4
گذريل ڪجهه ڏينهن کان شهناز به هن قسم جا تبصرا ڪندڙ ڇوڪرين سان گڏ وڃي ويهڻ شروع ڪيو. هوءَ دٻيل اکرن ۾ فوجي ڊڪٽيٽرشپ جي خلاف تبصرن ۾ شريڪ ٿيڻ لڳي ۽ ڪيتريون ئي ڇوڪريون هن جون ساهيڙيون بڻجي ويون.
هڪ ڏينهن ڪئنٽين ۾ چانهه پيئندي هن تجويز پيش ڪئي ته ڇو نه يونين جي چونڊن لاءِ ڪا ڳالهه ٻولهه ڪجي. ڪافي بحث مباحثي کانپوءِ هو هن نتيجي تي پهتيون ته هن لاءِ دستخطي مهم هلائڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته انهن ڏينهن ۾ سياسي بيان ته ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ئي ٿي اخبارن ۾ ڇپجي سگهيو. هنن ڇهن شاگردياڻين تي مشتمل هڪ ڪاميٽي ٺاهي، جنهن ۾ شهناز، شاهده ۽ چار ٻيون ڇوڪريون شامل هيون، انهن ۾ حميده به هئي، جيڪا بنگال ۾ فوجي قتل عام جي حق ۾ هئي، جنهن چيو؛ ”ملڪ کي بچائڻ لاءِ غدارن جو قتل ضروري آهي ۽ لڄون لٽڻ وارا واقعا يا ته بي بي سي ۽ آل انڊيا ريڊيو جا من گهڙت قصا آهن، جي سچ آهن ته به وڏي پيماني جي جنگ ۾ ڪو اهڙو هڪ ٻه واقعو ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي.“ هن سوچ هوندي به هوءَ پنهنجي ڪاليج ۾ يونين هجڻ جي حق ۾ هئي ۽ ان لاءِ ڪجهه پاڻ پتوڙڻ کي به جائز ٿي سمجهيائين.
ٻئي ڏينهن هنن ڪاغذ ٽائيپ ڪرايا، جن ۾ مٿان ٻن سٽن ۾ لکيل هو؛ ”اسين هيٺ صحيح ڪندڙ شاگردياڻيون مطالبو ٿيون ڪريون، ته يونين ٺاهڻ جي اجازت ڏني وڃي.“
هنن جي دستخطي مهم مهينو کن هلي، جنهن ۾ کين ڪيتريون ئي مشڪلاتون پيش آيون. ڇوڪريون عجيب عجيب قسم جا سوال پڇنديون هيون؛ ”ائي هي سياست ته ناهي؟“، ”جيل ۾ ته نه ڏيارينديون؟“، ”ليڊريءَ جو شوق ته نه اٿؤ؟“ پهرين پهرين ته هي ڏاڍو گهٻرائينديون هيون، پر پوءِ آهستي آهستي هري ويون ۽ آرام سان سمجهائڻ لڳيون، تان جو جڏهن هنن جي مهم ختم ٿي، جنهن ۾ ڪاليج جي 90 سيڪڙو شاگردياڻين صحيحون ڪيون، تيستائين شهناز جيڪا اڳي تمام گهٽ ڳالهائيندي هئي، سا چڱو خاصو ڳالهائڻ لڳي ۽ هن وچ ۾ هن جهڙي اڪيلي رهندڙ خاموش طبع ڇوڪريءَ جون به بيشمار شاگردياڻيون سهيليون ٿي ويون.
صحيحون ٿيل رول هنن پرنسيپال جي حوالي ڪيو. ڪجهه ڏينهن گذري ويا، پر ڪو اثر نه ٿيندو ڏسي، ڇوڪرين ۾ چڻ ڀڻ ٿي ۽ هڪ ڏينهن وري ڪئنٽين ۾ گڏ ٿي فيصلو ڪيائون ته ٻين ڪاليجن ۾ به اها مهم هلائجي ۽ شاگردن جي ڪاليجن ۾ به جن ڇوڪرين جا ڀائر يا ٻيا عزيز پڙهندا هجن، اهي اها مهم پهچائين ۽ جتي ڪو تعلق نه نڪري اتي ٽائيپ ٿيل فارم جي ڪاپي ۽ ٻه ڪنگڻ اتان جي سابق جنرل سيڪريٽري جي نالي پارسل ڪري موڪلجن، ڇاڪاڻ ته سيڪريٽري ته اڃا ڪاليج جو شاگرد هوندو.
ٿورن ئي ڏينهن ۾ شهر توڙي ٻاهر جي اڪثر ڪاليجن ۾ دستخطي مهم به شروع ٿي ويئي، ته سي آءِ ڊي به چرپر ۾ اچي ويئي ۽ ”شرپسندن“ کي ڳولڻ لڳي. ڪڏهن ڪڏهن اخبار جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ننڍڙي خبر به اچي ٿي ويئي، ”..... ڪاليج جي .... سئو شاگردن جي صحيحن سان هڪ رول پرنسيپال جي حوالي ڪيو ته ڪاليج ۾ يونين جون چونڊون ڪرايون وڃن ۽ انهن کي ڪم ڪرڻ ڏنو وڃي.“
شهناز جي هاڻي گهڻو ڪري شهر جي هر ڪاليج ۾ واقفيت هئي ۽ هر ڪاليج ۾ ٻه ٽي سهيليون هئس.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ هنن عورتن جو ادبي حلقو ٺاهيو ۽ هر پنڌرهين ڏينهن ان جون گڏجاڻيون ڪرڻ لڳيون. سي آءِ ڊي وارن ”بزرگن“ کي ان مان خطري جي بوءِ ته ايندي رهي، پر مشرقي ملڪ ۾ ڇوڪرين تي هٿ وجهڻ به ڏکيو ڪم هو. اها ڳالهه بهرحال هنن جي وهم گمان ۾ به ڪانه ٿي اچي سگهي، ته هن ۾ ڪو جانب علي جو هٿ هوندو. ٿورو گهڻو شڪ ڪن به ها ته به ايس. پي جي گهر جانب جي موجودگي جي باري ۾ ڪير ٿي سوچي سگهيو.
نوريءَ به سليٽ پين ورتا ۽ جيڪا سا واندڪائي ملندي هئس، ان ۾ پڙهڻ شروع ڪيائين. ڪڏهن ڪڏهن وڏي سانئڻ ٽوڪ به ڪندي هيس؛ ”بلي! هاڻي هيءَ به ٿي پڙهي!“ پر هوءَ پنهنجي ڌُن ۾ لڳي رهي. جانب جيڪي چار اکر ڏيندو هئس، اهي سکڻ ۾ هن ڪڏهن ڪوتاهي ڪانه ڪئي.
هاڻي جانب ۽ شهناز ڪيڏي مهل ڪو صلاح مشورو ڪرڻ ويهندا هئا، ته نوري به اچي ٻڌندي هئي. هڪ ڏينهن شهناز چوڻ لڳي؛ ”ڇو نه سنڌي ٻولي کي سرڪاري ۽ قومي ٻولي مڃائڻ لاءِ ڪجهه ڪجي؟“
”ڳالهه ته ٺيڪ آهي، پر جيسين انڌي منڊي جمهوريت بحال نه ٿيندي، تيسين ماڻهو انهيءَ مسئلي تي ڏکيو اٿندا.“ جانب ڪجهه سوچيندي چيو.
نوري ڪجهه سوچيندي جانب ڏانهن نهاريو ۽ چيائينس؛ ”ڀلا هي مهانگائي جو ايتري وڌي ويئي آهي، ان لاءِ ڪجهه ٿي سگهندو؟“
”واهه جي ڳالهه ياد ڏياري اٿيئي.“ جانب خوش ٿيندي چيو؛ ”ڀلا، تون ڪجهه هن باري ۾ ڪري سگهندينءَ شهناز!“
شهناز ٿورو رکي چوڻ لڳي؛ ”مون کي ته مشڪل ٿو لڳي، اڪثر ڇوڪريون ته هار سينگار ۽ شادي جي متعلق ئي سوچينديون ۽ ڳالهائينديون آهن، گهڻو ٿيو ته ڪنهن فلم يا ڪاليج جي ڪنهن ڳالهه تي ڳالهائينديون.“
جانب وري چيس؛ ”ٻيهر سوچ، سڀ رئيسن ۽ خانصاحبن جون ڌيئون ته نه هونديون، ڪي ته وچولي طبقي مان به هونديون.“
”آهن ته سهي، پر آئون ڀانيان ٿي ته هوءَ هن ڳالهه کي گهٽ ڪن ڏينديون.“
”تنهنجي ادبي حلقي ۾ هن ڀيري ڪيتريون ڇوڪريون آيون هيون؟ جانب پڇيس.
”ٽيهارو کن ته هيون، پر هن ڳالهه جو ان سان ڪهڙو واسطو؟!“ شهناز چيس.
”واسطو ٻڌايانءَ ٿو، تون اهو ٻڌاءِ ته ان مان ڪيتريون ڇوڪريون ٺيڪ ٺاڪ ٿي سمجهين ۽ ڪيتريون ڇوڪريون ذاتي طرح تولاءِ ڀروسي جوڳيون آهن؟“
”ذاتي ڀروسي جوڳيون ته شاهده ۽ امينه آهن، پر هونئن خيالن ۽ انقلابي ڪتابن جي پڙهائي جي لحاظ کان ڇهه ست ڇوڪريون آهن.“ شهناز ورندي ڏني.
”تون انهن مان وڌيڪ نه، تڏهن به چار ڇوڪريون چونڊي، انهن سان وڌيڪ ڪچهريون ڪر ۽ پوءِ کين ٻڌاءِ ته مهانگائي جي باري ۾ ڪيئن اوڙي پاڙي ۾ ڳالهائين، پوءِ ڏسنداسين. هن مسئلي تي ته جلوس به نڪري سگهن ٿا“ جانب چيو.
”ٺيڪ آهي، ايئن ئي ڪنديونسين، پر انهن مان ٻه ٽي ڇوڪريون ٻولي ۽ ٻن ايوانن جي مسئلي تي ڏاڍو حساس آهن، اهي متان هن ڳالهه تي ڌيان نه ڏين.“ شهناز انديشو ظاهر ڪيو.
جانب وراڻيس؛ ”اهو ته ٺيڪ آهي، پر انهن چرين ڇوڪرين کي سمجهاءِ ته جيسين بنگال جو مسئلو حل نه ٿيندو، تيسين هن قسم جو ڪو ٻيو مسئلو اڀري ئي نه سگهندو.“
”چڱو!“ شهناز وراڻيو ۽ هو اٿي ڪم ڪار کي لڳي ويا ۽ شهناز پلنگ تي ليٽي ڪتاب پڙهڻ لڳي.