1
گهر ۾ گهڻو ڪري ملڪ جون سڀ مشهور اخبارون اينديون هيون ۽ هو ڪونه ڪو موقعو ڪڍي گهر وارن کان اک بچائي ڪانه ڪا اخبار پڙهي وٺندو هو. هونئن ته اخبار ڏسڻ ۾ مڙيوئي خير هو، پر ته به هن کي ته پنهنجي طور تي سنڀال کان ڪم وٺڻو پوندو هو. ”متان ڪير اهو سوچي ته هن کي اخبار ۾ ڪا خاص دلچسپي آهي ڇا؟“ ۽ متان ڪو انگريزي اخبار تي نظر وجهندي ڏسي وٺي! هن هتي ته اهو ئي ٻڌايو هو ته هو ٻه ٽي درجا پڙهيل آهي.
ننڍو صاحب ته گهر ۾ ڪڏهن ڪڏهن ئي ايندو هو، نه ته گهڻو ڪري ڊيوٽي تي ئي رهندو هو. هو حيدرآباد ۾ انڪم ٽيڪس آفيسر هو.
بنگلي جي احاطي اندر نوڪرن جا ڪوارٽر هئا. هڪ وڏيرڙو ڪوارٽر جنهن ۾ هڪ ڪمرو، ٿورو آڳنڌ ۽ الڳ چوديواري هئي، ان ۾ رحمان ڊرائيور رهندو هو، ڇاڪاڻ ته کيس ڇهه ٻار به هئا. ان سان لاڳيتو پاسي ۾ ٽي ڪوٺڙيون هيون، جن مان هڪ ۾ جانو رهندو هو. ٻيءَ ۾ فيضو مالهي رهندو هو ۽ ٽينءَ ۾ نوري رهندي هئي، جا بورچياڻي هئي. اڳي ته هوءَ رات وڃي پنهنجي جهوپڙيءَ ۾ گذاريندي هئي، پر جڏهن کان سندس پوڙهو پيءُ گذاري ويو هو، هوءَ به هِتي ئي رهي پيئي هئي. سٺ روپيه پگهار، پيٽ جي ماني ۽ اجهو. اهڙي نوڪري نوريءَ کي ملڻ مشڪل هئي، ته خانصاحب جن کي به ايتري گهٽ پگهار تي اٺ ئي پهر گهر ۾ رهي خدمت ڪرڻ واري نوڪرياڻي سولائي سان نٿي ملي سگهي. نوريءَ کي سندس خاندان مان کيس باقي رڳو چاچو سُجهندو هو، جيڪو پڻس سان اُن وقت شهر آيو هو، جڏهن هو ٻئي ڀائر زمين تان بيدخل ٿيا هئا. حادثي ۾ پڻس جي ڄنگهه ڀڄڻ کان پوءِ لاچار ٿي، نوريءَ کي خانصاحب جي بنگلي تي ڪم ڪرڻو پيو هو. چاچس شهر ۾ اچي روزگار لاءِ ڏاڍي ڪوشش ڪئي، روزگار نه مليس ته کيسا ڪٽڻ شروع ڪيائين ۽ گرفتار ٿي ويو. ٻاهر آيو ته ٻن ٽن ڏينهن ۾ وري گرفتار ٿي ويو ۽ ائين هن جو گهڻو وقت جيل ۾ گذرڻ لڳو.
بنگلي اندر ننڍي صاحب عبدالوحيد جو ڪمرو گهڻو ڪري بند ئي رهندو هو. خانصاحب جيڪو رٽائرڊ ڊپٽي ڪليڪٽر هو، سو ڪافي وقت پنهنجي ڪمري ۾ ئي گذاريندو هو. عام طرح شام جي چانهه تي ٻاهر ڇٻر تي ايندو هو، نه ته باقي اڪثر وقت نماز ۽ وظائف ۾ گذاريندو هو، جيئن گهڻو ڪري اڪثر رٽائرڊ سرڪاري ملازم ڪندا آهن. صبح جو البته ڇٻر ۾ هواخوريءَ لاءِ چڪر ڏيندو هو، پوءِ جڏهن گهر جا سڀ ڀاتي ڊائيننگ روم ۾ نيرن لاءِ گڏ ٿيندا هئا، تڏهن هو به سڀ کان آخر ۾ وڃي سهڙندو هو. ٽيبل تي ويهڻ کان اڳ اها مخصوص کنگهڪار ڪندو هو، جيڪا نوڪريءَ واري وقت ۾ اجلاس شروع ٿيڻ کان اڳ (جن ۾ سندس ماتحت ويٺل هجن) يا آفيس ۾ ملاقاتين کي گهرائڻ وقت ڪندو هو، پر هاڻ ته اها مهمان اچڻ وقت ڊرائنگ روم لاءِ، نه ته ڊائيننگ روم لاءِ مخصوص رهجي ويئي هئي.
گهر ۾ صحيح معنيٰ ۾ وڏيءَ سانئڻ جي حڪومت هئي. هوءَ خانصاحب جي نوڪريءَ واري وقت ۾ به گهر ۾ حاڪم هئي. صاحب جي پينشن تي لهڻ کان پوءِ انهي حڪومت ۾ اضافو ئي ٿيو هوس. هوءَ چاليهارو سالن جي هئي، جسم جي ڀريل ۽ رنگ جي گوري، اڃا تائين گلي ۾ لاڪيٽ، هٿن ۾ ٻه ٽي سونيون چوڙيون، هڪڙي منڊي، هلڪو ڪجل ۽ هلڪي گلابي لپ اسٽڪ استعمال ڪندي هئي. سندس منهن تي مرڪ رڳو مهمانن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ وقت ئي نظر ايندي هئي. گهر جي ڀاتين سان برابريءَ واري لهجي ۾ ڳالهائيندي هئي، پر نوڪرن سان ڳالهائڻ وقت منهن ۾ شور وجهي يا گهٽ ۾ گهٽ نراڙ تي گهنج وجهي ڳالهائيندي هئي.
ننڍي سانئڻ شهناز ڪاليج کان موٽڻ سان ئي ماني کائي پنهنجي ڪمري ۾ هلي ويندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن شام جو شاهده جي گهر ويندي هئي. جا سندس واحد سهيلي هئي، نه ته گهڻو ڪري ڪيڏانهن ٻاهر نه نڪرندي هئي. هن زندگي جي ارڙهين سال ۾ پير پاتو هو، ان ڪري اڃا زماني جي لاهين چاڙهين کي نه ڏٺو هئائين، سو نوڪرن سان سندس رويو نرم ۽ قربائتو هوندو هو. وڏين ننڊاکڙين اکين، سنهڙي جسم ۽ گوري رنگ سان جيڪڏهن هن کي پريءَ سان تشبيهه ڏيڻ مناسب نٿي لڳو، ته به هوءَ خوبصورت ضرور هئي. هوءَ ضرورت کان ٻه اکر گهٽ ڳالهائيندي هئي ۽ سڄو ڏينهن پڙهندي رهندي هئي. ڪنهن مهل ڪاليج جي ڪتابن کان فارغ ٿيندي هئي، ته ڪونه ڪو رسالو، اخبار يا ڪتاب کڻي ويهي پڙهندي هئي. اهو سندس ئي ضد هو، جنهن جي ڪري گهر ۾ هالن جون جنڊيءَ تي ٺهيل ڪرسيون، گلدان ۽ اجرڪن ۽ لونگين جا پردا لڳل هئا. هوءَ ڪاليج ۾ بي_اي جي ٻئي سال ۾ پڙهي رهي هئي.
گهر ۾ باقي ته سڀ مالڪ، رحمان ۽ سندس گهر واريءَ ڇهن ٻارن ۾ قابو، يا فيضو مالهي هو، جيڪو ڇٻر تي مشين هلائيندي نظر ايندو هو يا مينديءَ جي ٻوٽن تي قئنچي هلائيندي، نه ته گهڻو ڏينهن جو پنهنجي ڪوٺڙي ۾ ٻيڙين جا سوٽا هڻندو جهونگاريندو رهندو ۽ ڇنل کٽ تي پيو هوندو هو ۽ رات وڃي پنهنجي گهر سمهندو هو. ان ڪري نوريءَ کي ڪو ڏک سور اورڻ وارو به ڪونه هو. جانو پنهنجي عادت ڪري هن جا ڏک سور ٻڌندو هو ۽ کيس دم دلاسو ڏيندو هو ته نوريءَ جي زندگي اڳي کان گهڻي سکي ۽ سهنجي ٿي پيئي. انهيءَ سبب ڪري جانو کيس فرشتو لڳندو هو. جانو رحمان جي ننڍڙن ٻارڙن کي به ڏاڍو پيار ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن هو پاڻ به ان تي سوچيندو هو ته ننڍڙا ٻار کيس ايترا پيارا ڇو لڳندا آهن...!! روپوشيءَ جي زندگي جي سختين جي وچ ۾ گلن جهڙي نرماڻ جي ڪري، معصوميت جي ڪري يا مستقبل جي علامت آهن ان ڪري!؟ مستقبل جيڪو يقينن روشن آهي. هو ڪڏهن ڪڏهن فوٽ پاٿن تان ريڙهي وارن کان چڱا چڱا ڪتاب چونڊي وٺي ايندو هو ۽ بچيل وقت ۾ پنهنجي ڪوٺڙي ۾ يا ڇٻر جي چوڌاري لڳل مينديءَ جي ٻوٽن جي واڙ جي ڪنڊ ۾ ويهي پڙهندو هو، جتي بنگلي واري طرف کان ڏاڙهون بيٺل هئڻ ڪري ٿوري گهڻي اوٽ به هئي.
هڪ ڏينهن منجهند تائين ڪم ڪار سبب هن کي اخبار پڙهڻ جي فرصت نه ملي، ٻه ٽي منٽ بچيس به ته اوڏيءَ مهل وڏي سانئڻ اتي موجود هئي. منجهند تائين اخبارون وڏي سانئڻ جي ڪمري ۾ اچي وينديون هيون، ڇاڪاڻ ته خانصاحب ناشتي کان فورن بعد ئي اخبارون ڏسي وٺندو هو. ان ڏينهن وڏي سانئڻ مٿي ۾ سور هئڻ سبب ڪمري مان ئي نه نڪتي. شهناز ڪاليج مان موٽي ته اخبارون پنهنجي ڪمري ۾ کڻي ويئي. نوري ماني گرم ڪرڻ لڳي ته شهناز جانو کي پاڻي آڻڻ لاءِ چيو. جانو بوتل ۽ گلاس کڻي ڪمري ۾ داخل ٿيو ته نظر وڃي مٿان پيل انگريزيءَ اخبار جي سرخي تي پيس؛ ”هوچي منهه گذاري ويو.“ هن جي هٿن مان بوتل ۽ گلاس ٻئي ڪري پيا. ڪائي جي ٽٽڻ جي جهڻڪار تي شهناز ڇرڪ ڀريو، ته هن جانو جي ڀڻ ڀڻ ٻڌي:
”اُف هوچي منهه!....“ شهناز کي بوتل ۽ گلاس ٻئي وسري ويا. ”تون انگريزي ڄاڻين ٿو؟“ هن جانو کان پڇيو.
”جي!؟“ جانو کان ڇرڪ نڪري ويو. “ٻه ٽي درجا خيراتي مدرسي ۾ پڙهيا هئم.“
”ڏاڍو سٺو، پوءِ؟“ شهناز وري پڇيو.
”وري ناپاس ٿي پيس، ته هنن ڪڍي ڇڏيو.“
”پر تو ته چيو هو، تون خيرڪارن وٽ...“
جانو گهٻرائجي شهناز جي ڳالهه ڪٽيندي چيو؛ “وچ مان ٽي چار سال ڀڄي نڪتو هوس.“
”چڱو خير ٿيو جو امان جن ننڊ ۾ آهن، نه ته خبر اٿيئي! هاڻي هي شيشي جا ٽڪرا ميڙي ٻاهر ناليءَ ۾ اڇلائي ڇڏ ۽ ٻيو پاڻي کڻي آ.“
ٿورن ئي ڏينهن کان پوءِ هڪ ڏينهن شام جو 4 بجي ڌاري جانو مينديءَ جي ٻوٽن ۾ ويهي، ”اينٽي ڊوهرنگ“ ڪتاب پڙهي رهيو هو ته شهناز اچي مٿانئس بيٺي. اڄ هوءَ ننڊ مان روزمره کان ٿورو اڳي اُٿي هئي ۽ ڇٻر تي پسار ڪري رهي هئي.
”ڇا پيو پڙهين جانو؟“
جانو ڇرڪ ڀريو ۽ سندس منهن جو پنو لهي ويو، ”آئون... آئون ننڍي سانئڻ! ڪلهه هي ڪتاب ريڙهي واري کان اٺين آني ۾ وٺي آيو هوس.... مون سمجهيو هن ۾ سٺيون سٺيون تصويرون هونديون، جي اهي نه هونديون ته به ڪي سوليون ٺاهوڪيون آکاڻيون هونديون.“
”ايترو غور سان پئي پڙهيئه؟“ هن جي سوال ۾ حيرت سان گڏوگڏ ٿوري ٽوڪ به هئي.
”گهڻوئي ڏٺم ننڍي سانئڻ، پر هن ۾ ته ڪا آکاڻي نظر ئي ڪانه ٿي اچي، منهنجا ته اٺ ئي آنا پاڻيءَ ۾ ويا.“ ۽ شهناز کلندي کلندي واپس ويئي. هو ان ڏينهن کان وٺي وڌيڪ محتاط ٿي ويو.
رحمان پنهنجي ڀاءُ جي شاديءَ تي ستن ڏينهن جي موڪل تي ويل هو، ان ڪري اڄڪلهه جانو رحمان جي جڳهه تي به ڪم ڪندو هو. شهناز شام جو سهي سنڀري خريد و فروخت لاءِ بازار ڏانهن وڃڻ لاءِ تيار ٿي ته جانو ئي سندس لاءِ گاڏي ڪاهي آيو. هونئن ته ڪڏهن ڪڏهن هوءَ پاڻ به ڊرائيونگ ڪندي هئي، پر ان ڏينهن کيس ڪافي سامان وٺڻو هو. ان کي کڻي دڪان دڪان تي ڦرڻ هن کي خراب ٿي لڳو، سو جانو کي گڏ کنيائين. ڇهه ست دڪان ڦري هن ڪجهه ڪپڙو، پائوڊر، ڪافي ڪتاب ۽ رسالا ورتا ۽ هي گاڏي ڏانهن موٽڻ لڳا. هي اڃا ٻه ٽي وکون ئي اڳتي هليا هئا ته پٺيان ڪنهن آواز ڏنو؛ ”جاني!.. جاني!!.... او جاني!“ جانو ڇرڪ ڀري پوئتي نهاريو ته شمع ايندي نظر آيس. شهناز به آواز ٻڌي بيهي رهي. جانو وري هلڻ لڳو ته شمع تکو تکو اچي، سندس ڪلهي تي هٿ رکيو؛ ”مون کي سڃاڻين به نٿو جاني!“ هن چيو.
”هائو سانئڻ ڇو نٿو سڃاڻان.“ ۽ شهناز ڏانهن منهن ڦيريندي چيائين؛ ”توهان کان پهرين آئون سانئڻ جن جو نوڪر هوس.“
”نوڪر!؟“ شمع حيران ٿي چيو.
جانو دل ئي دل ۾ کاڄي ويو ته اجهو ٿو ڦاٽ ڦاٽي، پر منهن پڪو ڪري شمع ڏانهن نهاريندي کيس اک ڀڃي چوڻ لڳو؛ ”اهو ته توهان جو قرب هو جو نوڪر نه، پر گهر جو ڀاتي ڪري سمجهندا هئا، نه ته هوس ته نوڪر ئي.“
شمع جو پيلاڻ مائل سفيد چهرو شرمائڻ ڪري ڳاڙهو ٿي ويو.
”اهو ته تنهنجو پنهنجو اخلاق هو جاني!“ شمع به ڳالهه کي سندو ڏيئي ويئي.
”ادي تڪليف معاف ڪري ٻه منٽ ڪٿي ويجهو چانهه پيون.“ شمع صورتحال کي سمجهي، شهناز کي آڇ ڪئي. ”هونئن ته منهنجو گهر به ڪو پري ڪونهي، اتي هلو ته وڏا ڀاڳ سمجهان.“
شهناز وراڻيو؛ ”نه ادي، گهر دير ٿي ويندي، پر چڱو پاسي واري هوٽل ۾ ٿا هلون.“ هوءَ نوڪر جي واقفيت تي ڪنهن جي گهر وڃڻ لاءِ ته تيار نه هئي، پر قربائتي آڇ ٺڪرائي به نه سگهي.
جڏهن هو هوٽل جي ڪئبن ۾ چانهه پي رهيا هئا، ته شهناز جي ذهن ۾ رکي رکي سوال پئي اٿيو ته آخر هنن جانو کي هيترو قرب هوندي به ڇو ڇڏي ڏنو؟ آخر هن کان رهيو نه ٿيو ۽ کڻي پڇيائين، جانو ورندي سوچي ئي سوچي تيستائين شمع چيو؛ ”ادا قاسم کي نوڪري ملي ته سرڪاري نوڪر به مليس ۽ هي بنا ضرورت جي رهڻ لاءِ تيار نه هو، سو نوڪري ڇڏي هليو ويو.“
”قاسم صاحب ڪهڙي نوڪريءَ ۾ آهن؟ شهناز پڇيو.
”ننڍو صاحب ڊاڪٽر آهي.“ جانو جواب ڏنو.
ٻن منٽن جي خاموشيءَ کان پوءِ جانو شمع کي مخاطب ٿي چيو؛ ”سانئڻ! توهان جي گهر ويجهو ڪيئن آهي توهان ته....“ هو پاڻ ئي ماٺ ٿي ويو.
شمع ٿڌو ساهه ڀريو ۽ چيائين؛ ”ادا به اڄڪلهه ڪراچي ۾ ئي آهي، پر منهنجي شادي ٿي ويئي آهي.“ ۽ هن جو ڪنڌ لڄ وچان لڙي پيو.
”ڪنهن سان؟ معاف ڪجو، منهنجو مطلب آهي ڪٿي؟“ جانو اتاولائي مان پڇيو.
شمع جو ڪنڌ بدستور هيٺ هو ۽ هن آهستي وراڻيو؛ ”هڪ پوڙهي سيٺ سان، جنهن کي اولاد ڪونهي ۽ اڳين گهر واري گذاري ويئي هئس.“
هاڻي جانو جو به ڪنڌ هيٺ ٿي ويو. ٿوري دير کانپوءِ هو اُٿي روانا ٿيا.
واپسي مهل شهناز پڇيو؛ ”تو اهو سڀ اڳي ڇو ڪونه ٻڌايو هو؟“
”ڳالهه هيءَ هئي سانئڻ، جو اوهين هروڀرو ٻڏتڙ ۾ پئجي وڃو ها، ته الائي ڇو اڳين نوڪري ختم ٿي. پراڻن سراڻن ڪپڙن پاتل غريب ماڻهوءَ جي ڳالهه تي اعتبار ڪريو ها الائي نه!؟“
”توکي ته خبر آهي، ته آئون انسانيت جو جذبو رکندڙ ۽ رحمدل آهيان.“ شهناز چيو.
”هائو سانئڻ، پر تڏهن ته مون کي اها خبر ڪانه هئي ۽ ان کان سواءِ نوڪري جو معاملو ته گهر جي وڏن جي وس هو.“ جانو چيو.
”چڱو ٺيڪ آهي، پر گاڏيءَ جي رفتار ٿوري وڌاءِ اڳي ئي دير ٿي ويئي آهي.“
”جي!“ جانو وراڻيو ۽ ايڪسيليٽر تي دٻاءُ وڌائي ڇڏيائين.
جڏهن کان جانو لِڪي ڇُپي ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا هئا، نوريءَ کي پهرين ته ڪتابن تي ڏاڍي چڙ ايندي هئي؛ ”هنن مئن ۾ رکيو ڇا آهي؟“ اڪثر هوءَ ناراض ٿي چوندي هئي. پر پوءِ آهستي آهستي برداشت ڪرڻ شروع ڪيائين.
”هي اڄ ڇا پيو پڙهين؟ اٺ ئي پهر جيڪا ٿي واندڪائي مليئي، تون ڪتابن ۾ گهڙيو وڃين.“ نوريءَ شام جي چانهه کان فارغ ٿي، جانو کي سندس ڪوٺڙيءَ ۾ اچي ورتو.
”هن ۾ هڪڙي ٺاهوڪي آکاڻي آهي، سا پيو پڙهان.“ جانو چيو.
”مون کي به ٻڌاءِ!“ نوري اشتياق مان چيو.
”عمر گهڻي اٿيئي؟“
”ابو مرحوم چوندو هو، 15 سال عمر اٿيئي.“
”ان کي ڪيترو وقت ٿيو؟“ جانو وري پڇيو.
”ٻه سال!“ نوري ورندي ڏني.
”پوءِ ته سترهن سال عمر اٿيئي، هيڏي ساري ٿي آهين، اڃا ٻارن وانگي ٿي آکاڻي ٻڌين!“ جانو ٽوڪ واري نوع ۾ چيس.
”تنهنجي عمر گهڻي آهي؟“ نوري اٽلندو کانئس پڇيو.
”ڇويهه سال، پر ڇو؟“ جانو پڇيو.
”پوءِ تون ڪو ٻار آهين، جو آکاڻيون ٿو پڙهين.“
جانو لاجواب ٿي ويو ۽ چيائين؛ ”جنڙي ڳالهه هي آهي ته آکاڻي تمام مزيدار آهي، آئون ڇا ڪريان.“ ”پوءِ ته مون کي کڻي ٻڌاءِ.“ نوري اتساهه مان جنڙي جو لفظ نظرانداز ڪري ويئي، جنهن تي هوءَ چڙندي هئي.
”مالڪن کي ٻڌائيندين ته ناراض ٿيندا. توتي نه رڳو ناراض ٿيندا، پر مون کي ته نوڪريءَ مان ئي ڪڍي ڇڏيندا.“ جانو تنبيهه واري نوع ۾ چيس.
”واهه! آئون ڪا چغل خور آهيان.“ نوري ميار ڏيندي چيس.
”چڱو پوءِ ٻُڌ.“ جانو ”پئرس ڪميون“ تي ڪتاب پڙهي رهيو هو، سو نوريءَ کي ٿورن اکرن ۽ اثرائتي نموني ۾ سڄي ڳالهه ڪري ٻڌايائين. ڳالهه ختم ٿي ويئي، ته به نوري جي محويت قائم رهي ۽ هوءَ ماٺ رهي.
”نوري! نوري!! ماٺ ڇو آهين؟“
نوري ڪنڌ مٿي کنيو ته سندس اکين ۾ ڳوڙها هئا. ”هيترا سارا لکين مزور به سوڀارا نه ٿيا! مٿن هيترو ويل وهيو!! ڀلا ڇو سوڀارا نه ٿيا؟“
”هارين کي جو نه ملائي سگهيا.“ جانو چيو.
”سچ ٿو چئين، هاري ته گهڻا هوندا آهن نه! ڀلا جي رڳو هاري ائين ڪن ها ته؟“ نوريءَ کي پڻس ۽ چاچس جي بيدخلي ياد آئي.
”جرمنيءَ ۾ ائين به ڪيو هئائون، پر ناڪام ٿيا.“ جانو جواب ڏنس.
”پوءِ!“ نوريءَ جي انهيءَ هڪ اکر ۾ هڪ سوال ۽ هڪ درد هو.
”جڏهن به انهن ٻنهي گڏجي ائين ڪيو آهي ته سوڀارا ٿيا آهن.“ جانو جي انهي وراڻيءَ تي نوري ماٺ ئي رهي. ڪجهه دير کان پوءِ هن اٿندي چيو؛ ”خدا ڪري....“ ۽ هوءَ اٿي وڃي ڪم ڪار کي لڳي.
آچر جي ڏينهن شهناز وري شاپنگ لاءِ بازار ڏانهن نڪتي. رحمان اڃا تائين نه موٽيو هو، ان ڪري هوءَ جانو کي ساڻ ڪري ويئي. بوهري بازار ۾ گهمي ڦري شهناز ڪپڙن جو جوڙو ورتو، درزيءَ کي ڏنائين. اڳتي هلي، سئنيما واري ڪنڊ تان هن شام جون اخبارون ۽ هڪ ٻه رسالا ورتا. رسالا وٺي بوهري بازار ڏانهن مُڙيا، شايد شهناز کي وري ڪا شئيءِ وٺڻ ياد اچي ويئي، هو رستو اورانگهي اڃا ٻه ٽي وکون ئي اڳتي هليا ته پٺيان ڪنهن آواز ڏنو؛ ”جاني! او جاني!!“ جانو ٿورو گهٻرائڻ جي باوجود هلندو رهيو. هن ڊاڪٽر قاسم جو آواز سڃاڻي ورتو هو. ”جاني!!“ پٺيان ڏاڍيان رڙ ٿي، پر جانو ٻڌڻ کان نابري واري ڇڏي. شهناز پوئتي نهاريو. ايتري ۾ ڪنهن اچي جانو کي ڪلهن کان ورتو؛ ”واهه جاني واهه! سڃاڻين به نٿو؟“
”جي!“ جانو کان جلدي ۾ ڪا ڳالهه ڪونه اُڪلي، ”واهه پٽ، نئين شادي ڪئي اٿئي ته هيڏو مغز خراب!“ قاسم ٽوڪ ۽ ميار واري نوع ۾ چيو.
”بيوقوف، هي منهنجي سانئڻ آهي، آئون هنن جو نوڪر آهيان.“ جانو چڙ مان چيو.
”ڇا جو نوڪر! ڪو مئنيجر ٻئنيجر آهين ڇا؟“ قاسم جانو جي اک جي اشاري کي نظرانداز ڪندي، پنهنجي ڳالهه تي اٽ هڻي بيهي رهيو.
”قاسم صاحب! آئون هنن جي گهر ۾ سودو سلف آڻيندو آهيان، ڪنهن مهل ڊرائيوري به ڪندو آهيان، ستر روپيه پگهار اٿم.“ جانو ستر روپين تي زور ڏيندي، چپ ڀيڙي اشاري طور سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر قاسم جو ٻه سال ايف.آر. سي.ايس ڪرڻ لاءِ ولايت ۾ رهي تازو آيو هو، تنهن کي صورتحال جي نزاڪت جو احساس نه ٿيو يا گهٽ ۾ گهٽ اوڏيءَ مهل هن کي ياد نه آيو، سو چيائين؛ ”تون.... ايم.اي، ايل.ايل.بي، ستر روپيا!!!.“
”قاسم، تون اڃا ڇسو آهين، صفا ڀوڪ بصر، الائي ڪهڙن احمقن توکي پاس ڪيو آهي.“ جانو جي ڪاوڙ پنهنجي عروج تي هئي. ”چڱو هل ته ڪنهن هوٽل جي ڪئبن ۾ هلي چانهه پيئون، سانئڻ هلون؟“ هن قاسم کان پوءِ شهناز سان مخاطب ٿي چيو.
شهناز اڃا تائين حيرت مان ڪنهن مهل قاسم ڏانهن، ته ڪنهن مهل جانو ڏانهن نهاري رهي هئي. ”هلو“ هن هيپناٽائيز ٿي معمول جيان چيو.
ڊاڪٽر قاسم پنهنجي ڪار ۾ ويٺو ۽ شهناز جي گاڏي پٺيان پٺيان هلڻ لڳي. ٿوري دير کان پوءِ جڏهن شهناز جي حيرت ڪجهه جهڪي ٿي، تڏهن چيائين؛ ”سو تون ..... منهنجو مطلب آهي، توهان ايم.ي، ايل.ايل.بي آهيو!“ هاڻي کيس انگريزي اخبار ۽ ڪتاب واري ڳالهه ياد اچي رهي هئي. جانو پنهنجي پريشاني ۾ گم هو. هن ڪوبه جواب ڪونه ڏنو، هاڻي هن جي سامهون صورتحال ئي نئين هئي. قاسم جي هڪڙي جملي نه رڳو هن جو اجهو غير محفوظ ڪري ڇڏيو هو، پر آئينده لاءِ به انديشه پيدا ڪري ڇڏيا هئائين.
هي هوٽل جي ڪئبن ۾ وڃي ويٺا، پر بيري جي اچڻ تائين ته هنن مان ڪوبه ڪونه ڪُڇيو. بيرو آيو ته قاسم شهناز کان پڇيو؛ ”ڇا پيئندو؟ ٿڌو يا گرم؟“
”مان ته شام جو چانهه ئي پيئندي آهيان، جانو تون... مطلب آهي ته توهان؟“ گذريل هڪ گهڙي شهناز جو رويو بدلائي ڇڏيو هو ۽ اڃا هن جي چهري تان حيرت جا آثار غائب نه ٿيا هئا.
”جاني ته چوويهه ڪلاڪ چانهه پيئڻ لاءِ تيار رهندو آهي.“ قاسم مرڪندي چيو ۽ بيري کي چانهه آڻڻ لاءِ چيائين.
بيري جي وڃڻ کان پوءِ جانو قاسم کان پڇيو؛ ”ڪمال آهي يار، تو مون کي سڃاتو ڪيئن؟“
قاسم کلي وراڻيو؛ ”واهه، آئون ۽ توکي نه سڃاڻندس! ڪجهه بدن ۾ هلڪو سو ضرور ٿيو آهين، پر تنهنجي هٿ جي لوڏ، تنهنجو ماني جهڙو مٿو، تنهنجي چال، مطلب ته تنهنجي هر ڳالهه وڏي واڪي پئي تنهنجي سڃاڻپ ڪرائي.“
”هاڻي مون سان ته پوري واقفيت ڪرايو!؟“ شهناز قاسم کي مخاطب ٿي چيو.
جانو ڪجهه ڪڇي ئي ڪڇي، تنهن کان اڳ قاسم چيو؛ “توهان کي سچ پچ جانب علي بابت ڪا خبر ڪانهي!؟“
”جانب علي!“ شهناز کان رڙ ٿيندي ٿيندي رهجي ويئي. ”انقلابي! جيڪو روپوش آهي ۽ جنهن تي ڏهه هزار روپيه انعام آهي!!“
”جي!“ هن، جي تي زور ڏيندي جانب کان پڇيو؛ ”انعام به اٿيئي ڇا؟“ وري شهناز ڏي نهاريندي چيائين؛ ”پوءِ جي حالتن جي مون کي وڌيڪ خبر ڪانهي، آئون ٻه سال انگلينڊ ۾ ايف.آر.سي.ايس لاءِ ويل هئس.“
جانب ڏک مان چيو؛ ”قاسو، تو ته ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو! رهي کهي ڪسر به ڪڍي ڇڏيئه!!“
”ڇو؟“ قاسم حيران ٿي پڇيس.
”دوستن جو مشورو هو ته ڇهه اٺ مهينا پنهنجي منهن سنهن گم رهجي، سو هتي آرام سان رهيو پيو هوس، پر هاڻي ته هتي نٿو رهي سگهجي“
”ڇو؟“ شهناز پڇيو.
”ڀائي، ڳالهه هي آهي ته متان ڀُل سل ۾ ڪنهن سهيليءَ سان ڳالهه نڪري پوي يا ڪير ڄاڻي ڪيڏي مهل شاپنگ ڪندي، ڏهن هزارن جو چيڪ ڪيش ڪرائڻ لاءِ طبيعت چاهي!؟“
”جي!!“ شهناز ڏک مان ڇرڪ ڀريو ۽ اچي روئڻ ۾ ڇٽڪي؛ ”توهان.. مون کي... ايڏي.... ڪميڻي... ٿا.... سمجهو؟“ هن روئيندي چيو.
جانب پريشان ٿي ويو. ”پوءِ ڀلا آئون ڇا ڪريان؟“
”تون مون وٽ هلي رهه.“ قاسم چيو، پر جانب چپ رهيو.
ٿوري دير گذري بيرو چانهه به کڻي آيو ۽ رکي موٽي ويو، پر شهناز سڏڪندي ئي رهي. آخر جانب ڪلهن تي هٿ رکي چيس؛ ”مون چرچو پئي ڪيو سانئڻ، هاڻي معاف ڪيو.“
”آئون... آئون سوچي به نٿي... سگهيس.“ اڃا هن جا سڏڪا بند نه ٿيا هئا. قاسم اکين ئي اکين ۾ جانب کي اشارا ڏيڻ لڳو ته سڀ ڳالهه ڇڏ، هاڻي پرچائينس، پر ڪڇيو ته چيائين؛ ”تو به واقعي ظلم ڪيو آهي جاني، ائين به سوچبو آهي.“
جانب پريشانيءَ وچان ڪنهن مهل شهناز جي ڪلهن تي ٿي هٿ رکيو، ته ڪنهن مهل پٺن تي. آخر چيائين؛ ”ڀلا پرچڻ جو به ڪو شرط آهي؟“
شهناز اڃا به روئڻ بند نه ڪيو. جانب وري چيو؛ ”آئون واعدو ٿو ڪريان شهناز ته توهان جي اجازت کان سواءِ توهان جو گهر ڇڏي نه ويندس، هاڻي ته ماٺ ڪريو... ڇا اڃا به ڪاوڙ اٿؤ؟“ نيٺ آهستي آهستي وڃي سندس ڪاوڙ لٿي ۽ هن روئڻ بند ڪيو، تيستائين چانهه ٿڌي ٿي چڪي هئي. هنن بيرو سڏي ٻيهر چانهه گهرائي. شهناز چانهه ٺاهڻ لڳي ته هي وري ڳالهه ٻولهه ۾ مصروف ٿي ويا. قاسم پڇيو؛ ”ڀلا تون لڪو ڇو گهمين! الاهي دفعا جيلن مان ٿي آيو آهين، تڪليفون سٺيون اٿيئي، پوءِ هروڀرو لڪڻ ۾ ڇا رکيو آهي، ظاهر ٿي، وڌ ۾ وڌ ٻڌندا، ٻيو ڇا ڪندا؟“
جانب مرڪي چوڻ لڳو؛ ”ڳالهه ائين ئي آهي پيارا، جو اهو به ڪم جو طريقو آهي. انقلابي لاءِ ته سوري به سيج هوندي آهي، پر ڪم ۾ ته وقت نه وڃائبو آهي. اهو ڪم ڪرڻ جو گوريلا طريقو آهي، پوءِ دنيا سڄيءَ جا آزاديءَ لاءِ وڙهندڙ گوريلا ڊڄڻا آهن ڇا؟“
”گوريلا (ڇاپه مار) طريقو ڪيئن!؟“ قاسم پڇيو.
”مٺا سائين! اها چوڻي ڪونه ٻڌي اٿيئي، ته سياست جنگ جي ابتدائي شڪل آهي ۽ جنگ سياست جي انتهائي شڪل آهي. جنگ ۾ دشمن جي فوج تي راتاهو هڻي ڦٽي وڃبو آهي ته روپوشي وري سياست جو ڇاپه مار طريقو آهي، هونئن به سپاهي ته جنگ جي ميدان ۾ مارڻ لاءِ ويندو آهي، نه مارجڻ لاءِ. پوءِ جي اچي ويو واري ۾ ته ڇُٽو، پاڻهي پويان گاڏي کي گهليندا. هينئر اهو دور ٿوروئي آهي، جنهن ۾ ابراهيم لوڌي پاڻيپٽ ۾ ويٺو آهي، ته بابر به اتي اچي جنگ ڪندو. هي دور ته هٿيارن سان گڏوگڏ فني ۽ جنگ جي مختلف طريقن، عقل ۽ دانائي سان ويڙهه جو دور آهي.“ جانب چڱو خاصو تفصيلي جواب ڏنس.
”هائو يار، چئين سچ ٿو.“ قاسم مطمئن ٿيندي چيس. تيستائين هو چانهه به پي چڪا هئا، سو قاسم بيري کي سڏي بل ڏنو ۽ گهر ڏانهن روانا ٿيا.
رستي ۾ بيڪ ويو آرسيءَ ۾ جانب ڏٺو ته شهناز مسلسل ڏانهس ڏسي رهي هئي. ”هڪ ڳالهه چوان؟“ شهناز آخرڪار ڳالهايو.
”فرمايو!“ جانب انتظار مان پڇيس.
”آئينده توهين مون کي سانئڻ بدران شهناز سڏيندا ڪيو.“
”جي، ڇا چيو؟“ جانب سمجهندي به نه سمجهيو.
”۽ توهان بدران تون چوندا ڪيو.“ شهناز پنهنجي ڳالهه جاري رکي.
ٿوري دير ماٺ رهي جانب چيو؛ ”توهان جيڪي چيو، ان جو مطلب چڱي طرح سمجهو ٿا.“
”جي.“ شهناز شرمائيندي، مختصر جواب ڏنو، سندس چهري تي لالاڻ اچي ويئي هئي.
”پر آئون ته ڪيڏيءَ به مهل موت جي منهن ۾ وڃي سگهان ٿو.“
”خدا خير ڪري“ شهناز مخصوص عورتن واري لهجي ۾ خير کي ڊگهو ڪندي چيو.
”ڪڏهن ڪڏهن خير نه به ڪندو آهي.“
”مون کي ان جي پرواهه نه رهندي!“
”ڪير ڄاڻي منهنجي زندگي اڃا ڪيترا سال ائين گذري.“ جانب چيو.
”آئون سڄي عمر انتظار ڪري سگهان ٿي. آئون ته هن حال ۾ به گڏ هلي سگهان ٿي.“ شهناز جذباتي ٿي رهي هئي.
”توهان Adventuristic Romanticism (حادثاتي رومانويت) جو شڪار ٿي رهيا آهيو.“ جاني آهستگيءَ سان چيو، ”ٻه ٽي ڏينهن ٿڌي دماغ سان سوچيو، پوءِ هن موضوع تي کڻي وري ڳالهائينداسين.“ جانب وري چيو ۽ هو وڃي گهر ۾ داخل ٿيا.
ان ڏينهن کان پوءِ جڏهن به ڪو موقعو ملندو هو، هو سياست تي ڳالهائيندا هئا. جانب هن کي چارٽرسٽ تحريڪ کان وٺي انقلابِ فرانس، اسپين جي خانه جنگي، پئرس ڪميون ۽ آڪٽوبر انقلاب تائين هر ڳالهه تفصيل سان سمجهائيندو هو. هوءَ پاڻ به بازار مان انقلابي ڪتاب وٺي ايندي هئي ۽ پڙهندي هئي. ڀاڻس کي اها ڳالهه ناپسند ته هئي، پر هو ان کي اڄڪلهه جو فئشن سمجهي درگذر ڪندو هو.