ناول

لِڱ منھنجا لوھه

ايران جي تاجدار بادشاھه سمجھيو ھو ته عوام ته اٻوجھ آھي، انھن کي پنھنجن حقن جو ڪھڙو شعور؟ پر جي ڪڏھن عوام پنھنجا حق گھريا به، ته وفادار فوج کين نيست ۽ نابود ڪري ڇڏيندي!. ايران جو عوام به نيٺ سجاڳ ٿيو ۽ جڏھن عوامي فوج، آزاديءَ جي متوالن جي فوج ميدان ۾ اچي ويئي، تڏھن شاھه جي جديد ترين ھٿيارن سان مسلح فوج به سندن راھه نه روڪي سگھي ۽ ايران ۾ عوامي عوام جو اقتدار قائم ٿي ويو. پاڻ کي ذري گھٽ خدا سمجھڻ وارو شاھه جان بچائڻ لاءِ دنيا ۾ ھنڌ ھنڌ پناھه جو طالب ٿي ڦرندو رھيو، پر نه کيس ڪٿي پناھه ملي سگھي، نه ذھني سڪون! نيٺ پرڏيھ ۾ گذاري ويو- ۽ دنيا جي امير ترين شخص کي سندس وطن ۾ قبر به نصيب نه ٿي.
عوام جي انھيءَ جنگ جو نالو آھي ’لِڱ منھنجا لوھه‘ شاھه جي فوجن، آزاديءَ جي متوالن تي ڪھڙا ڪھڙا ظلم ڪيا، ۽ ھو پنھنجي مقصد تي قائم رھي، منزل تائين ڪيئن پھتا، اھوئي سڀ ڪجھ ھن ڪتاب ۾ بيان ڪيل آھي.
Title Cover of book لِڱ منھنجا لوھه

باب ٻيون : گرفتاري ۽ اذيتون

(بندي ٻيا قرار، اسين لوچيون لوھه ۾)
شاھه
ھن واقعي کان پوءِ اسان نئين سر تنظيم جو جائزو ورتو ۽ انقلابي عمل ٻيھر شروع ڪيو. 13 مئي 1971ع جي صبح جو آءٌ انقلابي مرڪز مان ساٿي بھروز سان گڏ نڪتيس. جيئن اسان دشمن جي ڀاڙيتو سپاھين تي چوڪسي رکي سگھون. مان چونڪ نمبر 21 آذر تي بيٺي ھيس ته اوچتو ٻه ٽي ڪارون منھنجي اڳيان پٺيان بيھي رھيون ۽ انھن مان ڪيترائي ماڻھو لھي، منھنجي چوڌاري ڦري آيا. جيڪو پھريون ماڻھو مون وٽ پھتو، تنھن مون کي وات ھٿ ڏنو ۽ گاريون ڏيڻ شروع ڪيائين. مون کي کڻڻ جي ڪوشش ڪيائين، جيئن ڪار ۾ اُڇلائي. نيٺ ٻيا به مِڙي آيا، ۽ سڀئي گڏجي قابو ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. سندن مڪار چھرن ۽ ڪَچين گارين مان مون سمجھي ورتو ته اھي ضرور شاھه جا غنڊا آھن ۽ اھو شيوو فقط انھن ئي ماڻھن جو ھو- جيڪا ڳالھ منھنجي سمجھ کان ٻاھر ھئي سا اھا ته ھنن مون کي سڃاتو ڪيئن؟ شروع ۾ مون پاڻ کي لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي. سندن ۽ حڪومت بابت اڀرندڙ جذبن کي روڪيو. انڪري ته ٿي سگھي ٿو ته ھنن مونکي ٻيو ڪو سمجھي پڪڙيو ھجي. وري سوچيم ھيترن ماڻھن جي ميڙ ھوندي، ھنن ڪاساين جي ور چڙھڻ به ٺيڪ ناھي. مون عام ماڻھن جي سامھون شاھه جي ڀاڙيتو غنڊن جي آڏو ٿيڻ ۽ مقابلو ڪرڻ پنھنجو سڀ کان پھريون فرض سمجھيو. مون وڏي آواز سان رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون ۽ جھٽ ۾ ماڻھن جي وڏي ميڙ کي پاڻ ڏانھن متوجھه ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس. ڀاڙيتو غنڊن جي اھا غلط فھمي ھئي ته ھو مونکي آسانيءَ سان کڻي ڪار تائين پھچائيندا- مان گوڙ ڪندي رھيس ۽ پنھنجو بچاءُ به ڪندي رھيس. ساواڪ جي غنڊن کي لتون ۽ مُڪون ھڻڻ سان گڏوگڏ سندن ھٿن ۽ ٻانھن ۾ چَڪ به پائيندي رھيس. شاھه جا ڇاڙتا ۽ ساواڪ جا غنڊا گڏجي زور لڳائي مون کي قابو ڪرڻ ۽ عوام جي ميڙ کي ڇڙو ڇڙ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ جنبي ويا. پر عوام جو مجموعو جيئن پوءِ تيئن اسانجي چوڌاري ويجھو ٿيندو ويو ۽ گھيرو تنگ ٿيندو ويو. يڪدم ميڙ ۾ مونکي ھڪ منحوس چھرو نظر آيو ۽ مونکي خبر پيئي ته ھنن مونکي ڪيئن سڃاتو.
ساٿي بندل جي گرفتاريءَ کانپوءِ اسان يڪدم پنھنجي رھائشگاھه تبديل ڪئي ھئي. مان ڪڏھن ڪڏھن پنھنجي ڀاءُ وٽ رھندي ھيس. جنھن جو سياست سان ڪوبه واسطو ڪونه ھو. اُن ئي گھر ۾ ھڪ ٻيو به مسواڙي رھندو ھو. ھن پنھنجي باري ۾ ٻڌايو ھو ته ھو سرڪاري ملازم آھي، ڪيترائي ڀيرا ھن مونکي ادا جي گھر ۾ ڏٺو ھو ۽ ٻه ڀيرا يونيورسٽيءَ جي علائقي ۾ ڏٺو ھئائين. مان تنظيمي ڪم جي سلسلي ۾ يونيورسٽي ويندي ھيس. جڏھن تبريز ۾ اسان جي گھر تي ڇاپو ھنيو ويو ته ساواڪ جي غنڊن کي منھنجي ھڪ تصوير ھٿ آئي، جيڪا ھنن پنھنجي دلالن ۾ ورھائي ڇڏي ۽ اھو سرڪاري ملازم به انھن جو ئي پاليل ھڪ دلال ھو. منھنجي گرفتاريءَ دوران شاگردن جي ھڪ وڏي ھڙتال ختم ٿي چڪي ھئي، ڇوته يونيورسٽيءَ وارو علائقو جاسوسن سان ڀريل ھو. ڏوھه منھنجو ھو جو مون حالتن جو چڱيءَ طرح جائزو ڪونه ورتو ۽ ان علائقي ۾ ھر روز ايندي ھيس. ظاھري طرح بنا ڪنھن مقصد جي اتي بيٺي ھوندي ھيس ۽ سندن نظرن ۾ اچي ويس.
جڏھن آءٌ شاھه جي ڇاڙتن سان مقابلو ڪري رھي ھيس ۽ ھو منھنجي وڌيڪ ويجھو آيا ته مون اھو منحوس چھرو ڏسي ورتو جيڪو پاڻ کي لڪائڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو، جيئن مان کيس سڃاڻي نه سگھان ۽ سندن ظلم کان ڊڄي وڃان. ھو اھو تاثر ڏيڻ پيا گھرن ته، ”اسان وڏي طاقت رکون ٿا، اسان سڀ ڪجھ ڄاڻون ٿا ۽ ڪجھ به اسان جي نظر کان ڳجھو ڪونھي.“ آخر ھو به اچي ھنن سان مليو. سندس چھرو ڪيڏو نه بڇڙو ھو! اھا ويڙھه اٽڪل پندرھن منٽ ھلي. منھنجا ڪپڙا ليڙون ليڙون ٿي ويا. سَتُر ظاھر ٿيڻ لڳو، پر پوءِ به منھنجي جسم ۾ وڏي قوت ھئي- سڀني گڏجي مون کي قابو ڪيو ۽ ھڪ ڪار ۾ اڇلايائون. ليڪن مان اڃا ويڙھه ڪري رھي ھيس. ايتري قدر جو مون کي پنھنجيءَ طاقت تي حيرت ٿيڻ لڳي. ھو اڃا تائين مون کي قابو ڪري نه سگھيا ھئا. جڏھن آءٌ ھٿ پير ھلائي ڪونه ٿي سگھيس ته کين چَڪ پئي پاتم ڇاڪاڻ ته ساواڪ جو غنڊو مسلسل منھنجي آڱر کي چٻاڙي رھيو ھو. ٻيو وري پستول سڌو ڪري بيٺو ھو ۽ مونکي مارڻ جي ڌمڪي ڏيئي رھيو ھو. اُن غنڊي جي ان حرڪت تي مونکي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ جيئن تيئن ڪري ھڪ ٽَنگ ڇڏائي، تمام وڏي زور سان کيس لت وھائي ڪڍيم ۽ پستول ھيٺ ڪري پيس ۽ ھو پستول جي مٿان ڪري پيو ته متان پستول منھنجي ھٿ نه اچي وڃي. ايتري ۾ منھنجي ٻي ٽَنگ به آزاد ٿي ويئي. ۽ مون زور سان ڪار جي پوئين شيشي کي لت ھڻي، شيشو ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيو. ھاڻي ھنن مونکي چڱيءَ طرح قابو ڪري ورتو. منھنجو ڪوبه عضوو چُري پُري ڪونه پئي سگھيو. سواءِ ڪَنڌ جي. جيئن ئي مون ڪَنڌ مٿي کنيو، مونکي ھڪ بس نظر آئي. ھميشہ وانگر اھا ماڻھن سان ڀريل ھئي. بس جي درين مان مايوس ۽ ڏٻرا چھرا ٻاھر ڏسي رھيا ھئا. اھا بس شھر جي ڏاکڻين علائقي جي غريب ماڻھن جي ڳوٺن کان اچي رھي ھئي. مون سوچيو شايد مان آخري ڀيرو مزدورن کي ڏسي رھي آھيان. ھنن مونکي ڪونه ڏٺو، پر مان ڪنڌ مٿي ڪري لوڏي رھي ھيس ته مان ساڻن ھميشہ محبت ڪندي رھنديس ۽ ھو منھنجو قدم ڪڏھن به پٺتي ڪونه ڏسندا.
مونکي اھو سوچي ڏُک ٿي رھيو ھو ته انقلاب لاءِ پنھنجا فرض چڱيءَ ريت ادا ڪرڻ کانسواءِ پڪڙي ويئي آھيان. وري سوچڻ لڳيس ته گھٽ ۾ گھٽ اذيتن سھڻ مھل ته مان پنھنجو فرض پورو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي رھنديس.
جاسوس پوليس کاتي جي دفتر جي آڏو ڪار بيھي رھي. ڪار مان گھليندا ھو اندر وٺي وڃڻ لڳا. مان ھٿ پير ھڻندي ۽ شور مچائيندي رھيس، انھن مان ڪي ڌِڪا به ڏيئي رھيا ھئا. ائين ئي ھو تيزيءَ سان ڌڪا ڏيندا جڳھ ۾ اندر وٺي ھليا. اوچتو ڪنھن پٺيان زور سان لت ھنئي، مان مُنھن ڀر فرش تي ڪري پيس. وري ٻيھر مونکي اٿاري بيھاريائون ۽ اڳتي ڀاڄ ڪندا، گھليندا ھليا. ان حالت ۾ اسان جاچ واري ڪمري ۾ پھچي وياسين.
چيائين، ”......... (ڪچيون گاريون) ......... امواد غلي ڪٿي آھي؟ (ساٿي جاويد صلاحيءَ جي نالي) .........توکي خبر آھي ته اسان فرمودي سان ڇا ڪيو؟......... تو ڪيترا ٻار ڄڻيا آھن؟.......... تنھنجو بڪواسي چاچو پويان ڪٿي آھي؟“ ھڪڙي منھنجي تصوير ڏيکاريندي (جيڪا ان وقت جي ھئي جڏھن مان اسڪول ۾ پڙھندي ھيس) رڙ ڪري چيو ”ڏس ھيءَ ڪير آھي؟“ تصوير جي پٺيان ڪي لفظ لکيل نظر آيا، ”ھن کي فلاڻي قسم ڪوٽ پاتل ھو.“ھاڻي مون پنھنجي ڪوٽ ڏانھن نھاريو. صاف ظاھر ھو ته ھو اسان جي گھر ويا ھئا ۽ جيڪو ڪجھ چئي رھيا ھئا، اھو سندن معلومات جي دائري اندر ھو. ھاڻي مونکي پنھنجي جذبن کي لڪائڻ جي ڪابه ضرورت ڪانه ھئي. مونکي ساڻن نفرت آھي ۽ ان طبقي کان به نفرت ھئي، جنھن جا ھو غلام آھن. ”توھان کي مرڻ کپي. ذليل ڏوھاريو...... عوام دشمنؤ....... حرامخورؤ توھان مزدورن جو رت چوسي رھيا آھيو.......“ پوءِ وري مونکي نظم جون ھي سِٽون ياد آيون:-
ھر دل جي سدا آ،
ھر زبان تي آہ آ،
ھي نظام ٽُٽڻو آ،
بالشويڪن جيان،
وڙھندا رھنداسون،
اسان جي دلين ۾،
ڀنڀٽ ڀڙڪي اُٿيا آھن.
جي جلائين ٿا دشمن جو چھرو.
ھو مون تي وڌيڪ مڇرجي ويا. لتون، مُڪون، ٺونشا ۽ چماٽن جا وسڪارا لائي ڏنائون. ھڪڙو ٿڪجي ٿي پيو ته ٻئي پئي وارو ورتو. منھنجا ڪپڙا ذرا پرزا ٿي ويا. موچڙا وسندا رھيا. ڪجھ دير کان پوءِ ’ختائي‘ جاسوس پوليس جو سربراہ جيڪو شاھه جو ويجھو عزيز پڻ ھو، ظاھر ٿيو- ٻين کي پري ڪندي چيائين ”ھيءَ ڪھڙي بدتميزي آھي؟........ ڇا ماڻھن سان سلوڪ رکڻ نٿا ڄاڻو؟- ھن کان توھان کي ڇا وٺڻو آھي؟- ھن جو پتو؟- ان جي ڪابه اھميت ڪانھي. اھو ته مار کانسواءِ ۽ شور مچائڻ بنان به وٺي سگھجي ٿو.“
ماضيءَ ۾ بھروز ۽ ٻين ڪيترن ئي ساٿين کي ڪيترا ڀيرا ساواڪ جي مرڪز ۾ وٺي ويا ھئا. انھن سان جيڪو سُلوڪ ڪندا ھئا، تنھن کان مان پوري طرح واقف ھيس مونکي دشمن جي چالاڪين ۽ اٽڪلن جي خبر ھئي. اذيتن ڏيڻ کان پوءِ ڪجھ نرم به ٿيندا ھئا. ختائيءَ جي چھري جي گرمجوشي، سڪون ۽ مھذب لھجي ڪري، مان بلڪل متاثر ڪونه ٿيس ۽ مون ڏانھس ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو. ڇاڪاڻ ته ھو دشمن ھو. ۽ ايترو ئي ڪميڻو ھو جيترا ٻيا ڀاڙيتو دلال ھئا. پنھنجو ھيبتناڪ ڏوھاري چھرو انسانيت جي نقاب پٺيان لڪايو ويٺو ھو- چوڻ لڳو: ”اسان کي ائڊريسون ٻڌاءِ، اسان تنھنجي چڱائيءَ ۾ آھيون. تنھنجا دوست جيترو جلد گرفتار ٿيندا، اوتروئي انھن لاءِ سٺو ٿيندو، ڇوته ھو وڌيڪ ڏوھه ڪري نه سگھندا. اھا ڪيتري نه شرم جي ڳالھ آھي ته ايترا سٺا ۽ تعليم يافته نوجوان مفت ۾ ماريا وڃن!“
ھن مڪروہ ۽ وحشي جانور جي مڪاريءَ تي مونکي سخت ڪاوڙ آئي ۽ منھنجو رت ٽھڪڻ لڳو. سندس تقرير کي اڌ ۾ ڪَٽيندي مون چيو: ”انسان دشمن! مان توھان جي ڳالھين ۾ آسانيءَ سان ڪونه اينديس. آخري پساھن تائين ويڙھه جاري رکنديس.“ سندس مھربان ۽ شريف چھري جو رنگ پِيلو ٿي ويو ۽ نيٺ اصليت ظاھر ڪيائين: ”جھنم جي حوالي ڪريو ھن ....... (ڪچيون گاريون) .......“ سندس ڇاڙتن مونکي ھڪ کٽ سان ٻَڌي ڇڏيو. سڄو ڪمرو ھنن سان ڀريل ھو ۽ ھو تماشي ڏسڻ لاءِ گڏ ٿيا ھئا. ھڪ انقلابي ڇوڪريءَ تي تشدد ڪرڻ ھڪ تماشو ھو. ھنن مان ڪجھ خاموش ھئا. ڄڻ ڪجھ به ڪونه پئي ٿيو. جنھن لاءِ مونکي ڏاڍي حيرت ٿي. مان تصور به ڪري نه پئي سگھيس ته ھي موذي ايتريقدر به نرم دل ٿي سگھن ٿا. اھو ڄڻ ھنن لاءِ روز جو ڌنڌو ھو. اصل موذي، ڪيپٽن نڪتب ھو. ٻيا سڀ ھن جي ھيٺان ڪم ڪندڙ ھئا. ھنن منھنجي پيرن جي ترين تي ڦٽڪا وسائڻ شروع ڪيا. تڪليف برداشت کان وڌيڪ ھئي پر نعرن ۽ ترانن مونکي ھمت ڏني. منھنجي لفظن سان ھو وڌيڪ وحشي ٿيڻ لڳا. ھنن اڃا به وڌيڪ زور سان مارڻ شروع ڪيو. جڏھن مون شاہ کي گاريون پئي ڏنيون ۽ کين سچ پئي چيو ته ھو اڃا وڌيڪ بدحواس پئي ٿيا. ھنن جا چھرا اڃان وڌيڪ وحشتناڪ ۽ خوفناڪ نظر اچڻ لڳا. ھنن مان ڪجھ منھنجي ڀرسان آيا ۽ چيائون: ”پاڻ تي ڪجھ ترس کاءُ ۽ سڀڪجھ ٻڌاءِ-“ سندن چھرن جا تاثر ڦٽڪن سان گڏوگڏ تبديل پئي ٿيا. ھنن جي اھا حالت ڏسي (گھڻي تڪليف جي باوجود به) مون سوچيو ته: ڇونه گھڙي کن ساڻن مذاق ڪريان:-
”ڪيئن ٻڌايان؟ جڏھن ته منھنجي اکين تي ڪاري پَٽي ٻَڌي وٺي ويندا ھئا ۽ ائڊريسن جي خبر ئي ڪانھي ته مان ڇا ٿي ٻڌائي سگھان؟“
ھنن سمجھيو ته مان رستي اچي ويئي آھيان سو ڦٽڪا ھڻڻ بند ڪيائون. ”ته پوءِ ڀلا علائقو ڪھڙو ھو؟- ”اھا خبر ڪانھي.“
”دروازي جو رنگ ڪھڙو ھو؟- ڇا مٿين منزل ھئي؟- دروازو اتر کان ھو يا ڏکڻ طرف؟“ ”مون کي ڪھڙي خبر؟- منھنجي اکين تي ھميشه پَٽي ٻڌل ھوندي ھئي.“
”ھاڻي تنھنجيون اکيون مان کوليندس.“ ختائي ٽوڪيندي چيو ۽ ڦٽڪو ھٿ ۾ کنيائين. انھن مان چند رحمدليءَ جو مظاھرو ڪرڻ لڳا ۽ چيائون، ”پنھنجي حال تي رحم ڪر......“ ھاڻي تڪليف ايتري وڌيڪ ھئي جو برداشت کان ٻاھر..... اذيتون وڌنديون ئي رھيون ..... منھنجو ساھه گھُٽجڻ لڳو ۽ ساھي کڻڻ لاءِ چند منٽن جي واندڪائيءَ جي ضرورت ھئي. ڪجھ سوچڻ جي ضرورت ھئي، مونکي پنھنجي سگھ گڏ ڪرڻ جي گھرج ھئي، ارادي جي قوت کي جاڳائڻو ھو. مون چيو، ”سڙڪ جو نالو..... خاني ..... آبادي آھي.“ ھو ھڪ فاتح وانگر مُرڪڻ لڳا- ”۽ گھٽيءَ جو نالو ڇا آھي؟“- ”معلوم ناھي.“ وري ڦٽڪن جو وسڪارو ٿيو. آخر مان آھستي آھستي من گھڙت ائڊريس ٻڌائيندي رھيس. ۽ ٿورو وچ ۾ خاموش ٿي رھيس ته ڦٽڪن جو وسڪارو ٿي پئي ويو.
اھو سلسلو ٽي ڀيرا لڳاتار ھليو. فائدو اھو ٿيو جو ھو سمجھي ويا ته مان شڪست قبول ڪري ائڊريس ڪونه ٻڌائينديس ۽ ٻيو ته ھو ان کان وڌيڪ مار ڏيئي ڪونه ٿي سگھيا- ھاڻي ”پڪو ڏس“ ملي ويو ھونِ. رسيون کوليائون ۽ مونکي گھمڻ لاءِ چيائون. مونکي ائين محسوس ٿيو ڄڻ سڄي جسم ۾ ھزارين سُيون چڀي رھيون آھن. ھلي به نه پئي سگھيس. پاڻ کي ضابطي ۾ رکڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو. مونکي ٽيڪ ڏيئي ڪمري ۾ گھمائڻ لڳا. ھڪ عورت آئي ۽ منھنجي پيرن تي پٽيون ٻڌائين. ھو سمجھي رھيا ھئا ته مون کين سچو پچو ڏَسُ ڏنو آھي. ھاڻي ھنن جي رويي ۾ ڪجھ نرمي آئي ۽ نرميءَ سان وڌيڪ معلومات وٺڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. ممڪن آھي منھنجو رويو ناقابل فھم ھجي. ظاھري طرح منھنجي مقابلي جي قوت ختم محسوس ٿي رھي ھئي، ۽ ھو سمجھي ويا ته ھئا ته کين صحيح ائڊريس ملي ويئي ھئي. مان ايتري قدر نفرت سان ڀريل ھئس جو ساواڪ جو ھر غنڊو مون کي اصلي روپ ۾ نظر اچڻ لڳو، جيڪو مڪار ۽ انسانيت جو ويري ھو.
ھڪ شخص ڪرسيءَ تي ويٺو ھو. ان ۾ ڪابه تبديلي ڪانه آئي. پٿر جيان بُت بڻيو ويٺو ھو. سندس اکيون ڪڏھن ڪڏھن بنا مقصد جي ھيڏي ھوڏي ڏسڻ لڳيون ٿي. ظاھر ۾ ھو ساواڪ جو ٺڳ يا پوليس وارو ڏسڻ ۾ ڪونه پئي آيو. ائين پئي محسوس ٿيو ڄڻ کيس ڪو صدمو پھتو ھجي، ھن جو وس ڪونه پئي ھليو، ھن کي زبردستيءَ ڪا ڊيڄاريندڙ فلم ڏيکاري ويئي ھجي. پھريائين مون ڏانھس ڪوبه خيال نه ڪيو. بعد ۾ خبر پيئي ته شاھه جي غنڊن جي وحشت ڏسي، کيس جذبو اچي ويو ۽ ساڻن وڙھي پيو ھو، ھڪڙي سپاھيءَ کي زخمي ڪري، ڀڄڻ جي ڪوشش ڪيائين، پر ساواڪ جا غنڊا سندس پويان پيا ۽ گوليون ھلائي کيس گرفتار ڪري ورتائون.
ساواڪ جا غنڊا جٿو ٺاھي منھنجي ٻڌايل غلط ڏَس طرف روانا ٿيا. آءٌ خوش ٿيس ته ھو غلط ڏس طرف ويا ۽ مون کي ڪجھ سوچڻ جي مھلت ملي ويئي. پوءِ وري افسوس ٿيڻ لڳو، ڇوته اُن علائقي جي پوليس سخت چوڪسي ڪرڻ لڳندي. مون سوچيو، ٿي سگھي ٿو ان علائقي ۾ اسان جا ڪي ساٿي موجود ھجن پر منھنجو خيال غلط ثابت ٿيو.
مون کي ائين پئي محسوس ٿيو ته منھنجون ٽَنگون ساڻ ڪونه آھن، ٽَنگون مڪمل ننڊ ۾ ھيون ۽ جڏھن مون کي فرش تي اٿاري بيھاريائون ته ھلڻ مشڪل ٿي پيو. ٻن پھرن جو وقت ھو ته ھڪ شخص کاڌي جون ٻه پليٽون کڻي آيو. سندس ھٿن ۾ چمچا ۽ ڇريون به ھيون. انھن مان ھڪ پليٽ ھُن ميز جي پٺيان ويٺل پردي پھريل سوئر کي ڏني ۽ ٻي پليٽ ڀر واري ڪمري ۾ ڪنھن لاءِ ھئي. ھو ڪمري ڏانھن ويندي مون وٽ ٿورو ترسيو ۽ کاڌي لاءِ پڇيائين- مون ڪجھ سوچي ھائوڪار ڪئي ۽ ھو ھليو ويو. ٿوري دير کان پوءِ کاڌي جي ھڪ پليٽ منھنجي آڏو رکيائين. ميز پٺيان ويٺل سپاھي مون ڏانھن ڏسي رھيو ھو، جنھنڪري مون کائڻ شروع ڪيو ۽ جيئن ئي سپاھيءَ به کائڻ شروع ڪيو ته مون کي موقعو ملي ويو ۽ مون سڌو ويھي، ڇُري کڻي پنھنجي نڙيءَ ۾ ھنئي ۽ اُن کي اڃا به اندر زور ڏيڻ لڳيس ته سپاھيءَ ڏسي ورتو ۽ ڊوڙي اچي ڇُريءَ ۾ ھٿ وجھي، ڇڪي ڪڍيائين. پوءِ ته اچي گاريون ڏيڻ، لتون ۽ مُڪون ھڻڻ شروع ڪيائين. ائين گوڙ تي ٻيا به ٺڳ ڪمري ۾ گھڙي آيا، اُھي به گاريون ڏيڻ لڳا ته مٿان غنڊن جي ٽولي به اچي پھتي، جن کي مون غلط ڏَس ڏنو ھو جنھن مان ھو خوش ڪونه ٿيا ھئا.
ھاڻي وري نئين سر اذيتون ڏيڻ شروع ڪيائون- ھن ڀيري بجليءَ جون شاڪون ڏيڻ لڳا. ھن ڀيري ننڍڙي ڏنڊڙي جھڙو بجليءَ جو اوزار استعمال ڪري رھيا ھئا. ھو اُن اوزار سان منھنجي بي حرمتي ڪرڻ لڳا. سندن نشانو منھنجو جسم نه پر منھنجو خاص عضوو ھيو. ھنن مونکي بلڪل ننگو ڪيو، گنديون گاريون ڏيڻ ۽ چٿرون ڪرڻ لڳا جيڪو سندن پليت ذھن جو عڪس ھو- ھو منھنجي نازڪ عضون تي بجليءَ جا جھٽڪا ڏيڻ لڳا- اوچتو وري ذليل نڪتب ڪمري ۾ داخل ٿيو. ھو غمگين ۽ پريشان نظر پئي آيو. ”ڪوبه شخص ڪيئن نه ڪميڻائپ ۽ نيچ سطح تي پھچي سگھي ٿو.“ مون دل ۾ سوچيو مگر منھنجي سوچ غلط ثابت ٿي. ھن طبقاتي معاشري ۾ جيڪو شخص پورھيت طبقي سان واسطو رکندڙ ناھي ته اُھو نيچ ۽ ڪميڻو بڻجي سگھي ٿو. ان کان اڃان به وڌيڪ بيڪار ۽ بڇڙي شيء بڻجي ويندو آھي. ۽ نڪتب خود مصيبت ۽ شڪست جو مظھر ھو- اوچتو رڙ ڪيائين، ”توھان بينڪ کي ڌاڙو ھڻڻ پيا چاھيو؟ ھان ..... اسان سڀني کي گرفتار ڪري ورتو آھي ۽ .........“ اُن ڏينھن آئيزن ھاور گھٽيءَ ۾ بينڪ کي ڌاڙو لڳڻو ھو- ان جا نشان ذليل نڪتب جي پريشان چھري تي ظاھر ٿي رھيا ھئا- جيتوڻيڪ ڪوبه گرفتار ڪونه ٿيو ھو ۽ ساٿين کي سندن مقصد ۾ ڪاميابي حاصل ٿي ھئي. مون کي ٽن ٽَنگن واري ميز سان ٻڌائون. ذليل نڪتب پنھنجي پتلون لاٿي ۽ منھنجي مٿان چڙھي ويو- سندن ذلالت جي ڪا حد نه رھي. ھنن مون کي ذليل ۽ بدنام ڪرڻ پئي گھريو، منھنجا اعصاب تباھه ڪرڻ ٿي گھريائون. مون کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، منھنجو ئي خون منھنجي اکين اڳيان وھي رھيو ھو پر ”نه ..... نه ...... مون کي ھر حالت ۾ خاموش رھڻ گھرجي، جيئن کين پنھنجي ذلالت تي شرم اچي ۽ کين احساس ٿئي.“ مون ثابت ڪرڻ پئي گھريو ته ”انقلابي جذبي اڳيان سندن بي حيائي، درندگي ۽ ظلم ڪابه شيء ڪانھي ۽ ان جو ذرو به مون تي اثر نه ٿيو آھي، مون لاءِ ان جي ڪابه اھميت ڪانھي.“ فرق به ڪھڙو ھو، ڦٽڪا لڳن يا برو فعل ٿئي، مون لاءِ ٻئي ھڪجھڙا ھئا، ٻنھي جي پٺيان ھڪ ڳجھو مقصد رکيل ھو ته مون کان ھو راز پڇي سگھن ۽ اھو راز مون وٽ عوام جي امانت ھو ۽ آءٌ ٻَئي عذاب پنھنجي اعليٰ مقصد خاطر برداشت ڪري رھي ھيس. ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ وڏي کان وڏي جدوجھد ڪرڻ مون پنھنجو فرض پئي سمجھيو. آءٌ اھي راز پنھنجي شاندار انقلابي تحريڪ خاطر لِڪائي رھي ھيس. مون لاءِ اذيتون ۽ ٻيون عقوبتون وقتي ھيون. مون کي مظلوم ۽ پورھيت عوام جو خيال آيو، جيڪي ھڪ ڪلاڪ، ھڪ ڏينھن ، ھڪ سال نه پر سڄي زندگي اھڙا عذاب سَھي رھيا آھن. ھي وحشي سمجھي رھيو ھو ته منھنجي جدوجھد مان لطف حاصل ڪندو. ھڪ ڀيرو وري مقصد ۾ ناڪام ٿيو. ٻيھر مونکي کٽ سان ٻڌي، ڦٽڪا وسائڻ لڳا. ڦٽڪا پراڻن زخمن تي لڳي رھيا ھئا، جنھنڪري تڪليف برداشت ڪرڻ کان ٻاھر ٿي پيئي. ارادي جي قوت تي ڀروسو ڪري، پاڻ کي ضابطي ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪيم ۽ پاڻ کي به تماشائي بڻايم ڄڻ آءٌ ڪنھن ٻئي تي ٿيندڙ تشدد ڏسي رھي آھيان. مون کي ڪجھ ڪاميابي ٿي، ليڪن ڦٽڪا ھڪ مادي حقيقت ھئا، ان لاءِ فقط تصور ڪرڻ سان اذيتون برداشت ڪرڻ وس کان ٻاھر ھو. ان ڪري ذھن تبديل ڪرڻ لاءِ مادي حقيقت جي ضرورت ھئي. ھن ڀيري جڏھن تڪليف وڌڻ لڳي ته مون ايپڪ، ريحان، رباب ۽ قاسم جو نالو ورجائڻ شروع ڪيو. اھي مزدور ان ڳوٺ ۾ رھندا ھئا جتي آءٌ پڙھائيندي ھيس. ائين پئي محسوس ٿيو ڄڻ آءٌ سندن پريشان ۽ اُداس اکيون ڏسي رھي آھيان ۽ ھو بلڪل منھنجي ويجھو ھئا ۽ ھو به، ڏسي رھيا ھجن ته، ”آءٌ ساڻن ڪيتري محبت ڪريان ٿي. سندن لاءِ ڪيتريون اذيتون سَھان ٿي. ڇا آءٌ ساڻن وفادار رھنديس؟“ مون سوچيو- آءٌ سندن شفيق اکين ۾ اھو ڏسي رھي ھيس ته ھنن کي مون کان ڪھڙي اميد آھي، آءٌ سندن محبت سان ڀريل اکين ۾ اھو پڻ ڏسي رھي ھيس ته شايد ھو سوچي رھيا ھجن ته ڪٿي آءٌ سندن دشمن جي سازشن جو شڪار ته نه ٿي وينديس؟ (مون سندن درد کي ويجھڙائيءَ کان ڏٺو ھو، جنھن ڪري ئي سندن جدوجھد ۾ شامل ٿي ھيس ته جيئن ھو صدين جي غلاميءَ مان آزاد ٿين.) جنھن دشمن مٿن تمام ڊگھي عرصي کان ظلم ۽ ڏاڍ پئي ڪيو. آءٌ ايپڪ جي زخمي ھٿ کي ڏسي رھي ھيس، جيڪو تِريءَ وٽان ڪٽيل ھو ۽ جنھن تي مرھم رکيل به ڪانه ھئي. پوءِ به اُن کان ڪٽيل ھٿ سان محنت ڪرائي ويندي ھئي. مون کي رباب ۽ ريحان جو خيال آيو جيڪي ھميشہ چيلھ جي سور جون دانھون ڪندا ھئا پوءِ به ھو تَرين ڀر نِوڙي زمين کي کيڙيندا ھئا. وري منھنجي سامھون گلنار جو ڏک، زھرا جا ڳوڙھا ۽ قربان جو خلوص ھيو، مرزا جي معصوميت ۽ ٻاراڻي خوشي منھنجي آڏو ھئي، جيڪا مون کي ڏسي، ڊڪندي ايندي ھئي. ۽ ”ماسي اشرف، زندھه آباد!“ جو نعرو ھڻندي ھئي. آئون سندن معصوم خوشي ڏسي، ڊڄي ويندي ھيس. انھن عذابن ۽ اذيتن جو تصور ڪندي ھيس جيڪو سندن منتظر ھو ۽ سندن زندگي برباد ڪرڻ جون جيڪي تياريون پئي ٿيون، اھي ياد ڪري منھنجي دل ڦاٽڻ لڳي ۽ جوش ۾ ڀرجي ويئي. آءٌ جڏھن انھن ماڻھن بابت سوچيندي ھيس، جيڪي اُن ننڍڙي ٻچڙيءَ کي مصيبت ۾ ڦاسائڻ جي ڪوشش ڪري رھيا ھئا. آءٌ ان معصوم کي مرڪندي، ھنج ۾ کڻي پنھنجي دل ۾ قسم کڻندي ھيس ته، آءٌ تنھنجي بچائڻ لاءِ جدوجھد ڪنديس ۽ تو جھڙن ٻين معصومن لاءِ پڻ، جن کي ظالمن قھري زنجيرن سان جڪڙي ڇڏيو آھي. سندن مايوس ۽ ڏُٻرا چھرا منھنجي سامھون ھئا، ڦٽڪي جي ھر وار کانپوءِ آءٌ اُنھن مظلومن جا نالا کڻندي ھيس. مون انھن کي ۽ پاڻ کي پڻ يقين پئي ڏياريو ته مون جيڪو ساڻن واعدو ڪيو ھو سو ضرور پورو ڪري ڏيکارينديس.
ساواڪ جا ڇاڙتا ان غلط فھميءَ جو شڪار ھئا ته ھو مون کان ھٿياربند جدوجھد ۾شامل ساٿين جا نالا پڇي سگھندا. سندن اھا اميد ڪيتري نه بي بنياد ھئي. پڇڻ لڳا: ٻيو ڪير آھي؟ انھن جا خانداني نالا* ڪھڙا آھن؟“ آخر ڦٽڪا ھڻي ھڻي ٿڪجي پيا. ھاڻي وري ھڪ ٻيو ناٽڪ کيڏڻ شروع ڪيائون. ختائي ريوالور منھنجي سامھون جھليو ۽ گولي ھڻڻ جي ڌمڪي ڏنائين. ھو مون کان فقط چار فوٽ پري ھو. پھريائين مون به سمجھيو ته ھاڻي وقت اچي ويو آھي ۽ مرڻ لاءِ تيار ٿيان. ھن ريوالور جي گھوڙي تي آڱر رکي ته مون به پاڻ کي سِڌو ڪري جھليو ۽ ھو وري کِلڻ لڳو. ھن اھو ناٽڪ ٻه ٽي ڀيرا ورجايو ۽ سمجھي رھيا ھئا ته سندن مسخريءَ ڪرڻ جي ڪري منھنجي بچاءَ ڪرڻ واري قوت ختم ٿي ويندي.
* اسان جي ساٿين پنھنجا اصل نالا بدلائي آزاديءَ جي مجاھدن جا نالا رکيا ھئا. مثال طور ساٿي جواد صلاحي، حيدر امواد غلي چوائيندو ھو. جيڪو ايراني انقلاب جو ناقابل شڪست مجاھد ھو.

____
* اسان جي ساٿين پنھنجا اصل نالا بدلائي آزاديءَ جي مجاھدن جا نالا رکيا ھئا. مثال طور ساٿي جواد صلاحي، حيدر امواد غلي چوائيندو ھو. جيڪو ايراني انقلاب جو ناقابل شڪست مجاھد ھو.