نظرياتي سياست فطري عمل
الله بخش سومري محسوس ڪيو ته مذهبي ڇوت ڇات جنهن تمام برصغير کي پنهنجي وڪڙ ۾ آندو آهي اها صوفيانه سنڌ تي به اثر انداز ٿي وئي آهي، ان ڪري هن فيصلو ڪيو ته قوم پرست مسلمانن جي هڪ تنظيم ٺاهي ان ذريعي فرقيوارانه باهه کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي، شهيد جي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾9 سال ميمبر رهڻ جي ڪري بر صغير جي اڪثر سياستدانن سان ڏيٺ ويٺ ٿي چڪي هئي ۽ وزير اعظم سنڌ جي حيثيت سان مسلم اڪثريتي صوبن جي وزير اعظمن ۽ ٻين سياستدانن سان به تعلق هئس، ان ڪري برصغير جي سطح تي مسلمان قوم پرستن جي جماعت ٺاهڻ ۾ هن کي ڪا به ڏکيائي نه ٿي ۽ هن تمام برصغير جي مسلمان دوستن سان مشوري ڪرڻ بعد”آزاد مسلم ڪانفرنس“جو اجلاس اپريل 1940ع ۾دهلي ۾ گهرايو. ان اجلاس ۾ صدارتي تقرير ڪندي الله بخش سومري برصغير جي سياسي حالتن ۽ فرقيوارانه مسئلي تي ڳالهايو ۽ بين الاقوامي سياست تي ڳالهائيندي ٻي جنگ عظيم کي نئين دنيائي نظام ”نيو ورلڊ آرڊر“ جو بنياد قرار ڏنائين. الله بخش سومري جي هيءَ تقرير برصغير جي سياست ۾ اهم حيثيت رکي ٿي ۽ سندس اعليٰ سياسي بصيرت جو هڪ مثال آهي، مان اُن جا اهم حصا هيٺ پيش ڪري رهيو آهيان:
آزاد مسلم ڪانفرنس
پهريون اجلاس ، نئي دهلي- 27 اپريل کان 30 اپريل 1940ع
جيڪڏهن جرمني جا بي رحمانه ۽ ظالمانه قدم ٻين خود مختيار قومن جي امن ۾ رهڻ لاءِ تهذيب کي للڪار آهن ته پوءِ فرانس ۽ برطانيه به ان ۾ سڀ ڪجهه جهونڪي ڇڏي. برطانيه آخري هوندو جيڪو برصغير جي خودمختيار ۽ آزاد رياست کي للڪاري ۽ ان جي ماڻهن جي طرفان پاڻ آئين ٺاهڻ ۾ رڪاوٽ نه بڻجي. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
الله بخش سومري چيو ته هي ڪانفرنس ۽ صرف هي ڪانفرنس ان حالت ۾ آهي ته سياسي تالابندي جو بهتر حل ڏئي سگهي. جيڪڏهن اوهان فرقيوارانه مسئلي جي حل تائين پهچڻ چاهيو ٿا، ڪانگريس جيڪا برصغير جي وڏي طاقتور جماعت آهي اها به توهان جون تجويزون جيڪي سنهري پل آهن، سياسي ۽ فرقيوارانه امن لاءِ قبول ڪندي ڇاڪاڻ ته اهو ئي آزادي تائين پهچڻ جو رستو آهي. اوهان جا فيصلا ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر وڏي دلچسپي سان ڏٺا وڃن ٿا. ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ئي بهترين حل نظر اچي ٿو.
مان وڏو پر اميد آهيان ته ڪانگريس فرقيوارانه مسئلي جي حل لاءِ اوهان جي ڏنل تجويز کي قبول ڪندي، ڪانگريس کي هينئر جواز نه رهندو ته هو چوي ته فرقيوارانه مسئلي لاءِ مسلمانن طرفان ڪو به انفرادي يا تنظيمي طور حل پيش نه ڪيو ويو آهي.
اهو مڪمل طور عيان آهي ته اقليتن جي حقن ۽ ان جي مفادن لاءِ جيڪو به اوهان منصوبه پيش ڪندو اهو چاهي مسلم يا هندو اڪثريتي صوبن ۾ هجي. ان لاءِ اوهان کي وفاقي طرز عمل اختيارڪندي هر جڳهه تي هڪ جهڙو رويو اختيار ڪرڻو پوندو.
جار حانه فرقيواريت جو خطرو
سامعين کي تنبيهه ڪندي هن چيو ته جارحانه فرقيواريت ڀائرانه طرز عمل، سٺي پاڙيسري واري رويي ۽ قومي حوالي سان انتهائي خطرناڪ آهي ۽ ساڳئي وقت قومي مفاد ۽ ملڪ ۾ ماحول کي سٺو رکڻ، امن، ترقي ۽ استحڪام لاءِ بهتر نه آهي.
الله بخش سومري چيو ته ملڪ جي عام ضروريات جي سهڻي نموني هم آهنگي لاءِ تمام گروهن کي هڪ ٻئي لاءِ فياضانه، روادار ۽ ڀائپي وارو رويو رکڻ گهرجي، ڪهڙا به اسان جا عقيدا هجن پر اسان کي امن ۾ رهڻ گهرجي ۽ اسان جا تعلقات هڪ ڪٽنب جي ڀائرن وانگر هجڻ گهرجن ۽ انهن کي پنهنجي عقيدي جي کلي آزادي هجي ۽ اسان سڀ ان گڏيل ملڪيت مان فائديمند ٿيون.
مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ هن هڪ خاڪو پيش ڪيو . . . . . . . . . . . الله بخش سومري برطانيه جي متعلق ڳالهائيندي چيو ته جلد يا دير هن کي برصغير کي آزادي ڏيڻي پوندي. الله بخش سومري تقرير ۾ ورهاڳي ۽ ٻه قومي نظريي جي سوچ سان متفق نه ٿيندي آزاد مسلم ڪانفرنس جي غير فرقيوارانه پاليسي کي مستقبل جي برصغير لاءِ بهتر قرار ڏنو.
بين الاقوامي حالات تي ڳالهائيندي الله بخش سومري ٻي جنگ عظيم کي نئين دنيائي نظام New World Order جو مقصد قرار ڏنو، هن چيو ته بهتر سوچ رکڻ واري انسان، انساني آزادي ۽ تهذيب جي جارح جي مذمت ڪئي آهي، نتيجو ڇا ٿيندو، ان متعلق ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي پر هڪ شي واضح آهي ته جيستائين جارحانه نظام جي ظالما نه طريقن جي مٿان نظر نٿي رکي وڃي ۽ شهنشاهتن جا حرص ۽ هوس وارا نقشا چاهي اهي جمهوري يا آمرانه نظريات تي ٻڌل هجن، انهن کي ويڙهيو نه ٿو وڃي، امن ۽ خوشحالي جنهن جي لاءِ انسان ذات واجهائي رهي آهي، اهو هن ڌرتي تي ڪڏهن به نمودار نه ٿيندو“
گورنر سر لانسلاٽ گراهام جو دهلي مان الله بخش سومري جي سنڌ واپسي تي تبصرو، جيڪو هن خط ذريعي وائسراءِ لارڊ لنلٿگو کي لکيو آهي.
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
22 مئي 1940ع
”الله بخش سومرو دهلي مان تمام خوش ٿي واپس موٽيو آهي، هن جو مرتبو سنڌ ۾ وڌي ويو آهي ۽ هن کي آل-ا نڊيا اڳواڻ سمجهيو وڃي ٿو.“
الله بخش سومري هڪ وطن پرست ۽ روادار سياستدان جي حيثيت ۾ آزاد مسلم ڪانفرنس جي پروگرام ۽ مقصد کي سنڌ ۾ متعارف ڪرائڻ لاءِ دوستن جي هڪ ميٽنگ گهرائي. ميٽنگ جي متعلق وقتي گورنر آءِ - ايڇ ٽانٽن جي وائسراءِ کي رپورٽ.
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
7 مئي 1940ع
7 مسلمان قوم پرستن جي ميٽنگ سابق وزير اعظم سنڌ الله بخش سومري جي گهر تي ٿي گذري، هڪ صوبائي ڪاميٽي ٺاهي وئي. خانبهادر الله بخش سومرو ان جو چيئرمين ۽ سابق وزير پير الاهي بخش ۽ ميمبر سنڌ اسيمبلي محمد امين کوسو سيڪريٽري مقرر ڪيا ويا ته قاعدي جو مسودو تيار ڪن. اهو به فيصلو ڪيو ويو ته هڪ صوبائي ڪانفرنس به گهرائي ويندي.
توهان جو خير خواه
آءِ - ايڇ ٽانٽن
وقتي گورنر آءِ ايڇ ٽانٽن جي وقتي وائسراءِ ڪونران سمٿ کي هڪ ٻي ميٽنگ جي رپورٽ
گورنمينٽ هائوس، ڪراچي
10 جولا 1940ع
منهنجا پيارا ڪونران سمٿ
جيڪب آباد ۾ 22 جون تي ميٽنگ ٿي گذري، ميٽنگ ۾ ٻين کان سواءِ سابق وزيراعظم سنڌ خانبهادر الله بخش سومري ان ڳالهه تي زور ڏنو ته بديسي غلامي جو طوق جيترو جلدي ٿي سگهي لاهي اڇلي ڇڏيو.
توهان جو خير خواه
آءِ - ايڇ ٽانٽن
آگسٽ 1942ع تي آزاد مسلم ڪانفرنس جو اهم اجلاس ٿي گذريو. ان اجلاس ۾ برصغير ۾ فرقيواريت جي شعلن کي ختم ڪرڻ لاءِ آزاد مسلم ڪانفرنس طرفان حل ڳولڻ لاءِ ٺوس تجويزون زير غور آيون.
ان اجلاس جي تجويزن ۽ ان بابت شهيد الله بخش سومري جي لکيل خط جو متن پيش ڪري رهيو آهيان.
مرڪزي آفيس
آل آنديا آزاد مسلم پارٽيز ڪانفرنس
دهلي
15 آگسٽ 1940ع
آل انڊيا مسلم پارٽيز ڪانفرنس 27 اپريل کان 1 مئي تائين دهلي ۾ ٿي گذري . ڪانفرنس ۾ 28 ميمبرن جو بورڊ ٺاهيو ويو ته جيئن برصغير ۾ هندن ۽ مسلمانن ۾ جيڪي اختلاف آهن انهن جي سببن تي تحقيق ڪري فرقيوارانه مسئلي جي هميشه جي حل لاءِ جيڪو واسطيدار ڌرين کي قبول هجي، تجويزون پيش ڪجن، بين الاقوامي ۽ برصغير جون حالتون تيزي سان تبديل ٿي رهيون آهن، جيستائين ڪو هندو - مسلم مسئلي جو مڪمل حل نڪري، ابتدائي حل لاءِ ڪيتريون ئي ڌريون ڪم ڪري رهيو آهن، اهي ڪوششون پنهنجي جڳهه تي جاري آهن پر اهو محسوس ڪيو ويو آهي ته مستقل طرح جو ڪم جيڪو بورڊ جي ذمي لڳايو ويو آهي ان ۾ ڪا دير نه ٿئي. اڳ ۾ جيڪي به ڪوششون ڪيون ويون هيون انهن جي ناڪامي کان پوءِ اهو عيان اهي ته بورڊ جي ذميواري وڌي وئي آهي ۽ هاڻي ٻين پارٽين جي ٿيندڙ ڪوششن جي نتيجي جو انتظار نه ڪيو ويندو.
بورڊ کي تمام واسطيدار ڌرين کي هڪ سوال نامون موڪلڻون آهي ته هن مسئلي جي حل لاءِ انهن کان تجويزون گهرائين، سوالنامي ٺاهڻ وقت هندو – مسلم مسئلي جي ابتداءِ کان وٺي اڄ تائين جي وقت کي ذهن ۾ رکيو وڃي، جيڏي مهل بورڊ جي طرفان تجويزون ۽ سفارشون ڏيڻ جو وقت آيو ته ان وقت مسئلي جي حقيقت جو مختصر مگر جامع جائزو ورتو وڃي ۽ ان ۾ هيٺين نقطن کي شامل ڪيو وڃي.
اسلام جو ظهور ۽ مسلمانن جي برصغير ۾ آمد ۽ واپارين جي برصغير ۽ مسلم ملڪن ۾ آمدورفت ۾ اسلامي تعليمات جو واپارين ۽ صوفياءَ جي ذريعي سنڌ، مالبار ۽ برصغير جي ٻين حصن ۾ خاموشي سان آمد.
هزار سالن جي هندو مسلم تعلقات جي مختصر تاريخ ۽ برصغير جي مختلف حصن ۾ مسلمانن جي اختياراتي حڪومتن جو ٺهڻ.
مسلمانن ۽ هندن جي هندوستان ۾ برطانوي راڄ جي دوران تقسيم ۽ ان جا سياسي اثرات. زباني ۽ ثقافتي علائقا جيڪي ثقافتي پيدائشي حق جي بنياد تي اٿي کڙا ٿيا.
مسلمانن جون اقتصادي حالتون ۽ انهن جي غربت جا سبب. هڪ سياسي ڍانچي جي خواهش جنهن جي تحت غربت ۽ بيروزگاري مسلمانن کي محتاج نه ڪري.
مسلمانن جو جديد تعليم ۾ پٺتي هجڻ ۽ ان جا سياسي نتيجا ۽ مسلمانن ۾ تعليم وڌائڻ لاءِ سياسي پروگرام.
نوڪرين ۾ برطانوي راڄ جي تحت حق تلفي ۽ ان جا گذشته اثرات ۽ انهي انتظام تحت ان جو بهتر ۽ خراب هجڻ جو دارومدار ۽ ان ڳالهه کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪا بهتر تجويز.
شريعت جي قانون جو ڍانچو ۽ جديد دور ۽ جديد حڪومت ۾ ان جي بحالي جا امڪان .
برصغير جي مسلمانن ۾ ثقافتي، ادبي، زباني، لکت ۽ فنون لطيفه ۾ ترقي ۽ مسلمانن ۾ انهن جي بنيادي جڙت.
مختلف صوبن ۾ مسلمانن جي درميان زباني، سماجي ۽ ثقافتي فرق ۽ ٻين گروهن سان تعلق ۽ ان جا نتيجا.
تمام ملڪ جو هڪ اقتصادي نظام ۽ برصغير جي مختلف صوبن جي تناظر ۾ برصغير جي مسلمانن جو، زراعت، واپار ۽ صنعت ۾ مقام.
برطانوي راڄ ۾ هندو - مسلم تعلقات ۽ سياسي واڌ ٿيڻ جي ڪري ان جي تباهي ۽ ايندڙ اقتدار جي منتقلي جو وسيع منظر.
ڪوششون جن جي ذريعي عام بنيادي سياسي حل ڪڍي سگهجي.
ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي 1916ع جي منصوبي تحت صوبائي خود مختياري.
ڪانگريس ۽ خلافت تحريڪ جو 1919ع جو خيال (خودمختيار حڪومت) لاءِ .
انتهائي بي چيني وارو عرصو ۽ انتهائي گروهي تلخي ۽ 1922ع ۽ 1924ع جا فرقيوارانه فساد ۽ ان جي ڪري ناڪامي جو پهريون ڌچڪو ۽ نتيجن قومي عناصرن جو مختلف گروهن ۾ورهائجي وڃڻ.
1924ع ۾ دهلي ۾ ڪوٺايل اتحاد ڪانفرنس.
1927ع ۾ ڪلڪتي ۾ مسلم ليگ جي پاس ڪيل قرارداد (تازي سياسي هوا).
نهرو رپورٽ (هڪ نئون سياسي حل).
الله آباد ۾1932ع ۾ اتحاد ڪانفرنس (سياسي حل لاءِ هڪ وڌيڪ قدم).
آخر ۾ 1932ع کان اڄ تائين، فرقيوارانه حل لاءِ کنيل قدم ۽ انهن جا نتيجا.
”اهو محسوس ڪيو ويو آهي ته صرف گهرائي سان گذشته 1000 سالن ۽ برطانوي حڪومت ۾ حالتون جن سياسي ڌرين هندن ۽ مسلمانن جي موجوده رويي کي انتها ۽ عروج تي پهچايو آهي انجو گهرائي سان جائزو ورتو وڃي.
اڄ مسلم جاتي کي جن مسئلن کي منهن ڏيڻو پئجي رهيو آهي، ان جو حل ڳولي، فرقيوارانه مسئلي کي ختم ڪيو وڃي. نه ئي هي سوالنامو ۽ نه ئي هتي جيڪو ڏنو وڃي ٿو. اهو جامع يا ڪوڙ ۽ سچ ته مشتمل آهي يا هي هڪ قدامت پسند خيال آهي، اهو برصغير جي مسلمانن لاءِ آهي ته هو ڪنهن نتيجي تي پهچن، هن ۾بحث مباحثي کان وڌيڪ ڪجهه به نه آهي، هي هڪ قدم آهي ته توهان کي ان مسئلي جنهن جو اوهان حل چاهيو ٿا جي طرف متوجه ڪيو وڃي.
اوهان کي گذارش ڪئي وڃي ٿي ته بورڊ تي مهرباني جي نظر ڪندي پنهنجي اهم سوچن ۽ خيالن کان نوازيو ته مسودو تيار ڪري ان ۾ ڪيل سفارشن کي هندستاني مسلمانن جي گُهرن موجب، آزاد مسلم ڪانفرنس جي ايندڙ اجلاس ۾ پيش ڪيو وڃي. سوال نامو تيار ڪري برصغير جي مسلمانن ڏي موڪليو وڃي ته هو پنهنجي ان تي راءِ ڏين ۽ ان کي پريس ۾ به جاري ڪيو وڃي، اوهان کي گذارش ٿي ڪجي ته 25 سيپٽمبر تائين پنهنجون لکيل تجويزيون موڪليو ته گڏ ٿيندڙ مواد کي بورڊ ڏسي سفارشون مرتب ڪري، آخري فيصلو ايندڙ ڪانفرنس ۾ ٿيندو، اميد ٿا ڪريون ته ان ۾ شريڪ ٿي مسلمانن لاءِ دانشمندانه ۽ ضروري پروگرام مرتب ڪيو وڃي.
الله بخش سومرو
صدر
آل انڊيا
آزاد مسلم پارٽيز بورڊ“
ان تناظر ۾هڪ اهم سوالنامو ٺاهي مسلم عالمن، دانشورن ۽ سياستدانن ڏانهن موڪليو ويو. ان سوالنامي ۾ ماضي، حال ۽ مستقبل ۾ مسلمانن جي سياسي، ثقافتي، مذهبي ۽ سماجي بهتري لاءِ سوال مرتب ڪيا ويا هئا.، جيئن مٿي الله بخش سومري جي خط ۽ ابتدائي متن ۾ خاصو مواد ملي ٿو، ان سوالنامي ۾ برصغير جي سياسي، سماجي، اقتصادي ۽ فرقيوارانه حل جو ڪافي مواد آهي ۽ اهو مددگار به ٿي سگهيو ٿي.
شهيد الله بخش سومري جون ڪوششون صرف برصغير جي مسلمان لاءِ نه پر مسلم دنيا لاءِ هيون ۽ هي غيرفرقيوارانه سياست کي اڳتي وڌڻ ۽ ويجهڻ ۾ مدد ڪن ها. پر جيئن ته سندن سياسي عمل، فرقيوارانه سياست ڪندڙ ۽ مستقل مفاد ماڻهن ۽ سامراجي منصوبه بندي لاءِ نقصان ڪار هو. ان ڪري هنن هن شمع کي وسايو ۽ هن سان گڏ سندس ٻاريل شمع ”آزاد مسلم ڪانفرنس“ به وسامي وئي.