي واري ڪمري جو پردو هٽائيندي چانهه کڻي اچي سهڙي. ”سلام عليڪم“ هن اچڻ سان ئي چيو.
”وعليڪم سلام“ جانب ۽ محمود وراڻيو. هوءَ چانهه رکي بيهي رهي. ”ويهو ادي!“ جانب چيو ۽ هوءَ ويهي چانهه ٺاهڻ لڳي. ٿوريءَ دير خير و عافيت پڇڻ ۽ موسم جي حال جي ڏي وٺ کانپوءِ جانب پڇيس؛ ”بي تڪلفي“ معاف ڪجو ادي، توهين پنهنجو پاڻ کي عورتن ۾ شمار ٿا ڪريو يا شاگردن ۾؟”
”ادا! فائدي جي ڳالهه هجي ته ليڊيز فرسٽ (پهريان عورتن جو وارو) چئي عورتن ۾ ۽ جي نه ته شاگردن ۾، بس سمجهو ته اُٺ پکي وارو حال آهي! بار ڍوئڻو هجي ته پکي، اڏامڻ جو ڪم هجي ته اُٺ!“ هن ڪنڌ هيٺ ڪندي مرڪندي چيو ۽ جانب اوڏيءَ مهل ئي سمجهي ويو ته هوءَ خوبصورت ۽ ذهين سان گڏوگڏ چنچل به هئي.
”توهان ڪهڙا ڪهڙا ڪتاب پڙهيا آهيو؟“ جانب پڇيس
”ادا وٽ جيڪي به ڪتاب آهن، انهن جو وڏو حصو پڙهي چڪي آهيان.“ صفيه ورندي ڏني.
”پوءِ ڀلا هن باري ۾ به ڪجھ سوچيو اٿو ته هن معاشري کي جنهن ۾ عورتن کي برابر جا حق ته نه آهن، پاڻان گهڻو مظلوم آهن، قومون جنڊ جي ٻن پڙن ۾ پيون پيڙهجن، جتي ڪروڙين پورهيت پيڙهجي رهيا آهن ۽ لکين معصوم علم جي دولت کان محروم آهن، ان کي بدلائڻ جي باري ۾ به سوچيو اٿو؟“
”منهنجي وس ۾ هجي ادا ته آءُ جيڪر اڄ ئي بدلائي ڇڏيان، باقي وڌيڪ هٿ پير ٻين کي هلائيندي ڏسان ته جيڪر خوش ٿيان.“ صفيه شرارت گڏيل سنجيدگيءَ سان چيو.
”ادي! هي معاملو ته ڀٽائي جي بيت وانگي آهي ته:
پاڻهي ايندم هوت، پر آءُ به ڪجھ اڳڀري ٿيان،
متان چوي بلوچ، ته ڪميڻيءَ مان ڪين ٿيو!
سوڳالهه پنهنجو فرض پورو ڪرڻ جي آهي، باقي هن سماج کي اڳي ڪير بدلائڻ کان روڪي سگهيو آهي.“ جانب چيو.
”لکڻ پڙهڻ جي حد تائين ته ٺيڪ آهي، باقي رهيو وڌيڪ ڪم، سو جيئن پهرين عرض ڪيومانو ته ٻيا ڪن ته ٺيڪ، آئون ڪم ڪندڙن کي ڏسي ڏاڍي سرهي ٿيندي آهيان؛ اهو ئي سبب آهي جو ادا کي چيم ته توهان سان ملائي.“ صفيه وراڻيو.
”پوءِ ته مون وارو ملڻ به ادي، آئنده شايد ڏکيو ٿي سگهي، فرصت به گهٽ ملندي آهي.“
”توهان ملندا رهو ته ضرور فرق پوندو، پٿر تي به گهڻا ڏينهن پاڻي پوندو رهي ته سوراخ ٿي ويندو آهي، آئون ته انسان آهيان!“ هن دفعي صفيه جي لهجي ۾ شرارت گهٽ هئي.
ان کانپوءِ ڪڏهن ڪڏهن هو محمود سان ملڻ ويندو هو ته صفيه به موقعو ڪڍي ملندي هئس. هن جي والدين کي جانب سان ملڻ ۾ ڪو اعتراض نه هو، سندس پيءُ نظرياتي طرح ته جانب کي ناپسند ڪندو هو، پر هن کي خبر هئي ته جانب شريف ڇوڪرو آهي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته محمود جو گهاٽو دوست آهي. صفيه کي سندس ماٽيلي ماءُ ڪنهن ڪنهن مهل جهڻڪيندي هئي، چوندي هئي: ”ڇوري ڪو حياءُ ڪر، ڪاليج ۾ ٿي پڙهين، ان جو اهو مطلب ٿورو ئي آهي ته ائين منهن اگهاڙي وڃيو غيرن سان ڳالهائين.“ پر محمود ماٽيلو ڀاءُ هوندي به تمام گهڻو ڀائيندو هئس، انڪري هوءَ ماڻس کان هروڀرو ايترو نه ڊڄندي هئي.
آهستي آهستي جانب اهو محسوس ڪرڻ لڳو ته صفيه هاڻي کيس مخاطب ڪرڻ وقت ادا نه چوندي هئي، هر وقت ڏانهس نهاريندي هئي ۽ ڪنهن مهل ڪا ڳالهه ڪندي هو ڏانهنس نهاريندو هو ته هوءَ شرمائجي ڪنڌ کڻي هيٺ ڪندي هئي ۽ چپن ئي چپن ۾ مرڪندي رهندي هئي. جانب محمود جي گهر وڃڻ گهٽ ڪري ڇڏيو. پر ڪڏهن جي وڃڻو پئجي ويندو هو ته صفيه ڏاڍيون ميارون ڏيندي هئس ۽ هو ڳالهين مان ڳالهه ڪڍي کيس ٻڌائيندو هو ته سندس زندگي تمام ڏکي ۽ هر وقت خطري ۾ ٿي گذري، سک جو ڪو ساهه مشڪل ئي نصيب ٿيندو آهي. ان کانسواءِ ڪو پراڻو سراڻو يا ميرو ڪپڙو لٽو به پائي سندن گهر ويندو هو، پر صفيه تي ان جو ڪو اثر ڪونه پيو، اٽلندو ”چري ڪيئن چاڪ، چي ويران وير وڌ.“
هڪ ڏينهن هو محمود جي گهر ويو ته سندن گهر ۾ صفيه کانسواءِ ڪير به نه هو. صفيه ٿوري دير هيڏانهن هوڏانهن جي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ کانپوءِ چيو؛ ”توهان کي ڪلام ٻڌايان؟“
”توهان جي مرضي!“ جانب چيو.
ٻيو هو ڇا ٿي چئي سگهيو ۽ هوءَ ڀٽ ڌڻيءِ جي ڪافي ڳائڻ لڳي؛ ”پيرين پوندي سان.......“
هن ڳائي بس ڪيو ته جانب ماٺ رهيو، ٻه ٽي منٽ خاموش رهڻ کانپوءِ جانب کي نه ڳالهائيندي ڏسي صفيه پڇيس؛ ”ڪئين لڳو؟ خراب ٿي ڳايان ڇا؟ چُپ ڇو آهيو؟“
جانب اڃا تائين هن جي جرئت تي حيران هو. هن جواب ڏنو؛ ”نڪو! ڪير ٿو چوي ته توهان خراب ٿا ڳايو!؟“
”پوءِ توهان چُپ ڇو هئا؟ ڪهڙي سوچ ۾ هئا؟“
”آئون ڪهڙي سوچ ۾ هوندس! بس ائين ئي....“ هو وري چُپ ٿي ويو.
”هڪ ڳالهه چوان؟“ صفيه ڪنڌ هيٺ ڪري هوريان چيو.
”فرمايو.“ جانب انتظار مان پڇيس، سندس دل تيزيءَ سان ڌڙڪي رهي هئي.
”مون توهان جي....رويي ۽ اکين مان... ڪجھ محسوس ڪيو آهي.“ صفيه اڃا به ڳالهه منجهيل رکي. جانب ڪجھ سمجهندي، ڪجھ نه سمجهندي پڇيو؛ ”معاف ڪجو؛ مون نه سمجهيو؛ توهان ڇا محسوس ڪيو آهي؟“
صفيه هٻڪندي هٻڪندي جواب ڏنو؛ ”مون محسوس ڪيو آهي.... منهنجو مطلب آهي ته توهان مون سان... يعني مون کي چاهيو ٿا؟“
”ڇو نه! آخر توهين منهنجي دوست جي ڀيڻ آهيو.... آئون توهان کي پنهنجي سڳي ڀيڻ کان وڌيڪ ٿو چاهيان.“
”نه! منهنجو مطلب هو، اها چاهت جيڪا هڪ مرد کي عورت سان هوندي آهي.“ صفيه جو ڪنڌ بدستور هيٺ هو ۽ هوءَ اکر اکر کي چٿي ڳالهائي رهي هئي.
”ڪمال ٿا ڪريو توهين! آئون ڀلا ائين سوچي سگهان ٿو.“ جانب کي چڙ سان گڏوگڏ ڏک ۽ حيرت به هئي. هو سوچي به نٿي سگهيو ته هوءَ ايڏو جلدي ايڏي وڏي ڳالهه ڪندي، پر صفيه جا سڪون سان ڳالهه ڪري رهي هئي، تنهن خفگيءَ سان چيو؛ ”ڇونه! توهان مرد نه آهيو ڇا؟ آئون ڪا ايتري بدصورت آهيان ڇا؟ آخر اها ڳالهه فطرت جي خلاف ته نه آهي.“ هاڻي هوءَ حجت تي لهي آئي هئي.
”پر.... آئون ته توهان کي ادي چوندو آهيان؟“
”پوءِ ڇاهي، چاچي مامي جي ڌيءَ کي عمر سڄي ادي چئبو آهي، پوءِ ان سان شادي به ٿي ويندي آهي.“ صفيه چيو. هاڻي هن جي لهجي ۾ هٻڪ کان وڌيڪ ضد هو.
”پر هڪ ڳالهه ته هي آهي، آئون ادي چوان ٿو ته محسوس به ائين ئي ٿو ڪريان. ٻيءَ ڳالهه هي آهي ته محمود منهنجو دوست آهي، آئون ان جي ڀروسي کي ڪڏهن به ڀڃڻ نه چاهيندس، ان کانسوءِ مون کي شادي ڪرڻ جو في الحال ته ڪو ارادو به ڪونهي ۽ شايد ٿي به نه سگهي.“ جانب وراڻيو.
”آئون شادي جي ڳالهه ته ڪانه ٿي ڪريان، پيار جو مطلب ڪو شادي ته ضروري نه آهي، چاهت ته روح جي راحت ۽ دل جو سهارو هوندي آهي.“ صفيه ڏکويل لهجي ۾ چيو.
”پر آئون پنهنجي احساس کي ڇا ڪريان، جيڪو قطعي ٻئي قسم جو آهي.“ جانب سڪون سان وراڻيو.
”توهان ڪوڙ ٿا ڳالهايو! توهين بزدل آهيو، توهين پنهنجو پاڻ سان به دوکو پيا ڪريو.“ هوءَ ڪاوڙ مان ڳاڙهي ٿي ويئي.
”آئون درست ٿو چوان، مون کي ڪوڙ ڳالهائڻ جي عادت نه آهي.“ جانب ڏک مان چيو.
”آئون اهو ڪانه ٿي چوان ته ڪو توهان کي ڪوڙ جي عادت آهي، پر هن وقت بزدليءَ جي ڪري ڪوڙپيا ڳالهايو، نه ته توهين بلڪل پيار ڪريو ٿا.“
”مون پنهنجي ڳالهه ته ڪئي، پر توهين پنهنجي ڳالهه ڪريو ڇا توهين...؟“
”بلڪل توهان کي چاهيان ٿي، اها ڳالهه غير فطري نه آهي. آئون توهان وانگر بزدل نه آهيان.“ هن ڪنڌ هيٺ ڪندي چيو، جيتوڻيڪ اڃا تائين هن جي لهجي مان ڪاوڙ ۽ ڏک ظاهر هئا.
”آئون توهان کي ڪيئن ٿو يقين ڏياري سگهان، ڀلا اهڙو به ڪو احمق هوندو جنهن کي اها ڳالهه پسند نه هوندي ته ڪوساڻس پيار ڪري، پر ان جي باوجود آءُ توهان سان صاف ڳالهه پيو ڪريان.“ جانب چيو.
”ان جي معنيٰ آئون توهان کي پسند آهيان.“ صفيه اميد ڀريي لهجي ۾ چيس.
”بلڪل پر ٻي حيثيت ۾!“ جانب اڃا تائين اڏول هو.
”آئون چوان ٿي اڃا به مڃو ته توهين مون کي چاهيو ٿا، جي اهو نه ته به ايترو مڃو ته پسند ڪريو ٿا. آئون شادي ڪانه ٿي گهران، نڪا جنس جي بُکي آهيان، مون کي صرف دل جو سهارو کپي، آئون وري به چوان ٿي مڃو نه ته پڇتائيندؤ؟“
”توهان ڇا ڪندو؟ وڌ ۾ وڌ مون تي ڪو اجايو الزام هڻي مون کي بدنام ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو! پر ياد رکو توهان جو سڳو ڀاءُ به توهان تي اعتبار نه ڪندو.“ (جانب کي چڙ وٺي ويئي) ”ڏسان توهين مون کي ڇا ٿا ڪري سگهو.“ ٿورو رکي هن وري چيو.
صفيه ٿورو اداس ٿي ويئي ۽ چيائين؛ ”آئون توهان تي ڪو الزام نه رکنديس توهان کي ڪا تڪليف به نه ڏينديس. توهان عورتن جي فطرت کان واقف نه آهيو، توهين ياد ڪندؤ! تڙپندؤ! پر اوڏيءَ مهل ڪجهه به ڪري نه سگهندؤ، آئون بدلو ضرور وٺنديس، توهان مون کي حقير سمجهي ٺڪرايو آهي. توهان پنهنجو پاڻ کي الائي ڇا ٿا سمجهو، پر وقت ايندو جڏهن توهان روئيندؤ! ۽ تسليم ڪندؤ ته توهان جي دل جي ڪنهن ڪنڊ ۾ مون لاءِ قرب موجود هو.“ هن ڏکويل لهجي ۾ چيو ۽ جانب اُٿي روانو ٿي ويو. هوءَ هن کي ويهڻ لاءِ به نه چئي سگهي. البته دروازي مان نڪرندي وري جانب ٻڌو؛ ”ياد رکو! تڙپندؤ! ياد ڪندؤ!“
هو هليو ته ويو، پر دل ئي دل ۾ ڏاڍو ڊڄي ويو ته، ”صفيه نوجوان آهي، ماءُ ماٽيلي اٿس، جذباتي آهي، متان خودڪشي ڪري.“ سو سوچيائين ته ڀاڻس سان ڳالهائي جيڪڏهن هن کي ڪو اعتراض نه هجي ته هو صفيه سان پسنديدگي جو اظهار کڻي ڪري.... پر پوءِ هو ڊڄي ويو ته محمود الائي ڇا سمجهي!
پر صفيه خودڪشي ڪانه ڪئي، ڪاش هوءَ ان کان خودڪشي ئي ڪري ها..... جانب جي ڇاتيءَ ۾ جهڙوڪر هٿ جيڏي ڪهاڙي لهي ويئي، اها ياد ئي ايڏي ڪڙي هئي.
جانب سڄي دنيا ۾ ڪنهن سان ايڏي نفرت نه ڪندو هو، جيڏي پير بخش سان. ڳالهه به هئي پيربخش پنهنجو پاڻ کي انقلابي سڏائيندو هو، پر تحريڪن جي خاتمي جي ڪوشش ڪرڻ، نوجوانن کي نشو پتو سيکارڻ ۽ ڇوڪرين کي برغلائي، سندن عصمتون لٽي پوءِ ٿڏي ڇڏڻ سندس ڌنڌو هو.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جڏهن جانب گرفتار ٿي ويو ۽ جيل ۾ هو ته خبر پيس ته صفيه گهران نڪري وڃي، پير بخش وٽ ويٺي آهي. ان کان ٽي چار ڏينهن پوءِ ئي صفيه جو خط پهتس، جنهن ۾ فقط ٻه ٽي اکر لکيل هئا. اهي ٻه ٽي اکر هينئر به سندس ڪنن ۾ ٻري اٿيا. ”الائي ڪنهن جا جانب، پر مون لاءِ صاحب! بدلو ڪيئن رهيو؟“
۽ پوءِ هو هميشه پڇتائيندو رهيو ته، ”محمود ڇا به سمجهي ها، ڪاش آئون پسند جو ئي کڻي اظهار ڪريان ها. هينئر الائي هوءَ ڪٿي هوندي، هاڻي هوءَ گهر جي به ڪٿي رهي هوندي ڪاش...“ هن ڏک مان سوچيو.
زندگيءَ جو قافلو انهن ڏکن، ڏوراپن، محبتن ۽ ميارن سميت اڳتي وڌندو رهيو.