5
ان ساري عرصي ۾ بنگال ۾ باهه ٻري رهي هئي، ماڻهو پٿرن، لٺين ۽ بندوقن سان جرنيلن جي ٽولي سان وڙهي رهيا هئا. تڏهن ان سلسلي ۾ اولهه پاڪستان ۾ فوجي ٽولي خلاف ڪا وڏي جدوجهد ڪانه هلي، جيڪا جيڪر ملڪ کي بچائي سگهي ها. البته ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن وطن دوست جو ڪو بيان، ڪو خط ڪنهن غير ملڪي اخبار ۾ ڇپجندو هو ۽ ان جي حوالي سان بي بي سي، آل انڊيا ريڊيو يا ماسڪو ريڊيو تان ايندو هو، نه ته ٿيو خير.
آخر اها ماٺ ٽرڪ جي ڊرائيورن ٽوڙي. ٿيو هيئن جو ڌاڙيلن شاهي رستي تي پنج اٺ ٽرڪ ڦريون، ته ٽرڪن وارا اتي ئي بيهي رهيا ۽ جڏهن پوليس اتي ڦر کان چار ڪلاڪ پوءِ دستور موجب پهتي، تڏهن ڊرائيورن هڙتال ڪئي ۽ اتان ٽرڪ هٽائڻ کان انڪار ڪيائون. چيائون: ”اسين ٽئڪس ڏيون ٿا، ان مان پوليس پگهارون وٺي ٿي، پر اسان جي حفاظت نٿي ڪري.“ پوليس جا وڏا وڏا آفيسر آيا، سکر جو ڊپٽي ڪمشنر آيو، پر همراهه پنهنجي ڳالهه تان انچ به نه هٽيا. آخر ڊپٽي ڪمشنر کين تڙي ڏيئي هٽائڻ جي ڪوشش ڪئي، ته هنن ”پوليس راڄ مرده باد“ جا نعرا هنيا. ان تي ڊپٽي ڪمشنر فائرنگ جو حڪم ڏنو، جنهن ۾ هڪ ڊرائيور شهيد ٿي ويو ۽ ڪيئي زخمي ٿيا. هڙتال ته ٻئي ڏينهن ختم ٿي ويئي، پر اها موت جهڙي ماٺ ۾ چڱي موچاري گجگوڙ پيدا ڪري ويئي.
ڪٿي ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪي محب وطن ڪڙهيا به ٿي، ته به اُهي آسائتيون اکيون کڻيو سنڌ يونيورسٽي ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ڏانهن ڏسي رهيا هئا. پر اتي پهرئين چمڪاٽ کان پوءِ جيڪو اتي جي شاگردن 26 مارچ تي يعني بنگال جي عوام تي حملي جي ٻئي ڏينهن جلوس ڪڍي ظلم جي مذمت ڪئي هئي ۽ جيئي بنگال جا نعرا هنيا هئا، ٻيو ڪوبه روشني جو اهڙو ڪرڻو نه هو، جيڪو هن ڏس ۾ ملڪ جي ماڻهن جي رهنمائي ڪري سگهي.
ٽرڪ ڊرائيورن واري واقعي کان ٻه ٽي ڏينهن پوءِ جانب، شهناز، نوري، شاهده ۽ شمع، شهناز جي گاڏي شهر کان ڪڍي ڪلفٽن جي ويجهو بيهاري، ان ۾ ويهي ميٽنگ ڪئي. هن گڏجاڻي ۾ هاڻي شاهده کان سواءِ شمع به شريڪ ٿيڻ لڳي هئي. شاهده کي سندس سوچ جي ڪري هنن پنهنجين گڏجاڻين ۾ ويهارڻ شروع ڪيو هو، پر شمع جانب جي چوڻ ڪري شريڪ ٿيڻ لڳي هئي. جانب جو خيال هو ته جيتوڻيڪ هوءَ اڃا بلڪل ائين ته نٿي سوچي، جنهن کي انقلابي سوچ چئي سگهجي، پر هوءَ ڪنهن حد تائين ترقي پسند قوم پرست ضرور هئي. ان کان سواءِ پاڻ هن معاشري جي ماريل هئي ۽ جانب کي ذاتي طرح به هن تي اعتماد هو ته هوءَ گهٽ ۾ گهٽ ڪو نقصان نه ڏيندي. گڏجاڻي شروع ٿي ته هنن ٽرڪ ڊرائيورن واري واقعي تي ڳالهه ٻولهه ڪئي. ڪافي دير کان پوءِ هن نتيجي تي پهتا ته اهو واقعو درحقيقت مهانگائي، معاشي دٻاءُ ۽ مارشل لا جي گُهٽ جي خلاف پورهيت طبقي جو اظهار آهي، ڇاڪاڻ ته هن کان اڳي به ڪن ڪارخانن ۾ اهڙيون ننڍيون ننڍيون هڙتالون ٿي چڪيون هيون.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ شاهده جو ننڍو ڀاءُ پوري سنڌ صوبي جي ضلعي هيڊ ڪوارٽرن جو چڪر ڏيئي آيو. هن جي واپس پهچڻ کان هفتو کن پوءِ پهريون دفعو سڄي صوبي ۾ هڪ ئي وقت سائيڪلو اسٽائيل ٿيل پمفليٽ نظر آيا. اهي پمفليٽ ڪٿي اسڪولن، ڪاليجن ۽ هاسٽلن ۾ پيل نظر آيا، ته ڪٿي وري صبح جو اٿڻ مهل گهرن ۾ نظر آيا ۽ ڪن جاين جي ڀتين تي به لڳل نظر آيا. انهن ۾ بنگال ۾ وهندڙ ويل کي ننديو ويو هو، ته ماڻهن جي ٻين روزمره جي دقتن جو به ذڪر هو.
پهريون دفعو ماڻهن ۾ ڏاڍو چوٻول ٿيو. ڪن منهن گهنجايو به، پر گهڻن جا منهن سرها ٿيا. ڪو ڪنهن ڳالهه تي متفق هو ته ڪو ڪنهن تي. ٻئي مهيني وري ساڳي تاريخ تي سڄي صوبي ۾ پمفليٽ نظر آيا. انهن ۾ بنگال جي معاملي کان سواءِ روزمره جا مسئلا به هئا، ته قومي حقن جي باري ۾ به ڪافي ڪجهه لکيل هو. ٽئين مهيني ماڻهن ساڳي تاريخ تي وري انتظار ڪيو. پوليس به اها سڄي رات شهرن ۾ پهرو ڏيندي گذاري، پر نه ته ڪو ماڻهو هٿ آين ۽ نه ئي ڪو پرچو. هفتي کن کان پوءِ وري پمفليٽ نظر آيا.
ان کان پوءِ ته اهو دستور ٿي ويو. پندرهين ويهين ڏينهن ڪونه ڪو پمفليٽ گهرن، گهٽين، مدرسن ۽ مسجدن ۾ نظر ايندو هو. جتي پمفليٽن سان محب وطنن جو من ٿڌو ٿيندو هو ۽ ماڻهن ۾ ڪا سجاڳي، ڪا چڻ ڀڻ پيدا ٿيڻ لڳي هئي، اتي حڪومت ان تي ڏاڍو پچرندي هئي، آخر ٻيو نه پڳو ته اها پروپئگنڊا شروع ڪئي ويئي ته اهي پمفليٽ هندستان مان پيا نڪرن. پر ماڻهو وڏي شئيءِ آهن، اهي پنهنجي طور تي اهو سمجهي پئي سگهيا ته ڏهه پندرهن شاگرد رڳو پنهنجي کيسي جي خرچي به خرچ ڪن ته به پمفليٽ ڪڍڻ انهن لاءِ ڪو ڏکيو ڪم نه هو.
ڪٿي ڪٿي ڪي بي احتياطيون به ٿيون، ان ڪري جيڪب آباد ۽ ڪراچي ۾ ڪجهه همراهه گرفتار به ٿيا، پر انهن مان ڪنهن به خاص سر نه ڏني. جانب جي ته خير، خبر ئي ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ کي هئي، پر ڪنهن شاهده جي ڀاءُ اڪبر جو نالو به نه ورتو.
اها چڱي موچاري ڪاميابي هئي، جو گرفتارين جي باوجود پمفليٽ نڪرڻ بند نه ٿيا ۽ نه ئي ڪجهه همراهن جي ڪمزور پوڻ جي باوجود حڪومت جانب وارن جي گروپ تائين پهچي سگهي، ڇاڪاڻ ته ان حد تائين ڪمزور پوڻ لاءِ ڪير به تيار نه هو.