الله بخش جو قتل
ٽيون سبب هن جو برصغير جي سياست ۾ مدبرانه، مذهبي ۽ ثقافتي رواداري ۽ سرويچي وارو ڪردار هو. الله بخش جي موجودگي انهن کي ڪنڊي طور لڳي پئي، هنن جو وزير اعظم تان هٽائڻ جي باوجود هانءَ نه ٺريو هو ۽ انهن فيصلو ڪيو ته هن کي ختم ڪيون.
14 مئي تي هو دوستن سان ٽانگي تي سوار هو ته شڪارپور شهر ۾ هن کي ڏينهن ڏهاڙي، سج جي روشني ۾ قتل ڪيو ويو.
ظاهر ۾ ته محمد ايوب کهڙي کي ان قتل جي سازش ۾ گرفتار ڪيو ويو ۽ ڪيترائي ٻيا ماڻهو به گرفتار ڪيا ويا. پر منهنجو ذاتي خيال آهي ته هي عام ماڻهو جو قتل نه هو پر هن سان برصغير جي مستقبل جي سياست جو تعلق هو ۽ ان ۾ وڏا هٿ هوندا جيڪي اڄ تائين مڪمل ظاهر نه ٿيا آهن.
الله بخش سومري جي وفات کان 16 مهينا پوءِ دُريش، محمد ايوب کهڙي صاحب جو ڪمدار 19 سيپٽمبر 1944ع تي گرفتار ٿيو ۽ هن بيان ڏنو ته محمد ايوب کهڙي جي چوڻ تي هن ولي محمد کرل کي چيو هو ته حرن کي گڏ ڪري الله بخش کي قتل ڪري ۽ هنن کي 10 کان 12 هزار روپيه انعام ڏنو ويندو.
کهڙي صاحب کي به ڪجهه ڏينهن بعد الله بخش سومري جي قتل ۾ گرفتار ڪيو ويو. محمد ايوب کهڙي جي گرفتاري کان پوءِ وائسراءِ گورنر سر هيو ڊو جي موڪليل رپورٽ جي تناظر ۾ لارڊ ايمري، سيڪريٽري آف اسٽيٽ کي خط موڪليا آهن اهي هت ڏجن ٿا:
لارڊ ويول جي طرفان لارڊ ايمري کي خط جنهن ۾ وزارت کي وري ٺاهڻ ۽ سنڌ جي سياسي ماحول تي ڳالهه ٻولهه ڪئي وئي آهي.
دي وائسراءِ هائوس، نئي دهلي
11 جولاءِ 1944
سنڌ هڪ نئون صوبو ٿيندو جنهن ۾ وزارت تي ڏکيو وقت آهي، ايندڙ سيشن ۾ ممڪن آهي ته کهڙي جي خلاف عدم اعتماد جي تحريڪ پيش ڪئي وڃي، کهڙو هڪ وزير جنهن تي الله بخش سومري جي قتل جا ڇنڊا آهن، ڊو هن کي وزارت مان ڪڍڻ تي خوش ٿيندو، ۽ مون پڻ محسوس ڪيو آهي ته وزير اعظم به سرهو ٿيندو .گذشته ڪجهه ڏينهن کان سنڌ مسلم ليگ تمام وزارت جي مستعفي ٿيڻ جو مطالبو ڪيو آهي. وزير اعظم ان ڌمڪي کي خلاف ورزي قرار ڏئي رهيو آهي ۽ هن ڊوکي ٻڌايو ته صوبائي مسلم ليگ کي مداخلت ڪرڻ جو ڪو به حق نه آهي ۽ جناح ان کي رد ڪري ڇڏيندو، وزارت جي نئين جوڙ ضروري آهي پر مان تمام وزارت ختم ٿيڻ ممڪن نه ٿو سمجهان. “
وائسراءِ لارڊ ويول جو لارڊ ايمري ڏي خط.
L/ PO/10/21
دي وائسراءِ هائوس، نئي دهلي
27 سيپٽمبر 1944
صوبي مان ڪا به اهم سياسي خبر نه آهي توهان ياد ڪيو ته خانبهادر کهڙي، سنڌ ۾ هڪ وزير تي شڪ هو ته هي سابق وزير اعظم الله بخش سومري جي قتل ۾ ملوث آهي. هن جو ڪمدار جيڪو پڻ شڪ ۾ هو ۽ مفرور هو، هي ويجهڻ ۾ گرفتار ٿيو آهي ۽ هن پنهنجي بيان ۾ کهڙي کي قتل ۾ ملوث ڄاڻايو آهي. پوليس جي انسپيڪٽر جنرل ڊوکي ٻڌايو ته هو کهڙي کي گرفتار ڪندو، هن پنهنجي وزير اعظم کان مشورو ڪرڻ کان پوءِ کهڙي کي چيو ته بهترين طريقو اهو آهي ته تون مستعفي ٿي، کهڙي راضپو ڏيکاريو ۽ هن جي استعيفيٰ جو اعلان ڪيو ويو. وزارت جي مستحڪم هجڻ تي ڪو به فرق نه پوندو.
الله بخش سومري هڪ آزاد، خودمختيار ۽ رواداري وارو برصغير ڏسڻ چاهيو پئي، هن کي انهن ماڻهن ختم ڪرڻ پئي چاهيو جيڪي هن پروگرام جا مخالف هئا ۽ هنن جي مستقبل بابت منصوبي کي خطرو هو پر انهن ڪهڙي قميت تي؟ مستقبل جا واقعا گواهه آهن ته ڪانگريس، مسلم ليگ ۽ برطانيه جي وچ ۾ رسه ڪشي جي سبب لکين ماڻهو مهاجر ٿيا، لکين ماڻهو مئا ۽ اربين روپين جي ملڪيت تباهه ڪئي ۽ ساڙي وئي. ان وقت الله بخش سومري جهڙي قداور شخصيت جي ضرورت هئي، پر چند مفادن پرستن هڪ اها شمع وسائي جنهن جي روشني جنگ وجدال جي اونداهي رستي جي بجاءِ امن وآشتي جو رستو ڏيکاري هان.
شهادت تي اڳواڻن جا خيال
راج گوپال آچاريا چيو ته ”الله بخش سومري وڏي قيمت ادا ڪئي پر اها قيمت قوم پرستي جي هئي، اسان کي ياد ڪرڻ گهرجي ته ڪنهن دور ۾ عوامي خدمت جي قيمت ان طريقي سان ادا ڪئي ويندي هئي“. هندوستان پنهنجو هڪ قرباني ڏيندڙ روح وڃايو آهي. جيڪڏهن هن کي ان ظالمانه طريقي سان قتل نه ڪيو وڃي ها ته هو تمام سنهري ڪردار ادا ڪري ها. هي آزادي جي مقصد جو حقيقي شهيد آهي. هي آزادي جي راهه ۾ قربان ٿي ويو. هي هڪ سفاڪانه قتل آهي. الله بخش سومرو هڪ اڀرندڙ شخص هو ۽ سياسي فلڪ تي بي مثل حيثيت حاصل ڪئي هئائين. اقتدار جي پيار هن کي مقصد کان ڪڏهن به پري نه ڪيو. هن حقائق ۽ ڳڙ ڳوت ۾ ماهر هجڻ جو مرتبو حاصل ڪيو هو. برطانوي حڪومت کان عليحده ٿيڻ کان پوءِ سنڌ ۾ ٻوڏ جي تباهي جيڪو ڪيو هو. ان کي بهتر ڪرڻ ۾ مصروف ٿي ويو. هن جو ڪوبه دشمن نه هو. جيئن سنڌ جي ميرن ۽ پيرن کي ذاتي رنجش هوندي آهي. هن جي اها به نه هئي. هي مضبوط ارادي ۽ مقصد وارو ماڻهو هو. ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته هن پنهنجي سياسي حريفن جي دشمني مول کنئي هئي. اهو هن تي پهريون قاتلانه حملو نه هو. جڏهن هي وزيراعظم هو ته هن تي ٻه حملا ٿيا هئا پر انهن مان هي بچي ويو هو.
راج گوپال آچاريه
محترم سيف الدين ڪچلو اهو درست چيو هو ته ”آزادي جي جنگ جي نازڪ لمحي مهل الله بخش سومري جو قتل قوم پرست قوتن لاءِ انتهائي وڏو نقصان آهي الله بخش سومرو مڪمل قوم پرست هو. مسٽر الله بخش مري ويو آهي. پر ان جو ڪم موجود رهندو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن پنهنجي پٺيان دردناڪ يادون ڇڏيون آهن. ايستائين جو لنڊن ۾ هن جي لاءِ دعائون گهريون ويون آهن ۽ اوڀر جي مسلمانن هن لاءِ خصوصي دعائون گهريون آهن.
ڊاڪٽر سيف الدين ڪچلو
ڊاڪٽر خان صاحب سابق وزير اعلى سرحد چيو ”هي عظيم قوم پرست هو ۽ صرف سنڌ ڇا پر تمام هندستان هن جي موت تي ماتم ڪندو. سنڌ تمام وڏي عرصي تائين تڪليف ۾ رهندي ڇو ته اتي ڪوبه اهڙو ماڻهو نه آهي جو عوامي خدمت جي حوالي سان صوبي ۾ ان جي جڳهه ڀري سگهي. مون کي معلوم آهي ته ڌرتي جي آزادي جي جنگ ۾ هي هڪ بهادر ويڙهاڪ هو. منهنجون سندس خاندان سان دلي همدرديون آهن. هي پنهنجي اصولن جي وقار لاءِ زندگي جي آخري گهڙي تائين لڙندو رهيو.“
ڊاڪٽر خان صا حب
”14 مئي، الله بخش سومرو جي قتل تي سڄي سنڌ صدمي ۾ اچي ويئي. سنڌ جو هي انتهائي وڏو نقصان ٿيو. اسان جا ڪيترا به سياسي اختلاف هئا پر ان ۾ ڪوبه انڪار نه آهي ته الله بخش سومرو اعلى مقصد رکندڙ انسان هو ۽ وزارت اعلى تان سبڪدوش ٿيڻ کانپوءِ هي برطانيه سامراج جي خلاف انتهائي سخت انداز ۾ اٿي کڙو ٿيو. الله بخش سومري ۾ وقار ۽ ڪشش هئي ته ڪٿي به دوست بڻائي سگهي. اسيمبلي سياست جي دوران اسان جا اڪثر اختلاف رهيا ۽ مون هن جي مخالفت ڪئي پر مان جڏهن هن جي خصوصيتن کي ياد ڪيان ٿو. مان صرف اهو ئي چئي سگهان ٿو ته هو هڪ انتهائي وڏو ذهن هو. هن جي لاڏاڻي سان سنڌ هڪ عظيم انسان وڃايو آهي، جنهن جي جڳهه آساني سان ڀري نه ٿي سگهجي.“
جي- ايم- سيد
”الله بخش جي رت سان هر قسم جي آزادي جو دستاويز لکيل موجود آهي. هن ”سنڌ جي نوشته تقدير“ کي فقط کولي پڙهڻ جي ضرورت آهي. خبر نه آهي ته هن آزادي جي دستاويز کي ڪنهن پڙهڻ جي ڪوشش به ڪئي آهي يا نه.......!!!
محمد امين کوسو
اخبارن جا تبصرا
الله بخش سومري جو قتل هڪ خوني جنگ جي ابتدا آهي. اهو اهڙو فائر هو، جنهن جو آواز سڄي برصغير ۾ ٻڌو ويو. مولانا ظفر علي جي اخبار ”زميندار“ هنن خيالن جو اظهار ڪيو. ”هي هڪ ويڙهه هئي؛ دليل ۽ گولي جي وچ ۾.“
ان سلسلي ۾ اهم انتظام ڪيا وڃن ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن هڪ شخص کي راءِ يا عقيدي جي اختلافن جي بنياد تي ماريو وڃي ٿو ته ڪوبه اڳواڻ روالر جي گولي کان بچي نه سگهندو ۽ جيڪڏهن دليل جي جڳهه تي گولي آئي ته ڪوبه پارٽي اڳواڻ محفوظ نه هوندو. جيڪڏهن ان دهشتگردي کي جنهن جي ابتدا هن حادثي سان ڪئي ويئي آهي، ان کي نه روڪيو ويو ته اها هميشه جي تباهي جو ڪارڻ بڻبي.“
ٽربيون لاهور پنهنجي 15 مئي 1943ع جي اداريه ۾ لکيو ته هي حادثو هڪ وڏي ذهن جو خاتمو هو. الله بخش سومري جو قتل هڪ قومي حادثو آهي. اهو سنڌ لاءِ ڪو سٺو شگون نه آهي. اها هڪ شرمناڪ حرڪت آهي وڏي آتشفشان اثر جي. الله بخش جو طرز عمل تمام اعلى مرتبي وارو هو. فرقيواريت جي سيلاب جنهن هن فرقي جي ماڻهن کي متاثر ڪيو، ان هن تي اثر نه ڪيو هو. ”آزاد مسلم ڪانفرنس“ جنهن جو هي صدر هو، اها هن جي سياسي عظمت ۽ تدبر جي هڪ نشاني ۽ سندس بهترين خيالن جو استحڪام هئي. هن هميشه سامراج کي للڪاريو. گورنر ايندا ۽ ويندا رهندا پر الله بخش سومري جو نالو لازوال ستاري وانگر هندوستان جي سياسي اُفق تي چمڪندو رهندو.