2
هونئن ته اڃا به جانب گهر جي ڪم ڪار ۾ مصروف رهندو هو، پر هينئر ويگن ۾ ويندي ته رڳو اهي ئي پور هئس. هن کي پڪ هئي ته انور مرڻ مري ويندو، پر نه رڳو ٻڙڪ ٻاهر ڪڍندو، پر معافي نامو به مور نه لکندو ۽ هن جو نه جهڪڻ جدوجهد جي راهن کي وڌيڪ روشن بنائيندو. پر هن وقت ايڏي مار الائي ڪيترن همراهن جي هانؤ کي هيڻو ڪري وجهندي. مٿان وري انور بت جو ڪمزور، سستين هوٽلن تي ماني کائڻ ۽ ٽي ٽي، چار چار ويلا لنگهڻ ڪڍڻ ڪري ڪڏهن هڪ بيماري جو نشانو هوندو هو ته ڪڏهن ٻيءَ جو، سو الائي... اُف! انهي احساس کي هو ڪو نالو به ته نٿي ڏيئي سگهيو. هن محسوس ڪيو ته هن گهاؤ جي ڀيٽ ۾ ترار جي گهاؤ جي ڪهڙي حيثيت هئي ۽ هن آڳ کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي آڳ هئي، جا جلائي سگهي ها. هو پاڻ به الائي دفعا جيل جي ڪارين ڪوٺين ۾ رهي آيو هو، هن پاڻ به پوليس جا عذاب سٺا هئا. پر هيءُ ڪهڙو عذاب هو!! ايڏو ته هن اڳي ڪڏهن به محسوس نه ڪيو هو. شايد اهو ئي دستور آهي؛ پاڻ تي ڪيترو به ظلم سهي سگهجي ٿو، پر ڪنهن پياري تي سهڻ ڪيڏو نه اولو آهي.... رکي رکي انور تي ڪاوڙ به پئي آيس؛ جي چريو! روپوش هو، تڏهن به رات جو ٻارهين کانپوءِ ٻاهر نڪرڻ جي ڪهڙي لوڙ پيئي هئس، هن نه رڳو پنهنجو پاڻ کي سختين ۾ وڌو هو، پر سڄي سنگت کي ارمان ۽ ڏچي ۾ وجهي ڇڏيو هئائين. هن کي ماستر خدا بخش ياد آيو، جيڪو ڪنهن به دوست تي ٿوري گهڻي عذاب جو ٻڌي روئي ويهندو هو.
وري ٻيو پور پيس، ”اڃا هيءَ ڌرتي الائي ڪيترن دودن ۽ ڪيترن ناصرن جا سر گهرندي.“ هن ڀڻڪيو.
”ڪير ناصر، ڪهڙو دودو، ڀائو ڇا پيو چئين؟“ پاسي واري همراهه ٺونٺ هڻي پڇيس.
”جي! ادا، دودو منهنجو سوٽ هو ۽ ناصر ادي جو دوست هو.“ شڪر جو موقعي تي ڳالهه سجهي آيس.
”ڇو، ڇا ٿين؟!“ شايد همراهه جي تشويش نه لٿي.
”ادا، ٽرڪ جي حادثي ۾ شهيد ٿي ويا.“ هو اهو ته نٿي چئي سگهيو ته اهو ظلم ۽ ڏاڍ جو ٽرڪ هو.
”ڀائي صاحب! الله تعاليٰ جي رضا اها هئي، منهنجا ٻه ڀاءُ بنگال ۾ فوج ۾ هئا، هڪ شهيد ٿي ويو.“ سيٽ تي ويٺل ٽئين چوڌري صاحب دلداري ڏنيس.
”ڪاش! ٻئي گڏ هجن ها.“ هن ٻٽيءَ معنيٰ ۾ چيو.
”ادا، بس الله جي رضا.“ چوڌري صاحب صرف هڪ ئي مطلب سمجهي وراڻيو.
”هائو، پر عوام جي رضا اها آهي.“ هن دل ۾ سوچيو ۽ حيدرآباد کان اورتي بيٺل هاءِ وي ٽيڪس وصول ڪرڻ واري چوڪيءَ جي ڳاڙهين، ساين بتين ۽ وچين ڪارين ڏانهن ڌڪار مان نهاريو، ڄڻ بنگال کان وٺي انور جي گرفتاريءَ تائين سڄو ڏوهه انهيءَ چوڪي ۽ انهن ڳاڙهين، ساين ۽ ڪارن رنگن جو هو. ويگن شهر ۾ پهتي ته هن لهي رڪشا ڪئي ۽ وڃي صديق جي گهر پهتو، جتي سڀ سنگتي کانئس اڳي آيا ويٺا هئا. ميٽنگ ته رات جي ماني کان پوءِ 09 بجي شروع ٿيڻي هئي، ان ڪري هو پاڻ ۾ ويهي ڪچهري ڪرڻ لڳا. اتي هن کي انور کان پوءِ نواز ۽ عنايت جي گرفتارين ۽ انهن جي طربيه ۽ الميه پهلوئن جي خبر پيس. ٿيو هيئن هو، جو هو ٻئي انور سان ملڻ لاءِ ٿاڻي تي ويا. عنايت ٻاهران ٿي بيٺو ۽ نواز اندر ويو. جيئن ئي هن صوبيدار کان پڇيو؛ ”انور ڪٿي آهي؟ آئون ساڻس ملڻ آيو آهيان.“
صوبيدار يڪدم کانئس پڇيو؛ ”نالو ڇا اٿئي؟“
”نواز علي“ هن صوبيدار تي رعب وجهڻ لاءِ سوٽ تي پيل فرضي دز لاهڻ لاءِ آڱر سان ڇنڊڪو ڏنو.
”اوهو! سائين ڀلي ڪري آيا، اوهان کي انور صاحب سان يڪو ملائڻو آهي، اوهان جو وارنٽ آهي.“ ۽ پوءِ پوليس وارن کي سڏي کيس هٿڪڙيون هڻائي، جيپ ۾ ويهاري ايس.پي آفيس ڏانهن روانا ٿيا. دروازي مان گاڏي نڪتي ته نواز رڙ ڪئي؛ ”چڱو عنايت، جيئي پورهيت! جيئي سنڌ!!“ صوبيدار يڪدم جيپ روڪائي، عنايت کي سڏ ڪيو؛ ”عنايت توهان جو نالو آهي؟“
”جي!“ هن جي تي زور ڏيڻ سان گڏوگڏ نواز تي ڪاوڙ ڀريل نظر وڌي، جيڪو سندس خيال موجب اڪيلو انور سان ملڻ وڃي رهيو هو. پر صوبيدار ئي سندس نالي جي رعب ۾ اچي گاڏي بيهاري هئي. ”اچو جناب، توهان جو وارنٽ آهي.“ صوبيدار چيس. تيستائين هن جي نواز جي هٿڪڙين تي نظر پئجي ويئي هئي، پر هاڻ کسڪڻ جون سڀ واهون بند هيون ۽ پوءِ جيڪا مار عنايت کي سهڻي پيئي، اها ٻئي ڪنهن جي به حصي ۾ نه آئي هئي، ڇاڪاڻ ته پوليس صرف مائٽن کي ئي ٿي ملڻ ڏنو، پر عنايت ويچاري جا ماءُ پيءُ گذاري ويا هئا، ڀاءُ هوس ڪونه، هن ته وطن کي ئي ماءُ پيءُ بنايو هو، پر هينئر ته وطن به ڳرن بوٽن هيٺان چڀاٽجي رهيو هو.
نائين بجي ميٽنگ شروع ٿي ته پهرين صورتحال تي ڏي وٺ شروع ٿي.
جميل چوڻ شروع ڪيو؛ ”ساٿيو! بنگال جي عوام جي جدوجهد اڄ جي دور جو روشن ترين باب آهي، انهن جي ويڙهه دشمن کي دهلائي ڇڏيو آهي. هن لڙائي ثابت ڪيو آهي ته نام نهاد بندوق جي نالي مان انقلاب آڻڻ وارا پروچين جي نالي ۾ وايا پنڊي ٿي يا اسلامي سوشلزم جي نالي ۾ اڄ به عوام دشمنن سان شامل آهن. بنگالين نام نهاد مارشل ريس (ويڙهاڪ نسل) جي نظرئي کي پاڙون پٽي ڇڏيو آهي. ڪنهن شاعر چيو آهي ته ”جا به ڌرتي جاڳي، تنهن ۾ ڪائي نه ڪونڌرن ڪال“ وانگر سانورا ۽ ننڍي قد وارا بنگالي اڄ ٻري اُٿيا آهن. هن وقت اسان کي به وڌ کان وڌ آواز بلند ڪرڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته نه رڳو اهو مسئلو آهي، جو اتي عوام کي ظالم چيڀاٽي رهيا آهن ۽ انهن جون لڄون لٽي رهيا آهن، پر اسان جي به مستقبل جو سوال آهي. اسين سڄي ملڪ جا پورهيت، سنڌي، ٻروچ ۽ پٺاڻ به ساڳئي گهاڻي ۾ پيا پيڙهجون، بنگالي اسان جي جنگ پيا وڙهن. اسين بروقت ڪو موثر آواز نه اٿاري سگهياسين ته سڀاڻي جڏهن بنگال وانگر اسان تي ٿيندڙ ظلمن ۾ بنگال جيتري شدت ايندي، جنهن جي شروعات شايد بلوچستان کان ٿئي يا اسان کان ئي ٿئي، تڏهن اسان لاءِ به شايد بروقت ڪو موثر آواز نه اڀري سگهي. آئون ڀانيان ٿو ته پٺاڻن تي حملو سڀ کان آخر ۾ ڪندا، جو فوج ۾ ڪجهه پٺاڻ به آهن ۽ ائين اڪيلو اڪيلو ڪري ڏاڍ جي گهاڻي ۾ پيڙهيندا. بهرحال هينئر رڳو ٻه ٽي بيان يا ڀتين تي لکڻ ڪافي نه آهي، پر پمفليٽ به ڪڍڻ گهرجن. ٿي سگهي ته سانگهڙ ۽ بدين واري پاسي زمين تي قابض فوجين کي به تازو ڪرڻ گهرجي.“
ڊاڪٽر تجويز ڏني؛ ”ساٿيو! منهنجي راءِ آهي ته ان لاءِ اسان کي هڪ وسيع قسم جو متحده محاذ ٺاهڻ گهرجي، جنهن ۾ مڙني محب وطن ۽ ايماندار سياسي ڪارڪنن ۽ قوم پرستن کي شامل ڪرڻ گهرجي.“
محمود چيو؛ ”ادا! پر هڪڙا سياسي ڪارڪن ته آهن پيپلا، انهن جي چاچي ته بنگال جي عوام جي قتل عام تي الله جو شڪر بجا آندو آهي، باقي ڪجهه قوم پرست سو آهن، انهن مان ٻن سان ته مون ڳالهايو آهي. عظيم شاعر ته چيو، بابا توهان کي سلام آهي، ڪجهه ڪريو، باقي پاڻ ۾ ايتري همت ڪانهي. ”عظيم دانشور“ صاحب، جيڪو تمام عزم واريون ۽ ڊگهيون تقريرون ڪندو آهي، صفا جواب ڏنو. چيائين: ”ميان مارائيندؤ ڇا؟“ محمود مايوسيءَ مان چيو ۽ ٿڌو ساهه ڀري چپ ٿي ويو.
جانب پهرين ته محمود ڏانهن چتائي ڏٺو، پوءِ چيائين؛ ”ڪامريڊ وڏا! پيپلن ۾ به ڪيترائي ايماندار ماڻهو آهن، جي رڳو خوشفهميءَ جي ڪري پيپلز پارٽي ۾ آهن، باقي الاهي قوم پرست اڳواڻ ۽ نوجوان آهن، جيڪي ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ لاءِ ضروري راضي ٿيندا، ڪيئن ساٿيو!“ هن امداد علي ڏانهن ڏٺو، پر امداد ڪڇي ئي ڪڇي، ان کان اڳ محمود وري چيو؛ ”جاني، ڳالهه هي آهي ته...“
”سڀني ساٿين سان مخاطب ٿي پيارا!“ امداد وچ ۾ ٽوڪيس.
”چڱو، ته ساٿيو! مون ته اهو ڏٺو آهي ته اڪثر اديب ذهني مونجهاري جو شڪار آهن. ڪيترائي ته صفا..“ هن حسب عادت جملو اڌ ۾ ڇڏيو ۽ ٻيهر چيائين؛ ”شاگرد به 27 مارچ واري جلوس کان پوءِ ماٺ آهن، سندن وڏو حصو فرسٽيٽيڊ آهي.“
”ادا سنڌي ۾!“ جانب سڄڻ خان ڏانهن اشارو ڪندي ٽوڪيس.
”ها، ساٿي! معاف ڪجو، منهنجو مطلب آهي شاگرد مونجهاري جو شڪار آهن. هو مايوسي ۽ مونجهاري جي ذهني عذاب کان بچڻ لاءِ رڳو فلمون ڏسڻ تي زور ٿا رکن يا جاسوسي ناول پڙهڻ تي، ڇا هيءَ قوم اٿندي؟! ساڳئي ملڪ ۾ هيڏي ساري قتل عام ۽ عصمت درين تي به جنهن قوم اک نه کولي ۽ ان مان پنهنجو آئيندو نه پروڙيو ته اها قوم وري ڪهڙي ڏينهن اٿندي ۽ حق حاصل ڪندي! ڪيڏي ڪيڏي مهل ته مون کي اهو ٿو ذهن ۾ اچي ته ريڊ انڊين ۽ آمريڪي شيدين جي حيثيت واري لسٽ ۾ هڪ ٻيءَ قوم جو به اضافو ٿيندو ۽ اها سنڌي قوم هوندي. شايد هي قوم اسان کي هميشه چريو سمجهي، اسان کي وهه جون وٽيون پياري، اسان تي پٿر اڇلائي تان جو پاڻ وڃي تاريخ جي عجائب گهرن جي دفترن ۾ داخل ٿيندي.“ محمود جي مايوسي ڪافي وڌيل هئي.
جانب پهرين سڀني سنگتين ڏانهن چتائي ڏٺو، پوءِ محمود ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ ڳالهائڻ شروع ڪيائين؛ ”ساٿيو! آئون سمجهان ٿو ته ساٿي محمود صورتحال جو صرف هڪڙو ۽ عارضي رخ پيش ڪيو آهي. اڄ اهو دور ئي ڪونهي، جنهن ۾ ڪنهن قوم کي ريڊ انڊين وانگر بنائي سگهجي ۽ اڄ ته آمريڪا جا شيدي ۽ ريڊ انڊين به پنهنجن حقن لاءِ بهادري سان وڙهي رهيا آهن ۽ اهي به ضرور پنهنجا حق وٺي رهندا ۽ اسين هيمون ۽ هوشو جا وارث، دودي ۽ دريا خان جا ديسي، بلاول ۽ بختاور جا ڀاءُ ڇو مايوس ٿيون. اسان جي ڪارخانن ۾ مزدور اڄ به ڦٿڪي پيو، اسان جي هاريءَ ۾ اڄ به گاهه تي يا ٻنيءَ جي جڙ تي مٿو ڏيڻ جي مردانگي موجود آهي، رڳو ان همت جو رخ سڌو ڪرڻ، رڳو ان غيرت کي وسعت ڏيڻ جي ضرورت آهي. منهنجا مٺا! داڻن جو مڻ اپائڻ لاءِ به ڀاڻ ۽ ريج جي گهرج پوندي آهي، آزادي اپائڻ لاءِ ته نسن جو ڀاڻ ۽ رت جو ريج ئي ڏيڻو پوندو آهي. هرڪا قوم پنهنجي تحريڪ پهرين ننڍين ميٽنگن ۽ پمفليٽن کان ئي شروع ڪندي آهي، پوءِ به تشدد ته حاڪم ۽ ظالم ئي وڌندڙ سجاڳيءَ کي ڏسي شروع ڪندا آهن. عوام ته رڳو جوابي ڪارروائي ڪندي آهي ۽ ان ئي ذريعي ڇوٽڪارو حاصل ڪندي آهي. اوهين ويٽنام کي ڏسو، الجزائر کي ڏسو، اڃا تازو مثال بنگلاديش کي ڏسو، بنگالي سادا سودا، جن مان ڪيترن بندوق جي شڪل به پري کان ڏٺي هئي، اُهي به اڄ غاصبن کي ٽوٽا چٻائي رهيا آهن. اسان جو ڪو ماڻهو ته اڄ به هن رڃ مان رڙ ڪري ٿو، اسان جي ڪيترن ئي شاعرن هينئر به واهه جا نظم لکيا آهن. اسان جو سنهڙو سڪل ۽ بيمار هڪڙو ماڻهو انور اڄ به هيڏي ساري پوليس ۽ حڪومت جي مشينري جي اڳيان جهڪڻ کان انڪار ٿو ڪري. اسين ڇو مايوس ٿيون پيارا! اسين ڇو مايوس ٿيون!!“ جانب ڏاڍو جذباتي ٿي ويو هو.
آخرڪار ڪافي بحث مباحثي کان پوءِ هن نتيجي تي پهتا ته گڏيل محاذ ٺاهجي، پمفليٽ ڪڍجن، ڀتين تي نعرا لکڻ جو ڪم شروع ڪجي، ڪچهرين ۾ پنهنجو نقطه نظر پهچائجي، ادبي سنگت کي وري متحرڪ ڪجي ۽ انهن سڀني ڪمن کي هلائڻ لاءِ پنجن پنجن دوستن تي مشتمل گروپ قائم ڪيا وڃن.
رات جو ته دير سان ميٽنگ ختم ٿي هئي، ان ڪري سڀ اتي ئي سمهي پيا، پر صبح جو سڀ اٿي روانا ٿي ويا، رڳو جانب ترسي پيو جو شام جو ڪجهه دانشورن ۽ نوجوانن سان ڪچهري ڪرڻ جو خيال هوس.
رات ٿي ته هو ڪجهه نوجوانن سان مليو، جن پمفليٽ ڪڍڻ ۽ ورهائڻ ۾ مدد ڪرڻ جو واعدو ڪيو، نثار ۽ امداد علي ادبي سنگت جي ڪچهرين کي باقاعده شروع ڪرڻ جو پروگرام ٺاهيو.
ان رات به دير ٿي ويئي، ان ڪري جانب ڪراچي ڏانهن موٽي نه سگهيو؛ اڃا ته موڪل به هئس، ان ڪري ٻئي ڏينهن شام جو ڪراچي وڃڻ واري ويگن ۾ سوار ٿيو. هن ڀيري سندس سيٽ تي ويٺل هڪڙو همراهه ته نظريه پاڪستان جو بنهه پڪو حامي ٿي لڳو. ويگن هلڻ شرط هن پنهنجي تبليغ شروع ڪئي؛ ”ڀائو خبر اٿيئي، مجيب واڻئي جو پٽ آهي. شيخ آهي نه! سندس پيءُ جو نالو شامداس آهي.“
جانب اندر ئي اندر ۾ پچڻ ۽ پڄرڻ جي باوجود به ”جي هوندو“ چوڻ کان سواءِ ڪجهه به ڪڇي نه سگهيو. هو اهو به ته نٿي ٻڌائي سگهيو ته مجيب ته مولوي لطف الرحمان جو پٽ آهي، پر جي واڻئي جو پٽ به هجي ها ته ڇا ٿيو؟ هن وقت ته هو بنگال جي عوام جي آرزوئن ۽ اُمنگن جو مظهر آهي. روپوشيءَ جي زندگيءَ جون ڪي ڪي پابنديون ته ڪڏهن ڪڏهن ڏاڍو ڪڪ ڪنديون آهن. هن کي ياد آيو ته 27 مارچ تي جڏهن هو اڃا روپوش نه ٿيو هو، تڏهن بس ۾ هڪڙي همراهه هڪل ڪئي، ”بس ۾ ڪو بنگالي ٻنگالي ته ڪونهي“ ۽ اڪثر پئسينجر کلڻ لڳا. هو ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ هن کان رهيو نه ٿيو، سو اٿي بيهي چيو هئائين؛ ”مان بنگالي آن، ڪهڙو ڪم اٿيئي؟“ سڀني هن جي ڇهه فُٽي قد ۽ ڳوري رنگ کي ڏٺو، جيڪو بنگالي نٿي لڳو، پر ماٺ ٿي ويئي ۽ هينئر! هن وري پاسي واري همراهه ڏانهن ڏٺو، جيڪو اڃا ڳالهائي رهيو هو؛ ”ڀائي صاحب! هي سڄي بدمعاشي روس ۽ هندستان جي آهي، هتان به هو غدار جانب علي هندستان هليو ويو ۽ اتان ملڪ جي خلاف تقريرون پيو ڪري.“
جانب مرڪيو ۽ سوچيائين؛ ”هي ته ڪو بنهه جاهل ٿو ڏسجي، مظلوم جي مدد ڪرڻ تي به مذمت!“ پر هو سوچي ئي ٿي سگهيو، هن کي سچل جو بيت ياد آيو:
ماٺ ڪريان ته مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر
انهيءَ وائي ور، ڪو سمجهي سچيڏنو چوي!
اهي ٽيئي ڪلاڪ ڏاڍي انتظار وارا گذريا، تان جو گاڏي وڃي لالوکيت واري اسٽاپ تي بيٺي، اتان لهي هو سچل جي وائي جي ورکي سوچيندو سوچيندو وڃي گهر پهتو.