آزاديءَ لاءِ ارپڻ
مهاتما گانڌي گرفتاري کان پوءِ مطالبا مڃڻ لاءِ مرڻ ورت رکيو هو، ان جي صحت تمام خراب ٿي وئي هئي، الله بخش ۽ ان جي ساٿين برطانوي سرڪار کي خط لکي مهاتما گانڌي جي ورت ۽ انجي صحت تي تشويش جو اظهار ڪندي، ان معاملي کي حل ڪرڻ ۽ برصغير مان سامراجي لالچون ختم ڪري نڪرڻ جو مشورو ڏيندا رهيا ۽ هيٺ ان بابت ڪجهه رپورٽون ڏجن ٿيون.
محترم راج گوپال آچاريه جو سر جي ليٿويٽ کي خط
MSS. EUR. F. 125/125
28 فيروز شاه ورڊ، نئي دهلي
19 فيبروري 1943ع
پيارا سائين گلبرٽ
اڳواڻن جي ڪانفرنس مهاتما گانڌي جي ورت جي ڪري حالتن جي سبب جيڪا گهرائي وئي هئي انهي اڄ منجهند جو ملاقات ڪئي. ان ڪاميٽي ٺاهي آهي ته هن ڪانفرنس جي طرفان قرارداد ٺاهي وڃي. ڪاميٽي هيٺين شخصيتن تي مشتمل آهي:
عزت ماب سر تيج بهادر سپرو، ڊاڪٽر ايم - آر - جيڪر، ڊاڪٽر شيام پرساد مڪرجي، سر راج گوپال آچاريه، محترم الله بخش، محترم جي - ايل- مهتا، محترم ڪي - ايم - منشي، سر جگديش پرساد، محترم اين ايم جوشي، محترم ڀولا ڀائي ڊيسائي، سر مهاراج سنگهه، ماسٽر تارا سنگهه، سر آرد شير دلال، پنڊت ايڇ - اين ڪنزرو، سر - اي - ايڇ غزنوي، محترم ڪستور ڀائي لال ڀائي، محترم ڪي - سي - نيوگي، راجا مهيشور ديال، ڊاڪٽر بينرجي، محترم ايڇ - اي لالجي، محترم اين - سي- چيٽرجي، محترم رانديو، ڊاڪٽر مونجي، محترم ڪرن شنڪر راد، خواجه حسن نظامي، محمد ظهير الدين، محترمه سرلا چوڌراڻي، ڊاڪٽر شوڪت انصاري، محترم ايم- اي - ڪاظمي، محترم ظفر حسين، محترما ڪي سياني، محترم عبدالحليم صديقي ۽ محترما هناسين.
”هي متفته طور قرارداد منظور ڪئي وئي آهي جيڪا صبحاڻي ميٽنگ ۾ پيش ڪئي ويندي. مهاتما گانڌي جي انتهائي طبيعت خراب هجڻ جون خبرون ٻڌڻ کان پوءِ اهو فيصلو ڪيو ويو آهي ته ان قرارداد جو متن هز ايڪسيلنسي کي اڳ ۾ موڪلجي ته هو ڪو جلدي قدم کڻي. مان ان مطابق اوهان کي گذارش ٿو ڪيان ته مهرباني ڪري هز ايڪسيلنسي کي پيش ڪندا.
توهان جو خير خواهه
راج گوپال آچاريه
(قرارداد جو متن )
هي برصغير جي مختلف گروهن، عقيدن ۽ ان ۾ دلچسپي رکندڙ نمائندن جو اجلاس هندستان جي مستقبل جي پيش نظر ۽ هنن جي بين الاقوامي سٺائي لاءِ گذارش ڪري ٿو ته مهاتما گانڌي کي بنا ڪنهن شرط جي هڪدم آزاد ڪيو وڃي، ڪانفرنس جو خيال آهي ته جيڪڏهن سرڪار ڪو هڪدم قدم نه کنيو ته خراب حالات پيدا ٿيندا ۽ ان ماجرا کان بچڻ لاءِ هڪدم قدم کڻندي مهاتما گانڌي کي آزاد ڪري.
تيج بهادر سپرو طرفان سر ليٿويٽ کي مهاتما گانڌي جي ورت تي هڪ ٻيو خط:
MSS.EUR.F.125/125
پيارا سر گلبرٽ
اڄ جيڪا قرارداد ڪانفرنس متفق طور منظور ڪئي آهي مان توکي قرارداد جي متن جي ڪاپي موڪلي رهيو آهيان، مان توکي انهن ماڻهن جا نالا به موڪليان ٿو جن قرارداد پيش ڪئي ۽ منظور ڪرائي ۽ مان انهن معزز شخصيتن جا نالا به موڪلي رهيو آهيان جن انهي قرارداد منظور ڪرڻ ۾ حصو ورتو آهي يا ان سان لاڳاپيل آهن. مان توهان جو شڪر گذار رهندس ته توهان هي خط ان سان گڏ متن هز ايڪسيلنسي وائسراءِ کي پيش ڪندا.
Enclosure No. 2-506
انهن ماڻهن جي فهرست جن قرارداد پيش ڪئي ۽ ان جي حمايت ڪئي.
ڊاڪٽر ايم - آر - جيڪر، ڊاڪٽر ايس- پي مڪرجي، راجا سر مهاراج سنگهه، سر سليمان قاسم حاجي مٺا، شريمتي سرلا ديوي چوڌراڻي، الله بخش، سر وجايا آف وزيا نگرام، سر اي- ايڇ غزنوي، مولانا احمد سعيد صاحب، اين - ايم جوشي، عبدالقيوم، جي - ايل مهتا، ظهير الدين، همايون ڪبير، پندت ايڇ - اين- ڪنزرو، ڪي - ايم منشي - سردار سنت سنگهه ۽ بي - ٽي رانديو.
سر تيج بهادر سپرو ۽ ٻين جي طرفان وزير اعظم برطانيه سر ونسٽن چرچل کي مهاتما گانڌي کي جيل مان آزاد ڪرڻ لاءِ تار.
21 فيبروري 1943ع
صبح 25 : 8
هندستان جي مختلف علائقن جي ٽي سو ماڻهن جيڪي نمائندگي ڪن ٿا، مختلف گروهن، عقيدن، صنعتن ۽ واپار، صنعتي ڪارڪنن، ڪميونسٽ، هندو، مسلمان، عيسائي، سک، فارسي، ۽ برطانيه جا مشنري، انهن ڪلهه دهلي ۾ ميٽنگ ڪئي آهي، انهن هڪ متفقه قرارداد منظور ڪندي مطالبو ڪيو آهي ته مهاتما گانڌي جنهن جي ورت جي ڪري نازڪ حالت آهي ان کي بنا ڪنهن شرط جي هڪدم آزاد ڪيو وڃي. اسان کي اهو خوف آهي ته جيڪڏهن هن کي تڪڙو آزاد نه ڪيو ويو ته هو وفات ڪري ويندو، عوام جي راءِ آهي ته مهاتما گانڌي، آزاد ٿيڻ کان پوءِ حالتن جو جائزو وٺي عوام کي حالتن مطابق مشورو ڏئي سگهڻ لاءِ ورت رکيو آهي نه ڪ ملڪي آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ، اسان ان جي ان ڳالهه سان متفق آهيون، جيڪا هن 23 سيپٽمبر جي خط ۾ڪئي آهي ۽ جيڪو خط حڪومت خود شايع ڪيو آهي، ان ۾ هو پنهنجي ۽ ڪانگريس طرفان تشدد جي تمام عمل کي رد ڪري ٿو. چيئرمين تيج بهادر سپرو ڪالهه هڪ قرارداد وائسراءِ هند کي موڪلي، ان کان پوءِ وائسراءِ جي طرفان جواب موڪليو ويو ته اهڙا حالات ئي نه پيدا ٿيا آهن جو اڳئين فيصلي ۾ تبديلي ڪئي وڃي ۽ هن ان سان 10 فيبروري جي سرڪاري اعلان جي ڪاپي به موڪلي. اسان ان تي گهري رنج جو اظهار ڪريون ٿا ته وائسراءِ ڪيترن ئي نمائندن ۽ ذميوار ماڻهن جي مشوري کي هڪدم رد ڪري ڇڏيو. اسان جو اهو يقين آهي ته مهاتما ڱانڌي جي حياتي بچڻ سان امن ۽ آشتي جو دروازو کلندو ۽ هن جي مرڻ سان عوام ۾ تلخي وڌندي. جيڪي مهاتما گانڌي تي الزام لڳايا ويا آهن، انهن جي تفتيش اڻ ڌرئي ٽربيونل ۽ آزاد ماڻهن کان نه ڪرائي وئي آهي. اهو اسان جو يقين آهي ته جيڪي مشڪلات آهي، گذشته گرمين ۾ گانڌي ۽ وائسراءِ جي جيڪڏهن ملاقات ٿئي هان ته ان مان ڪنهن رستي نڪرڻ جي ڪري اها گهٽجي هان، هن ملڪ جي لکين ماڻهن جو خيال آهي ته مهاتما جي زندگي بچائڻ سرڪار جي ذميواري آهي، ان ڪري اسان مطالبو ٿا ڪريون ته مهاتما گانڌي کي جلد آزاد ڪيو وڃي. موجوده آئين جي تحت هندستان ۾ امن ۽ آشتي جي ذميواري برطانوي پارليامينٽ جي آهي، اسان جي هيءَ گذارش آهي ته هي تار وزير اعظم کي ذهن نشين ڪئي ويندي ته جيئن هو ان مسئلي تي انصاف ڪري سگهي. اسان جو اهو ايمان آهي ته دانشمندانه اعتدال پسند موتبر پائي هند ۽ برطانيه جي درميان تيز ۽ اثرائتي حل طرف ويندي، بجاءَ سخت ظلم جي.
تار تي صحيون ڪندڙن جا نالا:
سرتيج بهادر سپرو، سي - راج گوپال آچاريه، الله بخش، اين - سي- چيٽر جي، سر اي - ايڇ غزنوي، محترمه سرلا ديوي چوڌراڻي، ڊاڪٽر اشرف، ڊاڪٽر ايس انصاري، بي - ٽي رانديو، ڊاڪٽر ايس - پي موڪرجي، ڊاڪٽر جي - ايس - مونجي، رضا، مهيشور ديال سيٺ، ڀولاڀائي ڊيسائي، ڊاڪٽر پي اين بينرجي، پنڊت ايڇ - اين ڪنزرو، محترما هناسين، پي سبرايان، جي- آر - ڊي ٽاٽا، اين - ايم - جوشي، سر آرد شير، آر - دلال، ڊاڪٽر سچچينندا سنها، جي - ايل مهتا، ڪرن شنڪر گل، همايون ڪبير، ڊاڪٽر ايم- آر - جيڪر، ڪي - ايم - منشي ۽ سر جگديش پرساد.
وائسراءِ لنلٿگو جو بمبئي جي گورنر سر ليوملي کي خطه، هن بمبئي ۾ اعتدال پسند اڳواڻن جي ٿيندڙ اجلاس تي تبصرو ڪيو آهي جنهن مان هن جي وڏائي ۽ حالتن جو حل امن سان نه پر هن کي اهو بندوق جي نوڪ ۾ نظر اچي رهيو آهي.
وائسراءِ لارڊ لنلٿگو جو بمبئي جي گورنر سر ليوملي ڏانهن خط:
MSS.EUR. F.125/57
دي وائسراءِ هائوس، نئي دهلي
11 مارچ 1943ع
منهنجا پيارا ليوملي
12- ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته اسان بمبئي ۾ نام نهاد اعتدال پسند اڳواڻن جي گانڌي جي آزادي متعلق ٿيندڙ اجلاس ۽ انهن جي ورڪنگ ڪاميٽي ۽ ٻين تي نظر رکون. اهو وقت جو ضياع ٿيندو ته انهن جي ڪنهن ڳالهه تي ڪو تبصرو ڪجي يا انهن جي فرضي سوالن جو جواب ڏجي. پر اهو مضبوط خيال آهي. ته هو ڪنهن طرف هلن ٿا ۽ هو ڇا چوڻ چاهين ٿا، ان جو جواب اهو آهي ته جيڪڏهن گانڌي، جيڪو مان اڳ ۾ ئي هڪ خط ۾ بيان ڪري آيو آهيان ته هو تحريڪ کي ختم ڪري ٿو ۽ آگسٽ 1942ع جي قرارداد تان هٿ کڻي ٿو ۽ مستقبل جي حوالي سان يقين دهاني ڪرائي ٿو (مان مزيد ان ۾ شامل ڪيان ٿو، شرطن جي ختم ڪرڻ، جيئن، ”بغاوت“ يا ”ڪريو يا مرو“) ان کان پوءِ حالات تي مان سوچي سگهان ٿو ليڪن منهنجو خيال آهي ته اسان کي اعتدال پسندن سان سخت رويو اختيار ڪرڻ گهرجي، انهن ۾ ڪو به ڳڻپ ۾ سواءِ ٽاچڻين جي ٺڻ ٺڻ جي ڪجهه به نه آهي، اهي ملڪ ۾ ڪجهه به نه ڪرڻ لاءِ اٿيا آهن. هنن حالتن ۾ مونکي انهن جي خيالن جو زرو جو به احساس نه آهي. منهنجو خيال آهي ته انهن مان ڪيترا اليڪشن به کٽي نه سگهندا. انهن اسان جي ڪا به مدد نه ڪئي آهي. جيڪڏهن انهن مونکي انهن جي وفد سان ملاقات لاءِ چيو ۽ مان ان تي راضي ٿيس، مان انهن سان صاف سڌو رهندس ۽ تون ۽ مان بهتر محسوس ڪيون ٿا ته هو غير نمائنده آهن ۽ ڪو به اهو چوڻ لاءِ تيار نه آهي ته الله بخش ۽ غزنوي مسلم دنيا جا نمائندا آهن ۽ هيٺيون طبقو ۽ شهزادا انهن کان جدا آهن.“
اعتدال پسند اڳواڻن جي بمبئي ۾ ميٽنگ ٿي گذري، جنهن ۾ هنن هندستان جي خراب حالتن جي مدنظر ڪانگريس ۽ سرڪار کي اپيل ڪئي ته هو پنهنجي فيصلن تي نظر ثاني ڪن.
وائسراءِ لارڊ ويول طرفان منظور ڪيل قرارداد جو متن سيڪريٽري آف اسٽيٽ لارڊ ايمري ڏانهن موڪليو ويو. وائسراءِ لارڊ لنلٿگو جي سيڪريٽري آف اسٽيٽ لارڊ ايمري ڏي تار
MSS. EUR . F. 125/24
نئي دهلي
13 مارچ 1943
688 - ايس- هيـٺ آهي 10 مارچ تي منظور ڪيل قرارداد: اسان ان خيال جا آهيون ته گذشته مهينن جي افسوسناڪ واقعن جي پيش نظر ڪانگريس ۽ برطانوي سرڪار کي گذارش ڪيون ته سندن موجوده پاليسي تي نظرثاني ڪن، اسان مان ڪجهه جن گانڌي سان تازو ئي ڳالهه ٻولهه ڪئي آهي انهن جو اهو ايمان آهي ته سرڪار جون گانڌي سان ڳالهيون لاڀ ڏينديون. اهو اسان جو ايمان آهي ته جيڪڏهن گانڌي کي آزاد ڪيو ويو ته جيڪا ڳالهين جي حوالي سان تالابندي آهي ان کي حل ڪرڻ لاءِ بهترين اپاءُ وٺندو ۽ جنگ جي حوالي سان ڪو به خطرو نه محسوس ڪيو وڃي. اسان وائسراءِ کي گذارش ٿا ڪريون ته نمائنده وفد گانڌي ڏانهن موڪلي ته جيئن وفد ۽ گانڌي ڳالهين لاءِ جڳهه جو تعين ڪن. ان لاءِ هيٺين هندستاني اڳواڻن بيان جاري ڪيو آهي. محترم جيڪر جي گهر تي ٿيل ميٽنگ ۾ هي اڳواڻ موجود هئا:
سر تيج بهادر سپرو، محترم ايم - آر - جيڪر، محترم سي- راج گوپال آچاريه، محترم جي - ڊي برلا، سر پرشو تمداس ٺاڪرداس، محترم ڀولا ڀائي جي ڊيسائي، محترم ڪي - ايم منشي، سر ارد شير دلال، محترم جي - آر - ڊي ٽاٽا، محترم ايس - اي بريلوي، محترم والچند هيراچند، سر چني لال ڀائي چند مهتا، سر هومي موڊي، محترم ديوداس گانڌي، ماسٽر تارا سنگهه، محترم ايس تارا سنگهه، محترم ايس رامن ناٿ، محترم جي - ايل مهتا، الله بخش، جگديش پرساد، محترم ڪستور ڀائي لال ڀائي ۽ ڊاڪٽر ميڪنزي.
محترم وي ڊي ساورڪر جيڪو ميٽنگ ۾ غير حاضر هو ان به ان بيان جي حمايت ڪئي آهي. ان کان سواءِ جيڪي اڳواڻ ميٽنگ ۾ بمبئي ۾ موجود نه هئا اهي به ان سان متفق هئا انهن ڏي ڪاپيون موڪليون ويون آهي ته جيئن اهي انهن تي پنهنجيون صحيون ڪن.
محترم ڪي سرنيواسن، محترم سي - آر سرنيواسن، محترم اين آر - سار ڪر، ڊاڪٽر شيام پرساد موڪرجي، محترم امرت لال وي ٺاڪر، راجا مهيشور ديال سيٺ، محترم پي سبرايان، پنڊت هردياناٿ ڪنزرو، سر عبدالحليم غزنوي، محترم اين، ايم جوشي، سردار سنت سنگهه ۽ محترم ايم - ايس، ايني.“
محترم ڪي ايم منشي جو گلبرٽ ليٿويٽ کي خط
26 رج روڊ بمبئي
15 مارچ 1943
پيارا سائين گلبرٽ
مان تو کي سرتيج بهادر سپرو جو خط موڪلي رهيو آهيان جيڪو 11 تاريخ تي مون کي مليو آهي، ان کي قرارداد تي صحيون مڪمل ٿيڻ کان پوءِ تو ڏانهن موڪليو ويندو.
تنهنجو خيرخواهه
ڪي . ايم منشي
سرتيج بهادر جو خط
بمبئي 11 مارچ 1943ع
بمبئي ۾ منهنجي زير صدارت اجلاس 9 ۽ 10 مارچ تي ٿي گذريو، ان جي منظور ٿيل قرارداد موڪلي رهيو آهيان، جن شخصيتن ان ميٽنگ ۾ شرڪت ڪئي انهن جا نالا ڪاپي ۾ موجود آهن، منهنجي گذارش آهي ته ان کي وائسراءَ جي آڏو پيش ڪندا، جيڪڏهن وائسراءِ اهو ممڪن سمجهي ٿو ته هو وفد سان ملڻ گهري ٿو ته ان حالت ۾ گذارش هي آهي ته ڪافي وقت ڏيندا ته جيئن آرام سان وفد دهلي پهچي سگهي.
ان جو جواب منهنجي الهه آباد جي مستقل پتي تي موڪليندا.
Enclosure 2 No. 591
هيٺين ماڻهن قرارداد تي صحيون ڪيون:
سر تيج بهادر سپرو، ڊاڪٽر ايم، آر جيڪر، سري نواسا شاستري، سي راج گوپال آچاريه، ڀولاڀائي ڊيسائي, ڪي ايم . منشي، ڊاڪٽر ايس پي موڪرجي، راجا ناريندرناٿ، راجا مهيشور ديال سيٺ، سر جڳديش پرساد، سر پي. ايس سواسوامي آيئر، ماسٽر تارا سنگهه، الله بخش، سر مهاراج سنگهه، دي بشپ آف ڌورناڪال ، محترم ڪي سرنيو اسن، جي آر، ڊي ٽاٽا، جي، ڊي برلا، سر پرشوتمداس، سيٺ والچند، سر چني لال جي، مهتا، جي ايل بريلوي، دي ريورنڊ جي مڪنزي، سر وجايا آف وزياناگرام، سر عبدالحليم غزنوي، ڊاڪٽر پي اين بينرجي، سردار سنت سنگهه، پنڊت ايڇ اين، ڪنزرو، ڊاڪٽر سچچيدنندا سنها، اين - ايم جوشي، محمد ڀائي، آءِ ايم رواجي، سر چني لال مهتا، ڪستوري لال ڊاڪٽر، پي سرباريان، سر رامن ناٿ، سيٺ هريداس، مادهوجي، قاضي محمد احمد ڪاظمي، اين. سي چيٽرجي، ۽ تلسيداس ڪلاچند“
. . . . . . . .
الله بخش سومري جي اسيمبلي ۾ اثر کان انگريز حڪمران ۽ سياسي گروپ خوف زده هئا.
الله بخش سومري، جناح صاحب ۽ مسلم ليگ جي حوالي سان سنڌ جي گورنر سر هيو ڊو جي ڏنل رپورٽ مان ظاهر آهي ته الله بخش سومري جي حڪومت وڃڻ کان پوءِ سنڌ ۾ مسلم ليگ جو اثر رسوخ وڌيو آهي ۽ وزير ليگ جي پروگرام سان نه پر پنهنجن مفادن سان گڏ آهن.
5 مئي 1943
پيارا لنلٿگو
جناح محسوس ڪري ٿو ته سنڌ ۾ مسلم ليگ وزارت تي هن جو اختيار نه آهي ۽ چيائين ته 99 فيصد مسلمان ليگ سان آهن. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته الله بخش کي وزارت اعظميٰ تان هٽائڻ کان پوءِ ليگ ۾ گهڻي شموليت ٿي آهي. منهنجي خيال ۾ اگر جناح وزارت تي ان جي مفادن خلاف دٻاءُ وڌو ته جيئن مميبرن جو تعداد وڌيو آهي ائين اهو گهٽ ٿي ويندو، هن جي پارٽي ۾ جن ٻن وزيرن شموليت ڪئي آهي اهي ۽ ٻين مان ڪجهه ئي مضبوط ليگي آهن.اهو بلڪل ممڪن آهي ته وزير عهدي تان استعيفيٰ ڏيڻ جي بجاءِ مسلم ليگ کان عليحده ٿي ويندا. منهنجو خيال آهي ته جناح ان بابت باخبر آهي ۽ هو موجوده حالتن جي ڪري وزارت تي ڪو به پنهنجو فرمان جاري نه ڪندو.
هيو ڊو
سر جي هربرٽ، الله بخش سومري ۽ ٻين وزيرن ۽ وزير اعليٰ جي گورنر طرفان معطلي متعلق آئيني بحث ڇيڙي، ان جو آئيني دروازو کوليو آهي. هيٺ آهي سر جي هربرٽ جو وائسراءِ لارڊ لنلٿگو کي خط.
MSS. EUR. F. 125/43
گورنمينٽ هائوس دارجلنگ
16 جون. 1943ع
پيارا لنلٿگو
مان تنهنجي هن سوال جي معاملي تي راءِ جي آجيان ڪندس، جيڪو اٿاريندو نه صرف آئين جي عام اصولن جو وڙُ (حالانڪ آءُ اميد ٿو ڪريان ته اهو نه ٿيندو) پر ان جي تمام خصوصيت بنگال ۾ ٿيندي جيڪا ڳالهه مستقبل نزديڪ ۾ پري ناهي، عام طرح بيان ڪجي ته، اهو سوال آهي ته گورنر هڪ محفوظ وزارت حاصل ڪرڻ لاءِ فقري VII جي آوزار ۽ هدايتن جي هوندي پاڻ کي مشورو وٺڻ کان بري ڪري سگهي ٿو، (يا ٻين لفظن ۾ هڪ طاقتور وزير اعليٰ کي چئي سگهجھي ٿو.) ان شخص کي اسيمبلي ۾ اڪثريت به هجي. ”ان تي جيڪڏهن گورنر جو اعتماد نه هجي“؟ مٿين ڪامائن کي ڪجهه خزانو آهي، حالانڪ مان ان ۾ آئين تحت ڪو به آوزار يا هدايت نه ٿو ڏسان. حقيقت ۾ هدايت وارو جملو VII صاف طرح ان محاوري ۾ استعمال ڪيو ويو آهي ته ” پارليامينٽ ۾ هن کي اڪثريت هجي.“ ايڪٽ جي قلم (51) (الف) جي تحت وزير، گورنر جي راضپي تحت عهدي تي رهي سگهي ٿو ۽ هن جو اهم بيان هي آهي. ”گورنر جو اعتماد هجي.“ اهو ان قلم جي عبارت کي ظاهر ڪري ٿو.“
ٻي طرح سوال کي بيان ڪري سگهجي ٿو ته حالات گورنر جي وزير کي معطل ڪرڻ کي درست ثابت ڪن (وزير اعليٰ) ۽ اها ثابت ڪرڻ جي راءِ تي گورنر ان ڳالهه کي مدنظر نه رکي ته هڪ طاقتور وزير اعليٰ کي اسيمبلي ۾ اڪثريت آهي پر ان کي گهٽ صورت ۾ ڏسجي.
الله بخش کي معطل ڪرڻ واري عمل جي سببن جو احترام ڪندي، اهو چئي سگهجي ٿو ته الله بخش کي وري وزارت ٺاهڻ لاءِ اڪثريت آهي، اهو دليل ڏئي سگهجي ٿو ته جيڪڏهن وزير نا اهل هو ته اهڙي ماڻهو کي هو وزير نه ڪري ها.
جواب آهي ته جنگ جي دوران آئين جي تحت هدايت نه ٿي ٿي سگهي، (جيئن مون ڏٺو آهي) تون ياد ڪر ته اهو تو صاف چيو هو ته ڪا به حڪومت جيڪا قلم 93 تحت ٺهي ٿي ان کي جنگ جي ڪوششن جي حمايت ڪرڻي پوندي، مان اهو سمجهان ٿو ته رِيڊ قلم تحت ڪجهه وقت رهيو حالانڪ اتي مضبوط حڪومت هئي پر اها جنگ جي ڪوششن جي حمايت نه ڪري رهئي هئي. اهو نظر اچي ٿو ته عملي ۽ خالص آئيني توجيه منهنجي سوال ۾ وزن رکن ٿيون.
عملي صورت ان جو جواب جنهن ۾ منهنجي دلچسپي آهي ته ناظم الدين جي وزارت جو ڪرڻ، هينئر جيئن مون کي ٻڌايو ويو آهي ته هن سرت بوس سان ملاقات ڪرڻ جي اجازت گهري آهي، منهنجي اها خواهش ناهي ته توکي چوان ته اهو ٿيندو، پر جيئن ان معاملي ۾ اوهان مشورو ڏنو آهي ته اهو ممڪن آهي ته انهن حالتن جي مد نظر اسان کي منهن ڏيڻو پوندو، مختصرن، منهنجو حق يا موڪرجي کي وزارت ٺاهڻ لاءِ نه چوڻ کي درست ثابت ڪري سگهجي ٿو. هن گڏيل رڪارڊ ۽ عهدي ڇڏڻ تي؟ “
لارڊ ڪيسي طرفان لقب نه وٺڻ جي حوالي سان سيڪريٽري آف اسٽيٽ لارڊ ايمري، الله بخش سومري جي لقبن واپس ڪرڻ سان موازنو ڪيو آهي، هيٺ آهي لارڊ ايمري جو وائسراءِ لارڊ لنٿلگو کي خط.
L/PO/10/21
انڊيا آفيس
12 نومبر 1943ع
مون توکي ڪيسي جي متعلق تار ڪئي آهي، هو ٽن سالن لاءِ ڪنهن به صورت ۾ بنگال وڃڻ چاهي ٿو، پر ان جي آسٽريليا ۾ سياسي خواهشن جي ڪري ڊيوڪ يا نائيٽ هڊ جو عهدو وٺڻ نه ٿو چاهي، مان هندستانين جي حوالي سان ان ۾ ڪجهه اعتراض ڏسان پيو ته ڪو به ماڻهو بادشاهه کان مليل لقب وٺڻ کان انڪار نه ٿو ڪري سگهي ۽ اُهو محسوس ڪندي ته ڪيسي اهو ڪجهه ڪري رهيو آهي، جيڪو ڪم الله بخش ڪيو هو“.
1946ع ۾ جڏهن سنڌ اسيمبلي ۾ مخالف ڌر جي اڳواڻ سائين جي ايم سيد ۽ مسلم ليگي وزير اعليٰ سر غلام حسين وٽ ووٽ برابر هئا ۽ سائينءَ گورنر فرانسس موڊي کي خط لکيو ته مون کي حڪومت ٺاهڻ جي اجازت ڏني وڃي پر گورنر 10 مهينن واري اسيمبلي ٽوڙي نئين اليڪشن جو اعلان ڪيو ۽ غلام حسين کي وزير اعليٰ جي حيثيت ۾ ڪم جاري رکڻ لاءِ چيو. ان جو هي غير جمهوري عمل الله بخش کي معطل ڪرڻ واري عمل کان گهٽ ڪو نه هو. سنڌ جي پهرين گورنر لانسلاٽ گراهام 3 ميمبرن واري سر غلام حسين کي وزير اعظم بنايو، ٻئي گورنر هيو ڊو اسيمبلي ۾ اڪثريت جي باوجود الله بخش سومري کي معطل ڪيو ۽ ٽئين گورنر فرانسس موڊي اسيمبلي کي ٽوڙي ڇڏيو. گورنر ان ڳالهه جو وائسراء لارڊ ويول سان ذڪر ڪندي الله بخش سومري جي معطلي کي بدنصيب نظير قرار ڏنو آهي. ياد رهي ته انگريزن جو الله بخش سان ڪيل غير آئيني عمل انهن جي ذهنن تي سوار هو.
سنڌ جي گورنر سر فرانسس موڊي جو لارڊ ويول کي خط.
14 سيپٽمبر 1946ع
پيارا لارڊ ويول
مان اوهان جي طرفان اسيمبلي معطل ڪرڻ جي اجازت تي انتهائي ممنون آهيان. هي اعلان تمام اخبارن شايع ڪيو. سيد، نيچلداس کان متاثر ٿي چئي رهيو هو ته مان ان کي هڪ موقعو ڏيان ته هو حڪومت ٺاهي. هن خطن جي ذريعي منهنجو نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيو هو ۽ ڪيٿ جي ڪتاب “ڊومينن ۾ ذميوار حڪومت” جو مثال ڏئي رهيو هو. هن جي تمام دليلن جو لب و لباب هي هو ته گورنر صرف پنهنجي اختيارن جي مطابق قدم کڻي ٿو، ان کي وزير اعليٰ جي برعڪس مخالف ڌر جي اڳواڻ جو مشورو مڃڻ گهرجي. الله بخش جي معطلي هڪ بدنصيب نظير هئي ۽ اها جائز ان لاءِ هئي ته ان لقب واپس ڪيا هئا ۽ اسان حالت جنگ ۾ هئاسين .
موڊي