ميمبر سنڌ اسيمبلي
سنڌ جي ماڻهن جي هي ديرينه خواهش پوري ٿي پر هاڻي ڏسڻو آهي ته اها خواهش سنڌ جي مسلم قيادت جي جدوجهد ڪري پوري ٿي يا برطانيه پنهنجي مستقبل جي منصوبي تحت سنڌ کي بمبئي کان عليحده ڪيو. اها ڳالهه مورخن ۽ ايندڙ وقت تي ڇڏي اهو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي ته هن جدوجهد ۾ سنڌ جي مسلم ۽ هندو قيادت اڳيان اڳيان هئي پر 1924ع ۾ رئيس غلام محمد خان ڀرڳڙي جهڙي اعليٰ ۽ روادار مسلم قيادت جي بي وقت وڇوڙي سبب هندو قيادت ان جدوجهد ۾ ڪردار ادا نه ڪري سگهي، ايتري قدر جو سيٺ هرچندراءِ وشنداس جنهن ابتدائي طور سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي جي ڳالهه هر پليٽ فارم تي ڪئي، اهو به مخالفت ڪرڻ لڳو.
پهرين دور ۾ رئيس غلام محمد خان ڀرڳڙي، سر غلام حسين، ٻئي دور ۾ سنڌ جي نوجوان قيادت شهيد الله بخش سومرو، سائين جي ايم سيد ۽ محمد ايوب کهڙو پيش پيش هئا. سنڌي پارسي جمشيد نسروانجي مهتا به پاڻ ملهايو، ميران محمد شاهه جو به اهم ڪردار رهيو. سر شاهنواز ڀٽي هن جدوجهد ۾ ابتدائي طور حصو نه ورتو پر آخري مرحلي ۾ آزاد سنڌ ڪانفرنس جو صدر ٿي جدوجهد کي اڳتي وڌايو، شيخ عبدالمجيد سنڌي جو ڪردار ابتدا کان وٺي جدوجهد جي آخر تائين انتهائي اهم رهيو.
سائين جي ايم سيد” سنڌ جي بمبئي کان عليحدگي“ ڪتاب لکي ان جدوجهد تي مفصل لکيو آهي۽ ڊاڪٽر حميده کهڙو پنهنجي والد محمد ايوب کهڙي تي ڪتاب لکي ان جدوجهد تي مفصل روشني وڌي آهي.
1936ع ۾ سر لانسلاٽ گراهام، سنڌ جو گورنر مقر ٿي، سنڌ جي راڄڌاني ڪراچي پهتو.
هي گهڙي سنڌي قيادت لاءِ وڏي امتحان جو وقت هئي. اليڪشنون مٿان هيون. سنڌ ۾ هندو ۽ مسلم قيادت ۾ ويڇا اچي ويا هئا. انگريز سرڪار سنڌ کي بمبئي کان عليحده ته ڪيو پر ٻه اهم شرط وڌا:
ويٽيج: ويٽيج تحت سنڌي مسلمان جن جي آدم شماري 75 فيصد هئي ان کي 60 فيصد نشستون ڏنيون ويون. سنڌي هندو جن جي آدمشماري 25 فيصد هئي ان کي 40 فيصد نشستون ڏنيون ويون ۽ مٿا سوني تي سهاڳ 3 يورپين لاءِ به 3 نشستون رکيو ويون.
سکر بئراج جو مرڪز کان کنيل قرض، نئين صوبائي حڪومت کي ڀرڻو هو.
سائين جي ايم سيد جيئن 1934ع ۾ پيپلز پارٽي ٺاهڻ ۾اهم ڪردار ادا ڪيو هو. ان حالتن جي سنگيني کي محسوس ڪندي اها اهم ذميواري سر انجام ڏيڻ لاءِ پهرين ڪوشش طور پنهنجي گهر حيدر منزل ڪراچي تي هندو ۽ مسلم سياسي قيادت کي گڏ ٿيڻ جو سڏ ڏنو.
ابتدائي طور ته سنڌي هندو اڳواڻ جيرام داس دولترام پارٽي ٺاهڻ ۽ سوالنامي متعلق صلاح مشورو به ڏنو ۽ تعاون به ڪيو ليڪن ٻي ميٽنگ ۾ محترم جيرام داس دولت رام نه آيو ان ميٽنگ ۾ سنڌ دوست صوفي منش انسان دادا چيٺمل پرسرام، راءِ بهادر هوتچند، ريوا چند ٿڌاڻي ۽ ڊينگو ٿڌاڻي شريڪ ٿيا. مسلم قيادت مان خانبهادر الله بخش سومرو ، محمد ايوب کهڙو، شيخ عبدالمجيد، علامه آءِ آءِ قاضي، سر غلام حسين، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، حاتم علوي ۽ سيد ميران محمد شاهه شريڪ ٿيا.
ان طرح ٻن ٽن ڪوششن کان پوءِ سر حاجي عبدالله هارون جي بنگلي تي هڪ ميٽنگ ٿي جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته هڪ اقتصادي بنيادن تي غير فرقيوارانه جماعت ٺاهي وڃي جنهن جو آل انڊيا بنياد تي ٺهيل جماعتن سان ڪو به واسطو نه هئڻ گهرجي. ان لاءِ هڪ سب ڪاميٽي ٺاهي وئي ته آئين ٺاهي پارٽي جي اجلاس ۾ پيش ڪري، پارٽي اجلاس جي مقرر تاريخ کان هڪ ڏينهن اڳ ۾سر غلام حسين ۽ سر شاهنواز ڀٽو به اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ جي حامي ڀري، 31 آڪٽوبر 1936ع تي پارٽي جو اجلاس سر عبدالله هارون جي گهر ٿيو. پارٽي ٺاهڻ وقت عهدن تي تنازعو ٿيو ۽ سر غلام حسين ۽ محمد ايوب کهڙي الڳ مسلم پوليٽيڪل پارٽي ٺاهي.
سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جو اڳواڻ سر عبدالله هارون ۽ نائب اڳواڻ سر شاهنواز ڀٽو کي مقرر ڪيو ويو.
هندو سنڌي قيادت جي گڏيل سياست ڪرڻ جي انڪار کان پوءِ سنڌ ۾ سنڌي مسلم قيادت جو متحد نه رهڻ به مستقبل جي سنڌ لاءِ نيڪ فال نه هو.
شيخ عبدالمجيد 15 جون 1936ع تي ڊيلي گزيٽ اخبار ڪراچي ۾ بيان ڏيندي يونائٽيڊ پارٽي جي ٺهڻ جي عمل کي چند قدامت پسند مسلمانن جو نشستن حاصل ڪرڻ جو قدم قرار ڏنو.
17 جون 1936ع تي جوابي بيان ڏيندي سر عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد جي بيان کي رد ڪندي چيو ته سنڌ يونائٽيڊ پارٽي غير فرقيوارانه طرز تي ٺاهي وئي آهي ۽ ڪو به قدم جيڪو سنڌ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي طرز تي فرقيوارانه جماعت ٺاهڻ جو هوندو اهو مستقبل جي اسيمبلي ۽ سنڌ لاءِ وڏي تباهي هوندو.
فيبروري 1937ع ۾ اليڪشنون ٿيون ۽ سنڌ يونائٽيڊ پارٽي 60 نشستن مان 22 نشستون کٽي سنڌ اسيمبلي جي اڪثريتي ڪامياب پارٽي ٿي ليڪن ان جا اڳواڻ سر عبدالله هارون ۽ سر شاهنواز ڀٽو اليڪشن هارائي ويا.
شيخ عبدالمجيد سنڌي، سر شاهنواز ڀٽو ۽ سر عبدالله هارون جي مقابلي ۾ بيٺو هو ۽ هن جو چوڻ هو ته مان سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي قيادت کي شڪست ڏيندس يا ڏياريندس، لاڙڪاڻي جي نشست تي شيخ عبدالمجيد سنڌئ ۽ سر شاهنواز ڀٽو جي درميان دوبدو مقابلو هو. جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌئ سر شاهنواز ڀٽو کي شڪست ڏني، لياري ڪراچي واري تڪ تي سر عبدالله هارون ، خانبهادر الله بخش گبول ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌئ ۾ مقابلو هو، شيخ عبدالمجيد پاڻ ته هارائي ويو. پر هن سر عبدالله هارون جا ووٽ کاري، خانبهادر الله بخش گبول جي کٽڻ لاءِ رستو هموار ڪيو.
سنڌ اسيمبلي جي 24 ميمبرن گورنر سر لانسلاٽ گراهام کي لکت ۾ گذارش ڪئي ته سرشاهنواز ڀٽو کي وزير اعظم مقرر ڪيو. پر گورنر اهو چئي ان درخواست کي رد ڪيو ته شڪست کائيندڙ کي مان وزارت ٺاهڻ لاءِ نه ٿو چوي سگهان، ياد رهي ته سائين جي ايم سيد، سر شاهنواز ڀٽو کي آڇ ڪئي هئي ته جيڪڏهن گورنر، وزير اعليٰ جي لاءِ اوهان کي سڏائي ٿو ته مان پنهنجي سنڌ اسيمبلي جي نشست اوهان لاءِ خالي ڪندس.سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي پارلياماني قيادت جي ذميواري ٻن نوجوان اڳواڻن، الله بخش سومري ۽ سائين جي ايم سيد تي آئي.
الله بخش سومري کي سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جو سنڌ اسيمبلي لاءِ پارلياماني اڳواڻ منتخب ڪيو ويو، برطانوي سرڪار جي نظر ۾ ٻه تجربيڪار ۽ بزرگ سياستدان سر شاهنواز ڀٽو ۽ سر غلام حسين هئا ۽ انهن جا انگريز سرڪار سان به بهتر تعلقات هوا ۽ انهن ٻنهي مان ڪنهن به هڪ جي وزير اعليٰ بنجڻ تي هو راضي هوا پر اها ڳالهه ممڪن نه رهي، سر شاهنواز ڀٽو شڪست کائي چڪو هو ۽ سر غلام حسين وٽ 60 جي هائوس مان صرف ٽي نشستون هيون.
پارٽي کٽيل نشستون
اتحاد پارٽي 22
ڪانگريس 7
مسلم پوليٽيڪل پارٽي 3
آزاد مسلم پارٽي 3
۽ بقايا هندو ۽ مسلمان آزاد اميدوار ڪامياب ٿيا. هندو آزاد ميمبرن اسيمبلي لاءِ هندو انڊپينڊنٽ گروپ ٺاهيو.
انگريز سرڪار نوجوان قيادت جي خوف کان سنڌ يونائٽيڊ پارٽي کي اقتدار نه ڏيڻ پئي چاهيو. 27 اپريل 1937ع تي سنڌ اسيمبلي جي اجلاس هلائڻ لاءِ سر لانسلاٽ گراهام، گورنمينٽ آف آنڊيا ايڪٽ 1935ع ۾ مليل اختيار تحت ديوان بهادر هيرانند کيم سنگهه کي اجلاس هلائڻ لاءِ چيئرمين مقرر ڪيو.
ان اجلاس ۾ هيٺين ميمبرن قسم کنيو: شيخ عبدالمجيد سنڌي، پيرزادو عبدالستار، اکجي رتن سنگهه سوڍو، الله بخش سومرو، مير الهه داد ٽالپر، حاجي امير علي لاهوري، ارباب توڳاچي، ڀوج سنگهه گرڏنو مل، ڏيئل مل دولت رام، دولت رام موهن داس، گنشيام ڄيٺانند شوداساني، گنومل تارا چند، مير غلام حيدر ٽالپر، مير غلام الله ٽالپر، مخدوم غلام حيدر، پير غلام حيدر شاهه، غلام محمد اسراڻ، غلام مرتضيٰ شاهه (جي -ايم - سيد)، سيد غلام نبي شاهه، گوڪل داس ميول داس، هاسارام سندر داس، هيمن داس روپچند واڌواڻي، هوت چند هيرانند، پير الاهي بخش، ايسرداس ورند مل، جعفر خان بڙدي، جمشيد نسروانجي مهتا، ڄام جان محمد خان جوڻيجو، مسز جنو ٻائي غلام علي الانا، ڄيٺي ٻائي تلسيداس سپهملاڻي، خانبهادر قيصر خان، سيد خير شاهه، ڪرنل جي- ايڇ ماهون، سيد ميران محمد شاهه، سيد محمد علي شاهه، خانبهادر محمد ايوب کهڙو، مير محمد خان چانڊيو، محمد عثمان سومرو، محمد يوسف چانڊيو، نارائڻداس بيچر، سيد نور محمد شاهه، ڊي اين او سيلون ، پرتاب راءِ ڪيسوکداس، پوپٽ لال ڀوپٽڪر، جي- ايڇ - راسچن، رسول بخش خان انڙ، رسول بخش شاهه، رستم جي سڌوا، شمس الدين خان، سيتلداس پيرومل، سهراب خان سرڪي، مير زين الدين خان سندراڻي، سر غلام حسين ۽ مکي گوبندرام.
گورنر سر لانسلاٽ گراهام غير جمهوري قدم کڻندي سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي پارلياماني اڳواڻ الله بخش سومري کي حڪومت بنائڻ جي بجاءِ 3 نشستن رکندڙ سر غلام حسين هدايت الله کي حڪومت ٺاهڻ لاءِ چيو، هي سنڌ ۾ جمهوريت کي ابتدائي جهٽڪو هو ۽ اهو 1947ع تائين برقرار رهيو.
سائين جي ايم سيد گورنر جي ان غير جمهوري عمل کي هن طرح ڏٺو آهي.
”سنڌ ۾ صوبائي خودمختياري جي شروعات سٺي نموني نه ٿي، ان کي ابتدا ۾ تڏهن وڏو جهٽڪو لڳو جڏهن گورنر سر لانسلاٽ گراهام جمهوريت جا پڙخچا اڏائيندي سر غلام حسين جنهن وٽ صرف 3 ووٽ هئا، هڪ پنهنجو، ٻيو محمد ايوب کهڙو ۽ ٽيون مير بنده علي خان ٽالپر جو، ان کي حڪومت ٺاهڻ لاءِ چيو.“
ڊاڪٽر حميده کهڙو گورنر جي ان عمل تي هيٺيون تبصرو ڪيو آهي:
”سنڌ يونائٽيڊ پارٽي کي نظر انداز ڪرڻ جو عمل صوبي ۾ هڪ انتهائي خراب عمل هو. سنڌ ۾ ان عمل ۽ ٻين غير جمهوري قدمن جا نتيجا جمهوري عمل جي واڌ ۾ انتهائي تباهه ڪن هئا“
تاريخدان جونس ايلن ڪيٿ ان عمل کي هن نظر سان ڏٺو آهي:
”جنهن طرح سان سر غلام حسين اقتدار ۾ آيو اها پارٽي جي مٿان هڪ شخص جي فوقيت هئي. ان حالت ۾ سنڌ جي سياسي مستقبل کي غير يقيني صورت حال کي منهن ڏسڻو پوندو. گورنر، 3 يورپين ميمبرن کي چيو ته هو سر غلام حسين جي مدد ڪن، ان طرح هندو انڊپينڊنٽ گروپ“ اڪثريتي پارٽي جو ساٿ ڏيڻ بجاءِ سرڪار جي ٿاڦيل وزير اعليٰ سر غلام حسين جو ساٿ ڏنو . اهڙي طرح مسلم آزاد ميمبرن ۽ ڪجهه سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي ميمبرن جي مدد سان سر غلام حسين وزارت جوڙي ورتي.“
الله بخش سومرو هن غير جمهوري عمل جي ڪري سنڌ جو وزير اعليٰ نه ٿي سگهيو ۽ يونائٽيڊ پارٽي ۽ ڪانگريس کيس اسيمبلي ۾ مخالف ڌر جو اڳواڻ منتخب ڪيو.
مخالف ڌر جو اڳواڻ
الله بخش سومري جي قيادت ۾ سنڌ يونائٽيڊ پارٽي ۽ ڪانگريس مخالف ڌر جي نشستن تي ويٺا، هنن اسيمبلي جي اندر هيٺين ڳالهين کي پنهنجو مقصد بنايو.
سرڪار تي صحيح سمت ۾ تنقيد ڪرڻ ته جيئن عوام ۾ جاڳرتا ۽ حق حاصل ڪرڻ جو حوصلو پيدا ٿئي.
سرڪار کي ان جي غلطين جو احساس ڏيارڻ ۽ ان کي مجبور ڪرڻ ته ان جو ازالو ڪري.
هن مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ هيٺيون طريقو اپنايو ويو.
اسيمبلي ۾ تقريرن جي ذريعي تنقيد ڪرڻ، ڪٽ موشنس ۽ قراردادون پيش ڪرڻ.
عوام ۾ سياسي جاڳرتا پيدا ڪرڻ ۽ انهن کي سکيا ڏيڻ لاءِ صوبي ڀر ۾ ميٽنگون ڪرڻ.
گورنرسر لانسلاٽ گراهام جي بنايل ڪافوري حڪومت جي وزير اعليٰ سر غلام حسين محسوس ڪيو ته، پارٽي بنياد تي نه ٺهندڙ حڪومت، انفرادي مفادن تي مشتمل ميمبرن جي محتاج آهي ۽ هندو انڊپينڊنٽ گروپ کي به پنهنجا مفاد عزيز آهن، ان ڪري هن يونائٽيڊ پارٽي سان گڏجي ڪم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، صاحبزاده عبدالستار جان سرهندي جي ٽياڪڙي ۾ وزير اعليٰ ۽ سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي قيادت جي درميان ڳالهه ٻولهه ٿي ۽ نتيجتن اسيمبلي جو ڪار وهنوار هلائڻ لاءِ هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي وئي جنهن جي ٺهڻ سان ڪجهه جلدي فيصلا ٿي سگهيا.
زرعي زمين تان ڪٽائي في معاف ڪئي وئي.
ٻيلن تان ڪٽائي في گهٽائي وئي.
تڪاوي قرض آسان قسطن ۾ وٺڻ ۽ خصوصي صورت ۾ معاف ڪرڻ جو به فيصلو ڪيو ويو.
هي گڏيل ڪم جاري هو ته اچانڪ مکي گوبندرام وزارت تان استعيفيٰ ڏني. انڊپينڊنٽ گروپ جي خواهش هئي ته نيچلداس وزيراڻي کي وزير مقرر ڪيو وڃي پر سر غلام حسين ڊاڪٽر هيمنداس واڌواڻي کي وزير مقرر ڪيو.
هڪ ٻئي واقعي سر غلام حسين ۽ انڊپينڊنٽ هندو گروپ ۾ وڌيڪ بي اعتمادي پيدا ڪئي. راءِ بهادر ڀوڄسنگهه، سنڌ اسيمبلي جو پهريون اسپيڪر فوت ٿي ويو، هندو انڊپينڊنٽ گروپ جي خواهش هئي ته جيئن سر غلام حسين سان طئه ٿيل هو ته وزير اعليٰ سنڌي مسلمان ٿيندو ۽ اسپيڪر سنڌي هندو ٿيندو ۽ هينئر به اسپيڪر تي حق سنڌي هندو جو آهي. سر غلام حسين انهن جي خواهش جي برعڪس سيد ميران محمد شاهه کي اسپيڪر جو اميدوار نامزد ڪيو، هندو انڊپينڊنٽ گروپ محترم پمناڻي کي اسپيڪر جو اميدوار نامزد ڪيو، سيد ميران محمد شاهه پمناڻي کي شڪست ڏيئي سنڌ اسيمبلي جو اسپيڪر ٿيو.
سر غلام حسين جي ٻي ڪمزوري هي هئي ته هو عمر رسيده هو ۽ ابتدا ۾ سرڪاري وڪيل (ملازم) رهيو، جنهن جي ڪري عام راءِ جي حقن جي ڳالهه کان هو برطانوي سرڪار سان تعاون ۽ ان جي آشيرواد ۾ يقين رکندو هو. ان ڪري عوامي امنگن ۽ جمهوري روايتن پٽاندڙ صوبي کي هلائڻ هن لاءِ مشڪل هو.
سنڌ يونائٽيڊ پارٽي محسوس ڪيو ته سر غلام حسين جي هن ڏار پوندڙ حڪومت جو هو وڌيڪ ساٿ ڏئي نه سگهندا ڇاڪاڻ ته اهڙي ڪمزور حڪومت صوبي جي ڀلائي جو ڪو به ڪم نه ٿي ڪري سگهي ۽ بهتر ٿيندو ته گورنر جي پسنديده ڪافوري حڪومت کي ڪيرائي سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي حڪومت آڻجي.
هندو انڊپينڊٽ گروپ جي نيچلداس وزيراڻي جا الله بخش سومري ۽ سائين جي ايم سيد سان سٺا سياسي تعلقات هئا ۽ هو ان ڳالهه تي راضي ٿي ويو ته هندو انڊپينڊنٽ گروپ، سر غلام حسين کي هٽائڻ ۾ سندن مدد ڪندو.
سر غلام حسين کي هٽائڻ لاءِ سڀ انتظام مڪمل ڪيا ويا ۽ اسيمبلي جي اجلاس دوران هڪ روپئي جي ڪٽ موشن تي حڪومت کي شڪست آئي”سر غلام حسين رڙيون ڪيون ته مون سان غداري ڪئي وئي آهي“ هن آخري وقت تائين ڪوشش ڪئي ته سندس حڪومت بچي پر ائين ٿي نه سگهيو ۽ وزارت 22 مارچ 1938 تي استعيفيٰ ڏني. گورنر جنهن خوف کان غير جمهوري عمل ڪندي سر غلام حسين کي وزير اعظم بنايو ۽ الله بخش سومري جي رستي روڪ ڪئي هئي. اُن هڪ سال جي اندر پاڻ الله بخش سومري کي چيو ته وزارت ٺاهه.
سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي ميمبرن جي حڪومت کان جدائي تي جي - ايڇ - گيرٽ جي وائسراءِ کي رپورٽ.
18 مارچ 1938ع
”اسين هيٺ صحيح ڪندڙ سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جا ميمبر مخلوطه پارلياماني پارٽي کان جدا ٿي رهيا آهيون، پروگرام ۽ اصول جن جي تحت اسان شامل ٿياسين، ان تي عمل نه ڪيو ويو، ان جي متعلق اسين مفصل بيان جاري ڪنداسين. تمام معمولي ڪم متعلق به سرڪاري ڪامورن جو رويو نامناسب ۽ انهن ۾ ڪا به تبديلي نه هئي.
جي ايم سيد
محمد عثمان سومرو
غلام نبي شاهه
پير الاهي بخش
الله بخش سومرو
جعفر خان بڙدي
خير شاهه
حڪومت سنڌ جي چيف سيڪريٽري ايڇ - ڪي ڪرپلاڻي، نئين تبديلي تي مرڪزي سرڪار کي هيٺيون خط لکيو.
سنڌ سيڪريٽريٽ ڪراچي
9 اپريل 1938ع
تبديلي جي عوام تمام سٺي نموني آجيان ڪئي آهي، ختم ٿيندڙ حڪومت جي ماڻهن ان تبديلي کي ”اسلام خطري ۾ قرار ڏنو آهي .“