مهاڳ
سنڌ ۾ حرن جي تحريڪ حزب الله شاهه پير پاڳاري جي قيادت ۾ شروع ٿي هئي ته پنهنجي وڃايل آزادي حاصل ڪجي. 1896- 1893ع تائين پهرين حر بغاوت جاري رهي رد عمل به ساڳئي طرح جو هو، ڪمشنر جيمس، ڊپٽي ڪمشنر هينري لوڪس ۽ نوجوان آفيسر هيو ڊو حر بغاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ تمام سخت اپاءُ ورتا.
اهو ساڳيو ڍڳ سنڌ جي ٽن عظيم شخصيتن، سيد صبغت الله شاهه پير پاڳارو، 1909ع جي ايم سيد 1904ع ۽ الله بخش سومرو 1900ع اختيار ڪيو.
محترم خادم حسين سومرو آف سيوهڻ شريف، پاڻ کي ارپي، انتهائي درجي جي پورهئي ۽ اورچائي سان تحقيق ڪري مٿي ذڪر ڪيل ٽنهي عظيم شخصيتن جي سوانح لکي ان ۾سنڌ، برصغير ۽ انسان ذات جي ڀلائي لاءِ انهن جي ڪردار جو ذڪر ڪيو آهي.
تاريخدانن انڊين نيشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ ۽ ان جي اڳواڻن تي ڪافي بحث به ڪيو آهي ۽ لکيو به آهي پر محترم خادم سومري تمام سهڻي نموني سان مسلم قوم پرستن جو خيال ۽ فڪر پيش ڪيو آهي. هي هڪ وساريل ٽيون گروهه آهي.
20 صدي جي ابتدائي ٻن ڏهاڪن ۾ سنڌ جي ٻن اهم شخصيتن غلام محمد خان ڀرڳڙي ۽ سيٺ هرچندراءِ برصغير جي سياست ۾ اهم مقام حاصل ڪيو. بئريسٽر غلام محمد خان ڀرڳڙي ۽ هر چندراءِ (جديد ڪراچي جو ابو) بمبئي کان سنڌ جي جدائي ۽ سياسي جاڳرتا ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
30 آڪٽوبر 1930ع تي محترم جي ايم سيد ڪراچي ۾ پنهنجي گهر تي، جناح صاحب، سر شاهنواز ڀٽو ۽ ٻين شخصيتن جي دعوت ڪري انهن کي گذارش ڪئي ته سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو. محمد علي جناح لنڊن ۾ ٿيندڙ گول ميز ڪانفرنس ۾ سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي جي متعلق آواز اٿاريو ۽ سر شاهنواز ڀٽي ان کان پوءِ تحريڪ ۾ اهم حصو ورتو.
صوفياڻي سنڌ جي فرزند الله بخش سومري 1923ع ۾ ضلعي لوڪل بورڊ جي ميمبر ٿيڻ سان پنهنجي سياست جي شروعات ڪئي ۽ 1926ع ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي ميمبر لاءِ اليڪشن ۾ حصو ورتو ۽ ڪامياب ٿيو. هن اتي سنڌ جي خدمت به ڪئي ۽ سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي جي تحريڪ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
هن 1934ع ۾ سر شاهنواز ڀٽو ۽ جي ايم سيد سان گڏجي سنڌ جي پهرين سياسي پارٽي”پيپلز پارٽي“ ٺاهي ۽ 1936ع ۾ سر حاجي عبدالله هارون ۽ سر شاهنواز ڀٽو جي قيادت ۾ سنڌ يونائٽيڊ پارٽي ٺاهي.
سنڌ بمبئي پريزيڊنسي کان 1936ع ۾ گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ 1935 تحت عليحده ٿي. فيبروري 1937ع جي اليڪشن ۾ هن حصو ورتو ۽ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر ٿيو. هن جي پارٽي سنڌ يونائٽيڊ پارٽي کي 60 اسيمبلي ميمبرن مان 22 نشستون مليون ۽ اها هائوس جي اڪثريتي پارٽي هئي پر گورنر سنڌ سر لانسلاٽ گراهام، ٽن ميمبرن جي اڪثريت رکندڙ سر غلام حسين کي سنڌ جي وزارت ٺاهڻ جي دعوت ڏني ۽ ان کي اها به اجازت ڏني ته هو ڪجهه مهينن تائين پنهنجي اڪثريت ڏيکاري. الله بخش سومرو قائد حزب اختلاف ٿيو، هڪ سال جي اندر سر غلام حسين جي حڪومت کي ڪٽ موشن تي شڪست ٿي ۽ الله بخش سنڌ جو جمهوري عمل ذريعي پهريون وزير اعظم ٿيو، هن 23 مارچ 1938ع تي قسم کنيو. هي هڪ ساڌو ماڻهو جنهن جا ڪئي قصا آهن جيڪي هن حقيقت کي بيان ڪن ٿا. هن ڪڏهن به پنهنجي سرڪاري گاڏي تي جهنڊو نه چاڙهيو. برطانيه جيڪي زرعي سهولتون نه ڏئي سگهيو هو. هن غريب هارين ۽ زراعت پيشه ماڻهن کي زرعي اصلاح آڻي انهن کي سهولتون مهيا ڪيون. هن ڪمشنر ۽ ڪليڪٽري درٻارن ۽ ڪرسي ڏيڻ جا اختيار ختم ڪيا. (اهو نوڪر شاهي جو اختيار هو ته سندن آفيسن ۾ ايندڙ شخصيتن جا نالا ڪرسي تي ويهڻ لاءِ پڌرا ڪن).
الله بخش سومري محسوس ڪيو ته هندو سنڌين جي اسڪولي تعليم جي شهرن ۾ سهولت هجڻ جي ڪري هنن تمام شعبن ۾، ڊاڪٽرن، وڪيلن، استادن ۽ انجنيئرن ۾ ڪثرت حاصل ڪئي آهي هو واپار ۽ صنعت ۾ به آهي.
هن زراعت پيشه سنڌي مسلمان ڪٽنبن کي چيو ته شهرن ۾ منتقل ٿيو، جتي هاءِ اسڪول ۽ ڪاليج جي تعليم جي سهولت آهي، ان عمل جي ڪري هن جي سنڌ جي خاندانن سان ويجهڙائپ ٿي.
الله بخش سومرو مسلمانن جي غير فرقيوارانه جماعت ”آزاد مسلم بورڊ“ جو صدر ٿيو، اها ڳالهه سنڌ جي سياسي گروهن، گورنر سنڌ ۽ برطانوي انتظاميه لاءَ چڙ ڏياريندڙ هئي، ”هندستان خالي ڪريو“ تحريڪ وقت هن پنهنجا لقب خانبهادر ۽ آرڊر آف برٽش امپائر واپس ڪيا ۽ وائسراءِ کي ساڳي خط ۾ برصغير جي ماڻهن سان ٿيندڙ ظلم ۽ ان کي آزاد نه ڪرڻ جي حالتن تي روشني وڌي. ان ڳالهه تمام برطانوي انتظاميه ۾ بيچني پيدا ڪئي ۽ هنن ردعمل طور 10 آڪٽوبر 1942ع تي الله بخش سومري کي سنڌ جي وزير اعظم تان معطل ڪيو. الله بخش سومري گورنر جي هن عمل کي غير آئيني قرار ڏنو.
ياد رهي ته شهيد الله بخش سومري کي اسيمبلي ۾ اڪثريت هئي ۽ هو سنڌ جي تمام مذهبي ڌرين هندو - مسلم - پارسي- عيسائين ۽ سکن جو مقبول اڳواڻ هو.
هن سامراج جي خلاف پنهنجي جنگ جاري رکي ۽ هڪ روادار ۽ وطن پرست سياستدان جي طور فرقيواريت ۽ سامراجي تسلط کي ختم ڪرڻ لاءِ پنهنجو ڪردار جاري رکيو.
انگريز سامراج جي نوڪر شاهي ۽ ڪجهه سياستدانن غلط پروپيگنڊا ڪري حرن کي غصي ۾ آندو ته سيد صبغت الله شاهه پير پاڳارو، الله بخش سومري جي وزارت عظميٰ جي دور ۾ گرفتار ٿيو آهي، انتظاميه جي سازش ڪامياب وئي ۽ حرن جي هڪ ٽولي الله بخش سومري کي 14 مئي 1943ع تي شهيد ڪيو.
حقيقت هي آهي ته سنڌ جي گورنر سر هيو ڊو سنڌ جي وزيراعظم الله بخش کي بنا ڪنهن اطلاع ڏيڻ ۽ باخبر رکڻ جي پنهنجا اختيار استعمال ڪندي پير صاحب کي سنڌ کي آزادي ڪرائڻ جي بغاوت ڪيس ۾ گرفتارڪرايو. ياد رهي ته الله بخش سومرو گرفتاري وقت سنڌ کان ٻاهر هو ۽ جڏهن هن کي پير صاحب جي گرفتاري جي خبر پئي ته هن وائسراءِ هند لارڊ لنلٿگو سان گورنر جي خصوصي اختيارات استعمال ڪرڻ جي عمل تي احتجاج ڪيو ۽ سنڌ اسيمبلي کي اعتماد ۾ وٺندي گورنر جي خصوصي اختيارات کي غير آئيني قرار ڏيندي ان کي ننديو.
پير صاحب تي مارشل لا ٽربيونل ۾ ڪيس هلايو ويو. هن ٽربيونل جو وڏو جج مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ميجر جنرل رچرڊسن هو. جنهن پنهنجي فيصلي ۾ پير صاحب کي ڦاسي جي سزا ڏني ۽ پير صاحب کي 20 مارچ 1943ع تي حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ ڦاسي ڏني ويئي.
تاريخي ڳالهه جي طورتي مان هتي سنڌ جي گورنر جي طرفان وائسراءِ هند کي 21 سيپٽمبر 1942ع تي لکيل خط پيش ڪري رهيو آهيان.
”مسلم ليگي انتهائي بي احتياط آهن، الله بخش سومري کي بدنام ڪرڻ لاءِ مارشلا جي ناخوشگوار واقعن ۾ هن کي ملوث ڪرڻ ۾“
هڪ سوال تحقيق ڪندڙن ۽ تاريخدانن لاءِ آهي ته سنڌ جي ٻن غير فرقيوارانه سياست ڪندڙن کي سنڌ ۽ ڏکڻ ايشيا جي سياست کان ڇو ٻاهر ڪڍيو ويو؟
سيد صبغت الله شاهه پير پاڳاري کي 20 مارچ 1943ع تي ڦاسي ڏني وئي ۽ ٻن مهينن اندر 14 مئي 1943ع تي الله بخش سومري کي قتل ڪيو ويو.
سنڌ سڄي اونڌاهي ۾ هلي ويئي ۽ ٻئي روشنيءَ جون لاٽون اجهامي ويون. سنڌ ۾ غيرفرقيوارانه سياست جي جڳهه تي فرقيواريت اچي وئي. سنڌ کي روادار سياست جي ذريعي برصغير کي فرقيوارانه اوڙاهه مان ڪڍڻون هو اهو ختم ٿي ويو ۽ سامراجي ۽ انهن جا هم نوالا ۽ هم پيالا جشن ڪري رهيا هئا ۽ نفرت جي سياست بام عروج تي پهتي ۽ محبت دور دور کان نظر نه اچي رهي هئي، سنڌ جي سياست ۾ ان وقت صرف سائين جي ايم سيد روشني جي ڪرن هو جنهن سان منهنجي والد حاجي مولا بخش سومري جو سهڪار به شامل هو، پر فرقيواريت ايتري وڌي وئي هئي ۽ ان جي پٺيان سامراج جو ايڏو وڏو هٿ هو جو سائين جي ايم سيد باوجود وڏي مقابلي ۽ جدوجهد ڪرڻ جي سنڌ جي روادار سياست جي ذريعي ايڏي وڏي ديو سان پهچي نه سگهيو. هڪ دفعو اهڙو آيو جو سائين جي ايم سيد ۽ منهنجو والد ان ۾ ڪامياب ٿي ويا پر برطانوي سامراج جو ڪارندو گورنر سنڌ سر هيو ڊو رڪاوٽ بڻيو. حقيقت هي آهي ته سائين جي ايم سيد پنهنجي پارٽي مسلم ليگ جي وزير اعليٰ سر غلام حسين جي خلاف فيبروري 1945ع ۾ عدم اعتماد جي تحريڪ پاس ڪرائي، نئين وزير اعليٰ طور منهنجي والد کي آڻڻ چاهيو پر گورنر منهنجي والد سان ميٽنگ ڪري هن کي چيو ته مان توکي ڪنهن به صورت ۾ وزير اعليٰ ٿيڻ نه ڏيندس، هن کي خوف هو ته هي الله بخش وارو ساڳيو خون آهي ۽ اهو خون اسان لاءِ مصيبت نه بڻجي.
الله بخش سومرو فرقيوارانه سياست جي خلاف هو، هن جون تقريرون ۽ عمل ان جو شاهد آهي. هو ٻه قومي نظّريي سان متفق نه هو ۽ ان ڳالهه ئي سياسي طور تي جناح صاحب ۽ مسلم ليگ کان هن کي دور ڪيو.
هن مارچ 1940ع جي دهلي واري تقرير ۾ جارح ۽ قابض جي مذمت ڪئي ۽ هن ٻڌايو ته هي جيڪا ٻي جنگ عظيم آهي اها سامراجين جي طرفان هڪ نئين نظام New world order جي لاءِ آهي ته جيئن غلامن کي مزيد غلام ڪجي ۽ پنهنجا قبضا برقرار رکجن. الله بخش سومري پنهنجي آخري تقرير ۾ چيو ته اهو عمل انسانيت لاءِ نقصان وارو آهي ۽ جيستائين ان کي ختم نه ٿو ڪيو وڃي دنيا ۾ امن نه ايندو.
فرقيواريت کي هن انساني ترقي ۽ امن ۾ وڏي رڪاوٽ قرار ڏنو.
ڪلهه جيڪي هندستان جا سياسي اڳواڻ ۽ بديسي سامراج، الله بخش سومري جي انهن خيالن کي پنهنجي ذاتي ۽ سياسي مفادن لاءِ ڏکيو سمجهندا هئا آمريڪا هجي يا برطانيه اهي اڄ فرقيواريت جي خلاف جنگ وڙهي رهيا آهن ۽ ان کي خطرناڪ سمجهن ٿا. اڄ به امن لاءِ دنيا کي الله بخش سومري جهڙي عظيم شخصيتن جي ضرورت آهي.
الاهي بخش سومرو
سابق اسپيڪر
قومي اسيمبلي پاڪستان