8
نسيم چانهه جو ڪوپ هيٺ رکي چوڻ لڳي؛ ”تون به ڪمال ٿي ڪرين ادي، هو ڌاڙيل ٿي سگهي ٿو!؟ ها اهو ٿي سگهي ٿو ته هن سنڌ ۾ گوريلا جنگ جي شروعات ڪئي هجي، ڪيئن شهناز؟“ سڀ ڇوڪريون شهناز ڏانهن ڏسڻ لڳيون، ته هوءَ ڇا ٿي چوي. شهناز بلڪل صحيح ڳالهه ته نٿي ٻڌائي سگهي، جو جانب سندس گهر ۾ موجود هو. سو هن پهرين ڪوپ ۾ پيل چانهه جو آخري ڍڪ ڀريو، پوءِ عينڪ لاهي، ان کي صاف ڪيائين ۽ پوءِ چوڻ لڳي؛ ”اديون! آئون سمجهان ٿي ته ٻه ئي ڳالهيون ٿي سگهن ٿيون. هڪ اها ته هن کي گرفتار ڪري شهيد ڪري ڇڏيو اٿن يا هو اڃا گم آهي. هي رڳو عوام جي حوصلن کي هيڻو ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن، باقي رهيو گوريلا لڙائي يا ڇاپه مار جنگ سو آئون ته ڀانيان ٿي ته سنڌ ۾ اڃا ان جو وقت نه آيو آهي. جيتوڻيڪ هي بهترين موقعو هو، بنگال ۾ رڌل ظالمن کي هن محاذ تي تکو ڪجي ها، ته بنگالين جي به مدد ٿئي ها ۽ اسان جي به جند آساني سان ڇٽي ها، پر...... خير سو اها ڳالهه آهي.“
نسيم وري پڇيو؛ ”پر ادي گوريلا جنگ جو وقت ڇو نه آيو آهي؟“
شهناز وراڻيو؛ ”ڀيڻ گوريلا جنگ ۽ دهشت پسندي ۾ ٿورو ئي فرق هوندو آهي. جيڪڏهن ملڪ يا قوم جي آبادي جي اڪثريت ساڻ آهي يا همدرديون آهن يا ان کي سياسي قدم سمجهي اڀرڻ جي گنجائش موجود آهي، ته ڪو به اهڙو قدم جهڙوڪ حملو، ريل جي پٽڙي اکيڙڻ يا ڪو ٻيو قدم گوريلا جنگ آهي، پر آبادي جي اڪثريت ان عمل کان عملي توڙي سياسي طرح ڪٽيل آهي ته اهو ساڳيو قدم دهشت پسندي آهي. اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڪو قدم پنج ماڻهو کڻن ۽ اهو گوريلا جنگ جو قدم هجي ۽ اهو به ٿي سگهي ٿو ته اهو ساڳيو قدم پنجاهه ماڻهو کڻن، پر اها دهشت پسندي هجي. بنياد رڳو اهو آهي ته آبادي جي اڪثريت ڪيئن ٿي سوچي. اهو ئي سبب آهي جو دهشت پسندي شروع ڪندڙ عارضي جوش پيدا ڪرڻ جي باوجود ختم ٿي ويندي آهي، پر گوريلا جنگ صرف فتح ٿيڻ تي ئي ختم ٿيندي، ڇاڪاڻ ته دهشت پسند پنجاهه مان پنج ماريا، ته اهي گهٽيا ۽ پنجن گوريلن مان چار ماريا، ته عوام چار سئو ٻيا گوريلا پيدا ڪندو.“
ايتري ۾ سڀني چانهه پي ختم ڪئي هئي، سو هي سڀ اٿي پنهنجي گهرن ڏانهن روانيون ٿي ويون.
ان وچ ۾ بنگال ۾ تاريخ تمام تيزيءَ سان اڳتي وڌي رهي هئي. ڪڏهن هي ٿي خبر آئي ته سلهٽ مان شرپسند ٽي لک مڻ اناج کڻي ويا، ته ماڻهن سوچيو ٿي ته آخر ٽي لک مڻ اناج پيادل ماڻهن کنيو هوندو، ته به ٻه لک ماڻهو هوندا ۽ جي ٽرڪن ۾ کنيو هوندائون، ته به ٻه هزار ٽرڪون هونديون، پوءِ جتان ٻه لک ماڻهو يا ٻه هزار ٽرڪ آرام سان لنگهي ٿي سگهيا، اتي ظاهر هو ته قبضو ئي انهن جو هو.
ڪڏهن ڪنهن زوري موڪليل پوليس جي سپاهي جو خط ٿي آيو ته پگهارون ته بند آهن، پر ڦرمار جي عام اجازت آهي، ان ڪري ايماندار ماڻهو لنگر جي دال تي ئي پچي رهيا آهن.
ڪڏهن ڪنهن شرپسندن جي ننڍڙي ٽولي سان جهڙپ جي خبر ٿي آئي ته، ڪجهه ماريا، ڪافي ڀڄي ويا، باقي پنجاه شرپسند گرفتار ٿيا. هن مان ئي مڪني فوج جي ننڍڙي هجڻ جي خبر پئجي ٿي ويئي. هاڻي هتي به ماڻهن جي ذهن ۾ اهو سوال پيدا ٿي رهيو هو ته، ”خدا نخواسته هي جرنيلن جو ٽولو اڃا به ڪرسي سان چنبڙيو رهيو، ته باقي ملڪ، خاص ڪري ننڍين قوميتن جو ڇا ٿيندو!؟“
جانب وارن هن موقعي تي سائيڪلو اسٽائيل ٿيل زير زمين اخبار چڻنگ ڪڍي، سا ڏاڍي مقبول ٿي.
جانب جن کي پئسي جي کوٽ ته هئي ڪانه، پنهنجي سنگت مان ڏهه ويهه روپيا ٿي ويندا هئا، اڃا به ضرورت هئي ته جانب شاهده جي ڀاءُ کي پنهنجي ڪنهن جهوني ذاتي يا نظرياتي سنگتي ڏانهن چٺي لکي ڏيندو هو، ته پئسا ملي ويندا هئا. هن ڏس ۾ پير ڪرم الحق سندس ڏاڍي مدد ڪئي. اخبار ۾ هو بنگال جي باري ۾ بي بي سي، آل انڊيا ريڊيو تان ورتل خبرون ۽ سنڌ جي مختلف مسئلن تي تبصرا شايع ڪندا هئا. حڪومت کي اخبار جي خبر ضرور پيئي، پر ڳولا جي باوجود کين ڪوبه پرچو ملي ڪونه سگهيو. حالانڪه اها اخبار محب وطنن کي گهڻو ڪري گهر ويٺي، هر هفتي قيمتن ملي ويندي هئي.