وزير
سائين جي ايم سيد ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌي جهڙن ٻن ايماندار، محنتي ۽ اهل وزيرن جي ڪوششن جي باوجود ڪو به بهتر نتيجو نه پيو نڪري، عوام جي خدمت ۽ هڪ آدرش جنهن کي سائين جي ايم سيد ”نئين سنڌ لاءِ جدوجهد“ قرار ڏنو آهي دور دور کان نظر نه اچي رهي هئي، ايتري قدر جو سائين جي ايم سيد کي ٻين وزيرن جي کاتن جي ڪارڪردگي لاءِ به پڇڻو پوندو هو. اها ڳالهه گورنر ۽ نوڪر شاهي کي ڏکي لڳندي هئي. جنهن جو اظهار گورنر، پنهنجي لکيل خط ۾ وائسراءِ سان به ڪيو آهي. سائين جي ايم سيد محسوس ڪيو ته الله بخش سومري کان سواءِ اونداهه آهي ۽ جيڪا ”نئين سنڌ“ سندس آدرش آهي ان جي مشعل جو هر اول دستو الله بخش ئي آهي. ان ڪري الله بخش کي ڪنهن به صورت ۾ وزارت ۾ آڻجي.
حالتن کي سمجهڻ لاءِ سائين جي ايم سيد جي انهن ڪوششن کي پيش ڪرڻ کان اڳ ۾ گورنر جو لکيل خط ۽ سائين جا خيالات پيش ڪرڻ چاهيان ٿو.
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
23 جولاءِ 1940ع
منهنجا پيارا لنلٿگو
منهنجو وزير خزانه شيخ عبدالمجيد هندو کان مسلمان ٿيل، ان جي ڪا به جائداد نه آهي ۽ نه ئي رشوت وٺڻ طرف مائل آهي، ابتدائي طور تي مذهبي تبديلي جي سبب هن ۾ جوش و خروش آهي، مان ان کي پسند ڪيان ٿو، منهنجي سيڪريٽري رپورٽ ڪئي آهي ته هو ايماندارانه نموني حالتن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ مشورو مڃڻ لاءِ تيار آهي، هي ڪجهه وقت پهرين سنڌ مسلم ليگ جو سيڪريٽري به رهيو آهي.
محترم جي ايم سيد دادو ضلع جو ننڍو زميندار ۽ مسجد منزل گاه جو متحرڪ ميمبر ۽ ان سلسلي ۾ جيل ۾ به ويو هو، هن جي دل ۾ ڪو به ڪينو نه آهي پر مون ۽ هن جي پنهنجي ساٿين هن کي آسان شخص نه پاتو، هو پنهنجي کاتي ۾ اندازي ڪرڻ کا بغير غير مطمن انداز ۾ جلد بازي کان ڪم وٺي ٿو بلڪ اهو ڏسڻ کان بغير ته اهو کاتو هن جو آهي يا نه خواه مخواهه ڪم پڇندو رهي ٿو. مون هن کي پنهنجي تحمل تي بوجهه سمجهندي چيو ته تون هروڀرو ڳالهائي رهيو آهين. ان تي هن احتجاج ڪيو ۽ مون پنهنجا لفظ واپس ورتا ان کان پوءِ اسان کي هڪٻئي لاءِ دلي احترام آهي، هن قبول ڪيو ته هو ان ڏينهن ملال ۾ هو ۽ مون به قبول ڪيو ته مان پاڻ تي ظابطو نه رکي سگهيس ليڪن هن پنهنجو رويو ترڪ نه ڪيو آهي، هو آفيسرن کي ناپسند ۽ انهن کي شڪ جي نظر سان ڏسندو آهي، سرڪار جي حمايت ڪرڻ کي هو پاڻ تي واجب نه ٿو سمجهي، هو هميشه نيون ڪاميٽيون بنائيندو رهي ٿو. مان ۽ ان جا ساٿي هن کي پاڻ تي بوجهه سمجهون ٿا. هن جي طريقه ڪار جو هڪ مثال ڏيڻ چاهيان ٿو.
مون هن کان 30 مضمونن جي فهرست وصول ڪئي آهي جنهن ۾ هن وزير اعليٰ کي نوٽس لکي موڪليا هئا ۽ انهن تمام جو هن جي کاتي سان ڪو به تعلق نه آهي، هن شڪايت ڪئي ته هي نوٽس وزيراعليٰ وٽ ئي رهيا ۽ ان کان سواءِ ڪو به انهن کي ڏسي نه سگهيو آهي.
وزير زراعت گوڪل داس اتر سنڌ جوخوشحال زميندار آهي. سياست ۾ حصو وٺندڙ عام هندو کان گهٽ ۽ عام زميندار کان وڌيڪ تعليم اٿس، هو زراعت ۽ بلديات جو وزير آهي. هو پنهنجي کاتي ۾ سخت آهي، مون کي ان کان ڪا به شڪايت نه آهي ۽ هو ۽ مان بهتر طريقي سان هلي رهيا آهيون.
نيچلداس کي اوهان سڃاڻون ٿا. هو ٽن سالن کان وزارت ۾ اچي ٿو ۽ وڃي ٿو. هي قابل ۽ خواهشمند آهي ليڪن هن جي خواهش جي پٺيان هندو ڪهاڙي کان سواءِ ڪا به ڪهاڙي نه آهي.
محمد ايوب کهڙو حڪومت ۾ تجربيڪار پارليامينٽرين ۽ منتظم آهي، منهنجي خيال ۾ نيچلداس ۽ منهنجي پي - ڊبليو - ڊي جي وزير محمد ايوب کهڙو ۾ ڪيترن ئي سببن جي ڪري اختلاف آهن، کهڙو مسلمانن جي همت افزائي ڪرڻ ۾ بي حجاب آهي ۽ هو پي- ڊپليو- ڊي ۾ هندن جي حوصلا شڪني ڪري رهيو آهي. تمام وزير جن اڄ تائين حلف کنيو آهي انهن ۾ انتهائي بي ايمان آهي. هن کي ڪوڙ ڳالهائڻ ۾ شرم محسوس نه ٿو ٿئي، ڪوڙو چوڻ تي هُن کي ڪو به اعتراض نه آهي. مان ۽ سيڪريٽري پبلڪ ورڪس هن جون غلط ڪاريون روڪڻ جون ڪوششون ڪري رهيا آهيون، مون کي يقين آهي ته اهڙو وقت نه اچي ته جيڪو مواد مون وٽ موجود آهي ۽ اوهان جي نظر ۾ به آهي اهو مون کي هن کي برطرف ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي. سنڌ ۾ اچڻ کان پهرين برابورن مون کي ٻڌايو هو ته کهڙي کي مان انتهائي بي ايمان شخص پائيندس“
سائين جي ايم سيد جي خيال ۾ صوبي جي گورنر جي حيثيت ۾ هن کي سنڌ جي پسمانده ماڻهن جي مدد ڪرڻ لاءِ اسان سان ڀرپور تعاون ڪرڻ گهرجي ها، گورنر ان جي بجاءِ وزيرن ۾ غلط فهميون پيدا ڪرڻ لڳو ۽ اسان کي جڏهن ان ڳالهه جي خبر پئي ته اسان گورنر سان پنهنجي ڪيل ڳالهه کان هڪ ٻئي کي آگاهه ڪندا رهندا هئاسين.
گورنر جي ان رويي ۽ وزارت ۾ حال نه هجڻ جي ڪري سائين جي ايم سيد، الله بخش سومري کي گذراش ڪئي ته وزارت ۾ شامل ٿئي پر الله بخش سومري انڪار ڪيو، ڪانگريس اڳواڻ آصف علي سنڌ ۾ دوري تي آيو ۽ سائين جي ايم سيد هن سان ملاقات ڪئي، ملاقات ۾ سنڌ جي سياسي حالتن تي ڳالهه ٻولهه هلندي سائين جي ايم سيد، آصف علي خان کي گذارش ڪئي ته سنڌ جي سياسي حالتن جي مد نظر الله بخش سومري ۽ اسان جي درميان هڪ ٺاهه ٿيڻ گهرجي ۽ الله بخش گروپ کي وزارت ۾ شامل ٿيڻ گهرجي الله بخش سومرو ان ڳالهه تي راضي ٿيو ته ان جي بجاءِ سر غلام حسين وزارت ۾ شامل ٿيندو ۽ ڳالهيون اڌوريون رهجي ويون.
ٿورڙي عرصي ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد سنڌ ۾ آيو، مير بنده علي ۽ محمد ايوب کهڙي ڊرگ روڊ ايئر پورٽ تي ان جو استقبال ڪيو، شام جو شيخ عبدالمجيد ۽ سائين جي ايم سيد مولانا سان ملاقات ڪئي. مولانا جي ڪوششن سان ٺاهه ٿيو جنهن جي تحت، سومري گروپ کي ٻه وزارتون ڏنيون وينديون ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ الله بخش سومري کي وزير اعليٰ بنايو ويندو.
سر عبدالله هارون جيڪو ان وقت ڪراچي ۾ آيو هو، ان ٺاهه جي مخالف ڪندي جي ايم سيد کي خط ۾ لکيو ته وزارت کي نه ڇڏ. سائين جي ايم سيد طئه ٿيل معاهدي جي تحت 22 نومبر 1940ع تي استعيفيٰ ڏني ۽ ساڳئي ڏينهن الله بخش سومري وزارت جو حلف کنيو.
الله بخش سومري جي وزارت ۾ اچڻ سان ڄڻ ته حڪومت ۾ ساه پئجي ويو ۽ مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ تمام گروپن تي مشتمل ”هڪ ايڊوائزري ڪاميٽي“بنائي وئي. هي ڪاميٽي هيٺين ميمبرن تي مشتمل هئي.
مير بنده علي خان (چيئرمين )
جي ايم سيد (سيڪريٽري)
الله بخش سومرو
خانبهادر محمد ايوب کهڙو
شيخ عبدالمجيد
سر غلام حسين
پير الاهي بخش
محمد هاشم گذدر
محترم نيوندرام
محترم نيچلداس
راءِ صاحب گوڪلداس
آر - ڪي - سڌوا
نارائڻداس - بيچر
ڊاڪٽر چوئٿرام
محترم فريزر
هڪ”هندو انڊپينڊنٽ گروپ“ مان
گورنر جي سنڌ جي تازه تبديل شده سياسي حالات تي وائسراءِ کي رپورٽ.
هوم ڊپارٽمينٽ گورنمينٽ آف سنڌ
5 ڊسمبر 1940
پيارا ڪونران سمٿ
هن هفتي جو تمام اهم واقعو ابوالڪلام آزاد جي ڪوشش جي ڪري وزارت ۾تبديلي جو آهي، نتيجي طور محترم جي ايم سيد مسلم ليگي اڳواڻ استعيفيٰ ڏني ۽ آزاد مسلم پارٽي جي اڳواڻ الله بخش سومري وزارت جو حلف کنيو، هن جي وزارت ۾ شامل ٿيڻ کي ڪانگريس ۽ هندو انڊپينڊنٽ گروپ طرفان خوش آمديد چيو ويو آهي پر مسلم ليگي حلقا ان تي ناخوش آهن. وزارت ۾ تبديلي سان گڏ سنڌ اسيمبلي جي ميمبرن جي هڪ 16 رڪني ايڊوائيزري ڪاميٽي ٺاهي وئي آهي ۽ جي ايم سيد کي ان جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو آهي، سنڌ اسيمبلي جو 27 نومبر تي اجلاس شروع ٿيو آهي ۽ اڃان تائين جاري آهي. مولانا ابوالڪلام آزاد، سنڌ جي ڪانگريس اڳواڻن کي هدايت ڪئي آهي ته جيستائين صوبي ۾ حالتون ٺيڪ ٿين ايستائين ستياگرهه تحريڪ ۾ حصو نه وٺن.
توهان جو خير خواهه
لانسلاٽ گراهام
وزارت جي تبديلي تي سنڌ جي چيف سيڪريٽري جي وقتي وائسراءِ کي رپورٽ.
گورنمينٽ آف سنڌ
8 ڊسمبر 1940
پيارا ڪونران سمٿ
هن هفتي جو اهم واقعو مولانا ابوالڪلام آزاد جي ڪوششن سان وزارت ۾ تبديلي آهي، نتيجتن، مسلم ليگي اڳواڻ جي ايم سيد وزارت تان استعيفيٰ ڏني ۽ آزاد مسلم پارٽي جي صدر، الله بخش سومري وزارت جي جو حلف کنيو.
گورنر طرفان مرڪز کي لکيل خط ۾ وزارت جي تبديلي تي تبصرو.
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
12 ڊسمبر 1940ع
منهنجي خيال ۾ مولانا ڪنهن حد تائين وڌيڪ حاصل ڪيو جنهن جي دعويٰ ڪئي وڃي ٿي ، مولانا جي هت اچڻ کان اڳ ۾ وزير اعليٰ سميت ٻن وزيرن مون کي الله بخش جي وزارت ۾ اچڻ جو مشورو ڏنو ۽ وزير اعليٰ جي چوڻ تي مون الله بخش سان ڳالهه ٻولهه ڪئي. هن مون کي چيو ته مير جي ماتحت وزير جي حيثيت ۾ ڪم نه ڪندس، اها مولانا جي فتح چئجي ته هن الله بخش سومري کي وزير ٿيڻ تي راضي ڪيو پر مير وعدو ڪيو آهي ته بجيٽ کان اڳ ۾ الله بخش سومري جي لاءِ وزير اعليٰ جي ڪرسي خالي ڪندو، حقيقت ۾ مان ان ڳالهه کان واقف ناهيان ته مير جي طرفان ان تي رضامندي ڪنهن ڏيکاري آهي. مون مير کان ڪڏهن به اهو نه لڪايو آهي ته هو بلڪل وزارت لاءِ اهل ناهي.
لانسلاٽ گراهام
عوام جو خيال هو ته هن معاهدي کان پوءِ انهن جي ڀلي جو ڪجهه ڪم ٿيندو ۽ مذهبي تفرقي بازي کي ٻنجو ايندو. گروپ جيڪي هن معاهدي جي خلاف هئا، خاص ڪري آل انڊيا سطح جون جماعتون جن هن معاهدي کي دل سان قبول نه ڪيو هو اهي ان کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ۾ لڳي ويون. ڪانگريس جي آواز اخبار ”دي ڊيلي گزيٽ“ ان کي جي ايم سيد ۽ الله بخش جو لڪيل معاهدو قرار ڏنو. جناح صاحب 16 ڊسمبر تي ڪراچي پهتو ۽ هندو پريس انديشو ڏيکاريو ته جناح ڪراچي جو دورو ان ڪري ڪيو آهي ته ”آزاد پيڪٽ“ کي ٽوڙي جناح صاحب نئين وزات کي ڪن اعتراضن سان قبول ڪيو، هن جو شرط هو ته وزارت ۾ مسلم ليگ جو اثرائتو آواز هجڻ گهرجي.
جناح صاحب جي ڳالهه پنهنجي جڳهه تي بجا هئي پر هيءَ مختلف گروپن جي مخلوط حڪومت هئي. جي ايم سيد جنهن معاهدي ڪرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو ۽ ايستائين جو پنهنجي وزارت قربان ڪئي هئائين، ڪوشش ڪري جناح صاحب سان الله بخش جي ملاقات ڪرائي پر ٻئي اڳواڻ هڪ ٻئي سان متفق نه ٿيا. جناح صاحب جو خيال هو ته الله بخش مسلم ليگ سان متفق ٿئي. الله بخش سومري ان ڳالهه سان سهمت نه ٿيو ۽ نه ئي ڪو وعدو ڪيائين. الله بخش سومرو سان ملاقات کان پوءِ جناح صاحب جو خيال هو ته مسلم ليگي وزير مخلوطه حڪومت مان نڪري اچن .
سنڌ جي هن سياسي منظر تي گورنر سنڌ لانسلاٽ گراهام جو وائسراءِ لارڊ لنلٿگو کي خط:
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
18 ڊسمبر 1940ع
پيارا لارڊ لنلٿگو
مون جناح سان اڄ شام جو ملاقات ڪئي ۽ منهنجي خيال ۾ اسان کلئي انداز ۾ ڳالهايو. هي مون سان متفق هو ته مسلم ليگ جا وزير جيڪي منهنجي وزارت ۾ آهن اهي مطمئن ناهن ۽ هن شڪايت ڪئي ته پاليسي ٺاهڻ ۾ مسلم ليگ کي دخل نه آهي. ڇاڪاڻ ته مون وٽ ٻه غير مسلم ليگي مسلم وزير آهن ۽ ٻه هندو وزير آهن، هن مونکي چيو ته اسيمبلي کي ٽوڙڻ سان ئي تون مستحڪم وزارت حاصل ڪري سگهين ٿو. مون ان کي چيو ته جيستائين منهنجي آڏو ڪا اهڙي صورت پيدا ٿئي ، تمام وزير استعيفيٰ ڏين ته پوءِ مان اسيمبلي ٽوڙڻ جي حيثيت ۾ شايد هجان منهنجي خيال ۾ مون وٽ اسيمبلي کي ٽوڙڻ جا حالات به هجن ته به مان ان تي آماده نه ٿيندس ڇاڪاڻ ته پروگرام اجازت نه ٿو ڏئي ته اليڪشن ڪرائي وزارت ٺاهي وڃي ۽ اها بجيٽ کان اڳ ۾ ڪم ڪرڻ جي قابل هجي. مان نه ٿو چاهيان ته ٽئي سال بجيٽ جي وقت نازڪ صورتحال هجي. جناح چيو ته صوبائي مسلم ليگ هن جي خيال ۾ اهو انتهائي ناپسنديده ڪم ڪيو آهي جو هن جي ٽن وزيرن مولانا ابوالڪلام آزاد سان ڳالهه ٻولهه ڪئي ۽ نتيجي ۾ هڪ مسلم ليگي وزير جي ايم سيد، الله بخش سومري جي حق ۾ استعيفيٰ ڏني، جنهن کي آزاد مسلم پارٽي جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ هو نفرت ۽ حقارت سان ڏسي ٿو.
توهان جو خير خواهه
لانسلاٽ گراهام
مير بنده علي خان، جناح صاحب جي خيالن کان پوءِ بجيٽ کان اڳ ۾ وزير اعليٰ تان استعيفيٰ ڏيڻ کان نابري واري ۽ هن سوچيو ته اهو سنهري موقعو آهي ته مسلم ليگ جي سايي ۾ وزارت اعليٰ کي بچائجي. هن نين حالتن ڪانگريس ۽ ٻين هندو ميمبرن کي موقعو فراهم ڪيو ته هو الله بخش کي چون ته وزارت کي ڊاهي هن کي وزير اعليٰ ڪيو وڃي. ليگ به وزارت اعليٰ يا اڌ وزارتن جو مطالبو ڪيو . ان ڪري مير صاحب جي وزارت ڊهڻ تائين حالتون خراب رهيون.
ان سياسي تناظر ۾ جنوري 1941ع ۾ الله بخش سومري ۽ نيچلداس وزيراڻي، جي ايم سيد جي ڳوٺ سن وڃي ان سان ملاقات ڪئي، سياسي حالتن تي ڳالهائيندي الله بخش سومري ۽ نيچلداس وزيراڻي سائين جي ايم سيد کي چيو ته الله بخش تنهنجي ڪوششن کي پاڻي ڏيڻ لاءِ وزارت ۾ شامل ٿيو هو ۽ هينئر هو پنهنجي جماعت مسلم ليگ جي اڳواڻن کي سمجهائي ته الله بخش جي وزيراعليٰ ٿيڻ ۾ رڪاوٽ نه بڻجن. سائين جي ايم سيد هنن جي ڳالهه سان متفق ٿيندي چيو ته مان مسلم ليگين کي اڳ ۾ ئي چئي چڪو آهيان ته وعدو پاڙيو ۽ سائين هنن کي ان سلسلي ۾ ڪيل خط و ڪتابت به ڏيکاريا. مسلم ليگ جي ايم سيد جي ڳالهه ڏي توجهه نه ڏنو ۽ هڪ مهيني جي اندر وزارت کي بجيٽ اجلاس ۾ شڪست آئي.
ياد رهي ته شهيد الله بخش سومري کي ٻيهر وزير اعظم بنائڻ لاءِ سيد صبغت الله شاهه پير پاڳارو ڪراچي ۾آيو ۽ هن پنهنجي ميمبرن کي الله بخش سومري جي حمايت لاءِ هدايتون ڏنيون. سائين جي ايم سيد به پنهنجي وعدي کي پاڙڻ خاطر مرڪزي ۽ صوبائي مسلم ليگ جي پاليسي جي برخلاف الله بخش سومري کي وزير اعظم ڪرايو.
سنڌ جي چيف سيڪريٽري جي وقتي وائسراءِ کي رپورٽ.
هوم ڊپارٽمينٽ سنڌ
21 مارچ 1941ع
منهنجا پيارا
ڪونران سمٿ
عدم اعتماد جيڪو اڳين حڪومت جي خلاف پيش ڪيو ويو هو ٽن وزيرن خانبهادر الله بخش سومرو، عزت ماب نيچلداس وزيراڻي ۽ راءِ صاحب گوڪل داس ميولداس جن استعيفيٰ ڏني، انهن حالتن جي مدنظر مسلم ليگ جي ٽن وزيرن به استعيفيٰ ڏني. نئين وزارت ٺاهي وئي آهي ان ۾ عزت ماب نيچلداس وزيراڻي، عزت ماب سر غلام حسين هدايت الله، محترم راءِ صاحب گوڪل داس ميولداس ۽ پيرالاهي بخش نواز علي وزير طور کنيا ويا آهن. هڪ وڌيڪ مسلم وزير کنيو ويندو پر ان متعلق اڃان تائين ڪو به فيصلو نه ڪيو ويو آهي. مسلم ليگ وزارت جي تبديلي تي انتهائي ناراض ٿي آهي ۽ ليگ هن مهيني جي 6 تاريخ تي غلام حسين خالقڏنا هال ۾ سر عبدالله هارون جي زير صدارت اجلاس ڪيو ۽ ان ۾ ٻه سابق صوبائي وزير، شيخ عبدالمجيد ۽ جي ايم سيد شريڪ ٿيا. ان ۾ دلچسپ تقريرون ڪيون ويون
توهان جو خير خواهه
سي -بي - بي-ڪلي
الله بخش سومري ۽ جناح صاحب کي نزديڪ آڻڻ لاءِ ٻه ناڪام ڪوششون ڪيون ويون، هڪ 1938ع ۽ ٻي 1940ع جي آخر ۾، هن جي ناڪامي جا سبب جيترا ئي گهڻا آهن اوترائي مختلف آهن.
منهنجي خيال ۾ فرقيوارانه مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ تمام جماعتن وٽ پنهنجو پروگرام هو. ٻيو اهم فرق الله بخش سومري ۽ جناح صاحب ۾ اهو هو ته مسلم ليگ صوبائي مسئلن تي پنهنجو اختيار رکڻ چاهيو پئي ۽ صوبائي معاملا جن ۾ مسلم ليگ اهم ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي اهي جناح صاحب جي ماتحت هجڻ گهرجن، الله بخش مرڪزي مداخلت کي قبولڻ لاءِ تيار نه هو.
5 سال بعد ۾ ساڳئي حالت پيدا ٿي جڏهن جي ايم سيد چاهيو پئي ته صوبائي مسئلا صوبائي مسلم ليگ ئي حل ڪري. مسلم ليگ ۽ اڪثر مرڪزي پارٽين جو خيال هو ته مرڪز هميشه فيصله ڪن حالت ۾ هجي. مرڪز جي ايم سيد جي گذارش کي نه مڃيو ۽ جي ايم سيد مسلم ليگ کان عليحده ٿي ويو.
مرڪز ۽ صوبن جي معاملي ۾ سومري صاحب جو نقطه نظر مسلم ليگ ۽ ٻين مرڪزي پارٽين کان مختلف هو. ان جو آڪٽوبر 1942ع جو بيان ان کي سمجهڻ لاءِ ڪافي آهي.
”آڪٽوبر 1942ع ۾ آزاد مسلم پارٽي جي صدر (الله بخش سومرو) اعلان ڪيو ته آزاد مسلم ڪانفرنس آئيني منصوبو پيش ڪيو آهي“ غور ڪرڻ کان پوءِ ڪانفرنس جو خيال آهي ته برصغير جي آزادي جي تناظر ۾، صوبن کي مڪمل خودمختياري هوندي، هنن کي فيڊريشن کان عليحده ٿيڻ جو به حق هوندو. (الله بخش سومري جي 7 آڪٽوبر 1942ع تي دهلي ۾ پريس ڪانفرنس، لاهور جي ٽربيون اخبار ۾ اهو بيان 10 آڪٽوبر تي ڇپيو).
ڊبيلو – سي پنهنجي ڪتاب ”ماڊرن اسلام اِن انڊيا“۾ وڌيڪ بيان ڪيو آهي ته هو عوام کي قوم پرستي جي بنياد تي متحرڪ ڪرڻ تي يقين رکن ٿا ۽ هنن آزاد قوم پرست حڪومت لاءِ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي معاهدي تي زور ڀريو“
ان تناظر ۾ سائين جي ايم سيد ۽ الله بخش سومري جي درميان ٿيل ڳالهه جو هتي خلاصو پيش ڪري رهيو آهيان:
”سائين جي ايم سيد جي سوال جو جواب ڏيندي الله بخش سومري چيو ته”ٻه قومي نظريو اسلامي تعليمات سان ٺهڪي نه ٿو اچي ۽ اهو قوم پرستي جي جديد اصولن جي خلاف آهي“ سائين جي ايم سيد، شهيد الله بخش سومري کان پڇيو ته ڪانگريس - مسلم ليگ ٺاهه متعلق اوهان جي ڇا راءِ آهي” سومري صاحب چيو ته ٻئي هندستان سطح جون تنظيمون آهن ۽ انهن ۾ شامل ٿيڻ نقصان ڪار آهي، سنڌ مشڪل سان بمبئي کان عليحدگي حاصل ڪئي آهي ۽ اسان کي اهڙو ڪم نه ڪرڻ گهرجي جنهن سان خود مختياري ختم ٿئي“ جي ايم سيد تون سمجهي ٿو ته سنڌ پنهنجي مسئلن مان ٻه قومي نظريي تحت نڪرندي ، اهو غلط ۽ حقيقت کان گهڻو دور آهي، علامه شيخ محمد اقبال جي 1930ع ۾ الهه آباد ۾ ڪيل تقرير تي نظر وجهندي ته ان مان تو کي معلوم ٿيندو ته هو سنڌ جي خودمختياري ختم ڪري ان کي پنجاب جي ماتحت ڪرڻ گهري ٿو، هن وقت عامل هندو جي دماغ ۽ هندو واڻئي جي ڦر لٽ کان خوف زده آهين پر پوءِ توکي پنجاب جي سپاه ۽ نوڪر شاهي ۽ يوپي جي دماغ سان منهن ڏيڻو پوندو. جي ايم سيد تون قرارداد لاهور 1940ع جي خواب ۾ رهين ٿو ۽ ان ڪري عملي سياست جون ڪارگذاريون نه سمجهي رهيو آهين، عملي سياست ۾ وعدن، قراردادن ۽ اصولن کي گهٽ اهميت هوندي آهي.“
سنڌ جا هي ٻه عظيم سپوت هن وقت اسان وٽ موجود ته نه آهن پر هنن جي هن ڳالهه ٻولهه ۾ سبق به آهي ته روشني جو شعاع آهي جيڪو سنڌ کي اونداهي مان ڪڍي ۽ بهتر مستقبل مهيا ڪري سگهي ٿو.
1940ع جي قرارداد جنهن ۾ مسلم اڪثريتي صوبن جي خودمختياري جي ڳالهه آهي ان تناظر ۾ سائين جي ايم سيد 3 مارچ 1943ع تي سنڌ اسيمبلي ۾ مسلم اڪثريتي صوبن جي خود مختياري جي حوالي سان هڪ قرارداد پيش ڪئي ۽ قرارداد کي منظور ڪرائي 1940ع جي قرارداد جي روح کي قانوني شڪل ڏني،
نتيجو اهو ئي ٿيو جيڪو الله بخش سومري سائين کي ٻڌايو هو ته عملي سياست ۾ واعدن ۽ قراردادن کي ڪا به اهميت نه آهي. سيد کي پهريون ڍچڪو تڏهن لڳو جڏهن 1945ع ۾ شملا ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي جناح صاحب جي صدارت ۾ اجلاس ۾ صوبائي مسلم ليگن جا اختيار ختم ڪري، مرڪزي مسلم ليگ کي وڌيڪ اختيار ڏنا ويا. جي ايم سيد ان ميٽنگ ۾ سخت احتجاج ڪيو ۽ سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ، سنڌ مسلم ليگ جو اجلاس سڏائي مرڪزي فيصلي کي رد ڪندي صوبائي مسلم ليگن جا اختيار بحال ڪرڻ جو مطالبو ڪيو پر هن جي هڪ نه ٻڌي وئي ۽ هن لاءِ مسلم ليگ کان جدا ٿيڻ کان سواءِ ڪو به رستو نه رهيو ۽ هو مسلم ليگ کان جدا ٿيڻ (ڊسمبر 1945) کان پوءِ پنهنجي وفات تائين مرڪزيت جي خلاف جدوجهد ڪندو رهيو.
جناح صاحب ۽ مسلم ليگ دهلي ۾ 9 اپريل تي منتخب اسيمبلي جي ميمبرن جي ڪنوينشن ۾ هڪ نئين قرارداد پيش ڪري منظور ڪرائي هيٺ ٻنهي قراردادن جو متن پيش آهي:
آل انڊيا مسلم ليگ جو 27 اجلاس، 22، 23 ۽ 24 مارچ 1940ع تي لاهور ۾ ٿي گذريو.
”اهي علائقا جتي مسلمانن جي عددي اڪثريت آهي، جيئن انڊيا جا اتر - اولهه ۽ اوڀر وارا علائقا، انهن جو گروپ ٺاهيو ويندو ته جيئن هو“خود مختيار رياستون ٺاهي سگهن، جنهن ۾ آڪائيون خود مختيار ۽ آزاد هونديون“
ليگ جي 9 اپريل 1946ع دهلي ۾ ٿيل اجلاس جي قرارداد جو متن.
”اهي علائقا، بنگال، آسام، جيڪي اتر ۽ اوڀر ۾ آهن ۽ پنجاب، اتر - اولهه ۾ سرحد صوبو، سنڌ ۽ بلوچستان جن ۾ مسلمانن جي اڪثريت آهي اهي هڪ خودمختيار ۽ آزاد حڪومت ٺاهين ۽ انهن کي ان تي عمل جي يقين دهاني ڪرائيندي پاڪستان ٺاهڻ ۾ ڪا به دير نه ڪئي وڃي.“
جناح صاحب ۽ مسلم ليگ جو اهو قدم ٻه سوال اٿاري ٿو.
1940ع جي قرارداد جي موجودگي ۾ ان قرارداد کي منظور ڪرائڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي.
ماڻهن مسلم ليگ ۽ ميمبرن کي ووٽ قرارداد 1940ع جي جذبي تحت ڏنو . ڇا ليگي اسيمبلي ممبرن کي اهو قانوني ۽ اخلاقي حق هو ته ان کي تبديل ڪن؟ 1946ع جي قرارداد جي تناظر ۾ صوبن مان هنن کي منتخب ٿي پوءِ 1940ع جي قرارداد جي روح سان ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻي هئي، وقت ۽ مستقبل جي تاريخ ئي ٻنهي قراردادن جي اثرن ۽ انهن جي فائدن ۽ نقصان لاءِ بهترين منصف آهي.