باب پنجون : ساٿي بھروز دھقانيءَ جي گرفتاري، اذيتون ۽ شھادتون
ڪڏھن منجھ ڪوٽن، ڪڏھن راھي رڻ جا.]
(شاھه)
ٻيءَ رات ساٿي بھروز گرفتار ٿي ويو. ڏسندي ڏسندي ئي گوڙ گھمسان ٿي ويو. ڀاڙيتو دلال ھيڏي ھوڏي ڀڄڻ ڊڪڻ لڳا. بھروز جي عظمت بلند ٿي چڪي ھئي، ھو گرفتار ٿي ويو. جڏھن کيس وٺي آيا ته ته سندس گجگوڙ سان سڄي عمارت لڏڻ لڳي. شاھه جا دلال، پٿر جا بت بڻجي ويا. ھو اھڙيون ڳالھيون ڪري رھيا ھئا ڄڻ ساٿي بھروز خونخوار ۽ وحشي جانور آھي. ڪجھ سپاھي جيڪي ساٿي بھروز جي گرفتاريءَ مھل اتي موجود ھئا، سي پنھنجن جوڙيوالن سان ڳالھيون ڪري رھيا ھئا ته ھو (ساٿي بھروز) ڪيڏي بھادريءَ سان وڙھي رھيو ھو، ھو ان وقت تائين دشمن سان مقابلو ڪندو رھيو جيستائين وٽس گوليون موجود ھيون ۽ ڪيئن ھُن آخري گوليءَ سان پاڻ کي مارڻ جي ڪوشش ڪئي پر دشمن کيس قابو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. جيتوڻيڪ ويڙھه ۾ سندس ٽَنگ ڀڄي پئي ھئي پر پوءِ به دشمن سان وڙھندو رھيو. دشمن کيس رسين سان ٻڌي آڻي ڪمري ۾ اڇلائي ڇڏيو. پوءِ دشمن سندس ويجھو وڃڻ کان ڪيٻائي رھيا ھئا ۽ پري کان کيس ڏسندا رھيا. ساواڪ جي جلادن ۽ قاتلن کي ھُنن ساٿي بھروز سان نبرڻ لاءِ گھرايو ڇاڪاڻ جو ھو عام پوليس جي وس کان ٻاھر ھو. کين يقين ھو ته ھنن کي اذيتن جي خوني ڪتاب جا سڀ عذاب ڏيڻ وارا طريقا استعمال ڪرڻا پوندا ۽ تڏھن ئي کين ڪاميابي حاصل ٿيندي. ساٿي بھروز پيدا ئي ڏکن ۾ ٿيو ھو، سڄي زندگي ڏکن ۽ تڪليفن ۾ گذاري ھئائين. سندس زندگي عوام لاءِ ڪم ڪندي گذري ھئي. سندس زندگي صرف ۽ صرف عوام لاءِ وقف ٿيل ھئي ۽ ھن زندگيءَ جو گھڻو حصو ھارين ۾ گذاريو ھو ۽ ھو مسڪين مزورن جي زندگيءَ مان به چڱيءَ طرح واقف ھو ۽ ھو عوام سان پيار ڪندڙ ھو، دشمن سان سخت نفرت ڪندو ھو- اھا ڳالھ دشمن پنھنجي اکين سان ڏٺي ھئي ۽ ان ڪري ئي ھو کانئس ڊڄي رھيا ھئا.
رات جي وقت ڀاڙيتو دلالن جي حالت ڇِتن ڪُتن جھڙي ھئي. ڦٽڪن جي زوردار آواز سان گڏ ساٿي بھروز جي آسمان سان ٽڪرائيندڙ رڙ ذليل دشمن جي وحشي ھجڻ جو ثبوت ھئي. وحشي ڪتن ۽ بي شرم سامراجي ڇاڙتن جون چرين وانگر رڙيون ھيون. جڏھن به ڦٽڪن جو آواز بلند ٿيندو ھو، تڏھن ساٿي بھروز دشمن کي چوندو ھو، ”جاھلو، ذليلو! توھان عوام کان نيٺ ڇا ٿا گھرو؟“
شاھه جي دلالن منھنجي ڪمري جو دروازو ان ڪري کولي ڇڏيو ته جيئن آءٌ سندس اذيتن جو آواز ٻڌي سگھان. ھڪ ٽولي ساٿي بھروز کي اذيتون ڏئي ٿڪجي منھنجي ڪمري وٽ پھچندي ھئي ته ٻي ٽولي کيس اذيتون ڏيڻ ويندي ھئي. حسين زادو ته ڇِتو ٿي پيو ھو. ھن سڀ ڪپڙا لاٿا ھئا ۽ فقط ھڪ چڍي پاتل ھيس. جنھن ڪري ھو مون کي ”پاڳل خاني جو ڪٽ مست چريو ٿي لڳو.“ ھو پيرين اگھاڙو منھنجي ڪمري کان ساٿي بھروز واري عذاب گاھه تائين ڊڪي ڀڄي رھيو ھو. ٻين شيطانن سان گڏوگڏ ھو به ھر واري مون کي گاريون ڏيڻ ۽ ٿُڪون ھڻڻ لڳو ۽ .....، ڇوته منھنجي ڪمري مان بدبوءِ اچي رھي ھُئن، ان ڪري ھو منھنجي ڪمري وٽ گھڻو وقت ڪونه پئي ترسيا، ھو ٽوڪون ۽ چٿرون ڪندا رھيا. حسين زادو چوڻ لڳو، ”ڏٺوَ ھِن رن جي حرڪت! ڪيئن نه پاڻ کي ڪرپٽيءَ سان ليپو ڏئي ڇڏيو اٿس، جيئن اسان سندس ويجھو نه وڃي سگھون!“ ھو پنھنجي ذلالت کان واقف ھئا ان ڪري ھو بڪواس ڪري رھيو ھو- انتھائي وحشت جي باوجود، سندن بيوسي ظاھر ھئي. ھو حقيقت ۾ پنھنجي جنوني خوف کان رڙيون ڪري رھيا ھئا. ائين پئي معلوم ٿيو ته ھو اذيتن جي شور کان پاڳل ٿي رھيا ھئا ۽ ان کان ڀڄي وڃڻ جو سوچي رھيا ھئا. کٽ جي چوڌاري ڪرپٽيءَ جي ڪري، فرش تي ترڪندا ٻئي پھريدار مون کي گاريون ڏيندا ۽ بڪندا به ٿي ويا ته، ”اسان تنھنجي ڀاءُ کي پڪڙي ورتو آھي، اسان تنھنجي ڀاءُ کي پڪڙي ..... “ مسخرا جو ھئا. مون انھن ڏانھن ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو. ان نازڪ موڙ تي محسوس ڪيم ته تاريخ جنم پئي وٺي. آخر ڇا ٿيندو؟ ۽ اھوئي بنيادي سوال ھيو. ھر ڦٽڪي ۽ رڙ جي آواز کان پوءِ مون پاڻ کان اھوئي سوال ٿي پڇيو. آءٌ پريشان ڪونه ھيس پر اميد ضرور ھيم. ڇاڪاڻ ته مون کي پنھنجي ڀاءُ ۽ انقلابي ساٿيءَ تي مڪمل ڀروسو ھو. مون کي ياد آھي ته جڏھن شروعات ۾ پھريون ڀيرو مون کي تنظيم (فدائين خلق) سان واقفيت پئي ڪرايائين ته ھن مون کي ساٿي نيڪ دائودي جي عزم ۽ بھادريءَ بابت ٻڌايو ۽ فخر سان چيو ھئائين، ”ھن ساٿيءَ سان عزم ۽ بھادري ۾ ڪوبه برابر نٿو ٿي سگھي.“ مون کي ان ۾ ڪوبه شڪ نه ھو ته ساٿي بھروز اذيتن دوران شھيد ٿيڻ کان لھرائيندو.
ڀاڙيتو ڪتن جي ھڪ ٽولي سھڪندي ڪمري ۾ داخل ٿي ۽ چوڻ لڳي، ”اسان توکي ننگو ڪنداسين-“ ھنن ساٿي بھروز کي چيو ته جيڪڏھن تون قبول نه ڪندين ته مون کي سندس آڏو ننگو ڪري آڻيندا- ھو ھڪ اھڙي شخص کي ڌمڪي ڏيئي رھيا ھئا جنھن پنھنجو سڀ ڪجھ اصول لاءِ، آزاديءَ لاءِ ۽ عوامي انقلاب لاءِ قربان ڪري ڇڏيو ھو. آءٌ به اُن لاءِ تيار ٿيس ته ساٿيءَ کي چونديس ته، ”ساٿي! اسان جي زندگيءَ جي عظيم گھڙي اچي ويئي آھي ۽ ھي ئي وقت آھي ته اسين پاڻ کي عوامي انقلاب لاءِ قربان ڪري ڇڏيون. ھاڻي اسانکي موقعو مليو آھي ته اسان دشمنن تي سندس نامردي ۽ ڪمزوري ظاھر ڪريون.“ ان جو ردعمل نھايت مايوسيءَ وارو نڪتو. ڇوته وري پيغام آيو ته مون کي وٺي وڃڻ جي ڪابه ضرورت ڪانھي. ٻئي لومڙ ٻوٿيون گاريون ڏيڻ لڳيون ته، ”تون ڏاڍي بي حيا آھين ۽ تنھنجو ڀاءُ به بي حيا آھي، کيس اھو به شرم نه آيو ته توکي سندس آڏو ننگو ڪري گھليو ويندو.“ ان رات مون ساٿي بھروز بابت اھو ٻڌو ته ھن وڏي ھمت ڏيکاري ھئي. ڇاڪاڻ جو ساٿيءَ جي دل ۾ عوام لاءِ بيحد گھڻي محبت ھئي. ھن پنھنجي ھمت ۽ دليريءَ جي ڪري دشمن آڏو ڪنڌ ڪونه جھڪايو. اھوئي مخلص انسان ھو جنھن کي عوام جي تڪليفن جي ڄاڻ ھئي ۽ ان جي علاج کان پڻ واقف ھو. سندس سڄي زندگي عوام سان گڏ ۽ عوام لاءِ ڪم ڪندي گذري ھئي. ھو ڄمڻ کان وٺي اڄ تائين انقلاب لاءِ ڪم ڪندو رھيو ھو، ھو جيستائين زندھه رھيو ھميشہ دشمن سان مقابلو ڪندو رھيو ۽ عوام کي دشمن خلاف نفرت ڏياريندو رھيو. کانئس اھا توقع ڪڏھن به نه ھئي ته ھو پورھيتن سان غداري ڪندو، ۽ نه ئي ڪري ٿي سگھيو ۽ نه ئي ھن ائين ڪيو. ھُن انتھائي سخت اذيتون برداشت ڪيون ۽ لڳاتار يارنھن (11) ڏينھن اذيتن سھڻ کانپوءِ شھيد ٿي ويو. سندس دل کي ڪيترائي زخم پھتا ۽ سڀ لاڳ ٽُٽي پيا ھئا. ليڪن تنظيم جا راز سندس سيني ۾ ئي دفن رھيا. جلاد کيس بچائڻ لاءِ اسپتال کڻي ويا مگر جيڪو ٿيڻو ھو سو ٿي ويو. يعني ساٿي بھروز سندس خواھس مطابق انقلابي شھيدن سان وڃي مليو.
بعد ۾ شاھه جا غنڊا مون کي چوڻ لڳا ته اسان سندس ٽَنگون گوڏن کان ھيٺ ڪاٽيون آھن، ڪي چوڻ لڳا ته اسان سندس آڱريون به ڪاٽي ڇڏيون آھن. پر ذليل ڪُتن ساٿي بھروز جي ٽَنگ ۾ اھڙو ڪو مروٽو ڏنو ھو جو گوشت ڦاٽي ۽ ھڏو ظاھر ٿي پيو ھو. جڏھن منھنجي ڪمري جي سامھون واري ڪمري ۾ مٿس تشدد ڪري رھيا ھئا ته جلاد سندس رت سان ڀريل ٿانوَ آڻي مون کي ڏيکاريا ھئا. اھا حرڪت ھنن ذليل وحشين لاءِ تفريح ھئي، نيٺ دشمنن مشھور ڪيو ته ساٿي بھروز جي دل ڪمزور ھئي ۽ ھو اڳ ۾ ئي دل جو مريض ھيو. جيتوڻيڪ ھو ھر روز ڪيترائي ڪلوميٽر ڊڪندو ھو پر ان دوران ڪڏھن به کيس دل جي تڪليف ڪانه ٿيندي ھئي.
سڀني کان اڳ لومڙ ٻوٿيءَ ساٿي بھروز جي شھادت جي خبر مونکي ٻڌائي. منھنجي سامھون ھوءَ ساٿي پويان جون چھلون ڪرڻ لڳي- مون سخت احتجاج ڪيو، تنھن تي ھڪ ٻئيءَ چيو، ”بدبخت! تنھنجو ڀاءُ ڪالھ مري ويو ۽ اسان رحم ڪري توکي ٻڌائڻ پئي گھريو-“ پھريائين ته منھنجي دل ٻُڏي وئي، آءٌ شڪ جي نگاھن سان کين ڏسڻ لڳيس. جڏھن مونکي پڪ ٿي تڏھن فخر سان پاڻ کي چيم- ”آخرڪار ساٿي بھروز تشدد جي نتيجي ۾ شھيد ٿي ويو. ھو ھميشہ شھادت جي آس رکندو ھو. خدا ڪري ھو ھميشہ عزت سان ياد ڪيو وڃي.“ ٽن ڏينھن تائين مان ڪرپٽيءَ ۾ ڀريل رھيس ۽ چوٿين ڏينھن مونکي وھنجاريو ويو ۽ ڪمبل پاڻ تبديل ڪري ڏنائون. آئون ايتري ڪمزور ٿي ويس جو جڏھن به سڌو وھارڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا ته آءٌ فرش تي ڪري پوندي ھيس ۽ بيھوش ٿي ويندي ھيس. ھو مون کي سئيءَ ۽ نڪ جي نالين ذريعي کير ۽ آنا ڏيندا رھيا. نڪتب بڪواس ڪندو ھو ته ھو مونکي بک ھڙتال ڪرڻ نه ڏيندو ۽ نه ئي مرڻ ڏيندو. مونکي ڪنھن به قيمت تي زندھه رکندو. ذليل ڪتن پنھنجو رويو نرم ڪيو ۽ چوندا ھئا ته، ”تون فاقا ڇو ٿين ڪڍين؟ اسان توکي وڌيڪ اذيتون ڪونه ڏينداسون. اسان کي ڪنھنجي به ايڊريس نه گھرجي. پوءِ ڀلا تون پنھنجي جان جي پويان ڇو پئي آھين؟ تون ڪجھ ڏينھن لاءِ مھمان آھين ۽ پوءِ اسان توکي آزاد ڪنداسون.“ ھنن جي ايلاز منٿون ڪرڻ واري رويي ۾ شڪ پيو- ڪجھ عرصي کان پوءِ مون محسوس ڪيو ته منھنجي مارڻ لاءِ ھنن وٽ ڪوبه بھانو ڪونھي تڏھن مون بک ھڙتال ختم ڪري ڇڏي. بک ھڙتال دوران ھڪ پوڙھي لومڙيءَ سان گڏ جنرل صحديان پور مون وٽ آيو- کٽ تي ويھي مھربان ۽ شفيق لھجي ۾ ”دليل“ پيش ڪرڻ لڳو: ”بھروز سان ملاقات ڪندينءَ؟ تون اھڙيون حرڪتون ڇو ٿي ڪرين؟ اسان توکي اذيتون ڪونه ڏينداسين، مون سان ھل آءٌ توکي بھروز وٽ وٺي ٿو ھلان ۽ تون ڪجھ وقت لاءِ ان سان گڏ گذار.“ ان وقت منھنجي نڪ مان رت وھي رھيو ھو ڇاڪاڻ ته ڪجھ گھڙيون اڳ جلاد لومڙيءَ مونتي چماٽن جي مشق ڪئي ھئي. دستور موجب جڏھن نڪ مان رت وھڻ شروع ڪيو تڏھن ماٺ ڪيائين- آءٌ وري کين ساڙ ڏيکارڻ خاطر ڪمبل سان رت اگھي رھي ھيس ۽ جنرل کان به زبردستيءَ ڪاغذي رومال گھريم پئي جنھن ميز جي خاني مان رومال کڻي ٿي ڏنا، ۽ آءٌ انھن کي ڦاڙيندي ويس. مون کيس تنگ ڪرڻ جي گھڻي ڪوشش ڪئي پر ھو حد کان وڌيڪ صبر ڪندو رھيو، لڳاتار آھستي ۽ مٺڙي آواز ۾ ڳالھيون به ڪندو رھيو ۽ مون کي ڪاغذي رومال به ڏيندو رھيو. آخر مان تنگ ٿي چيومانس: ”وڌيڪ بڪواس ڪرڻ جي ضرورت ناھي، احمق، ڀاڙيتو، دلال، مسخرا، ذليل، ڏوھاري!“ جلاد عورت يڪدم مونکي ٿڦڙ ھڻڻ شروع ڪيا. جنرل اٿي بيٺو ۽ پنھنجي ”نازڪ“ ماتحتن جي ھٿان وڌيڪ مار کارائڻ کان کان بچائي ٻئي پاسي وٺي ويو. جلاد لومڙ ڀاڙيتو ڪتن، خود غرض ۽ خوشامدڙين واري انداز ۾ رڙ ڪري چوڻ لڳو، ”ھتي تنھنجا ڪھڙا دوست ۽ ساٿي آھن جو تون آڪڙ ٿي ڏيکارين. جنرلن کي گاريون ڏيئي ڪنھن کي متاثر ڪرڻ ٿي گھرين؟......“ آءٌ وري کلڻ لڳيس.
جنھن رات کان خياتي ۽ نڪتب بجليءَ جي ڏنڊي سان اذيتن واري ”مذاق“ ۾ مون کان معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ مون کي آزمائي ڏٺو ھو تڏھن کان سندن جاچ جي طريقي ۾ تبديلي آئي ھئي. ھو سمجھي چڪا ھئا ته آءٌ سندن حربن کان نه ڊنبس، تڏھن ھنن نرم رويو آزمائڻ جو فيصلو ڪيو. حڪومت جو غنڊو جيڪو مون کي اذيتن مھل، موجود ڪونه ھوندو ھو، ان کي ”شريف“ جو روپ ڏيئي مون وٽ وٺي آيا، سندس نالو ميجر فريد ھو. (ھي دلال ھاڻي قتل ٿي چڪو آھي) ھن ذليل وحشي جاچ ۽ اذيتن ڏيڻ جي تربيت آمريڪا ۾ ورتي ھئي. سيپٽمبر 1971ع ۾ بجليءَ جي ٿنڀن جي معائني لاءِ ھيلي ڪاپٽر ۾ نڪتو ۽ فدائين سندس ھيلي ڪاپٽر تي حملو ڪري ھيلي ڪاپٽر کي تباھه ڪري ڇڏيو. جڏھن ھو پھريون ڀيرو منھنجي کٽ وٽ آيو ۽ منھنجي ھٿ ۾ ھٿڪڙيون ڏٺائين ته لومڙيءَ کي سڏي چيائين: ”ھن جون ھٿڪڙيون کول، ڇو ھن غريب ڇوڪريءَ سان وحشين وارو سلوڪ ٿا ڪريو؟“ پوءِ ويھي آفيسري آزمائڻ لڳو: ”ھي سڀ ڄٽ آھن، مون مارڪسزم جو مطالعو چڱيءَ طرح ڪيو آھي. مون کي خبر آھي ته توھان منطقي آھيو. اسان ۾ صرف نظرئي جو فرق آھي، جنھن جي ڪابه اھميت ڪانھي- دنيا ۾ ھر ھنڌ ماڻھن جا ھڪ ٻئي سان نظرياتي اختلاف ھوندا آھن .....“ اھا ڳالھ سمجھڻ ڏاڍي ڏکي ھئي ته دشمن ”پنھنجي مھذب“ طريقي سان دوکو ڏيڻ لاءِ ڇو تيار ٿيو ھو؟ مثال طور اھو ئي ميجر فريد اُھو شخص آھي جيڪو اڄ منھنجي ھٿن ۾ ھٿڪڙيون ڏسڻ برداشت نه پيو ڪري پر ڪلھوڪو ڏينھن آھي جو انھن ئي ھٿن سان ساٿي رقيه دانش گري تي تشدد ڪيو ھو. ھو مون وٽ اڳ به ڪيترا ڀيرا آيو ھو جيئن منھنجي باري ۾ ڪاغذي ڪاروائي پوري ڪري سگھي. اھا حڪومت جي بيوقوفي ھئي جو ھوءَ قانون، ايراني آئين، پنھنجي بڻايل قاعدن قانونن، بين الاقوامي قاعدن قانونن ۽ انساني قانونن جي مٽي پليت ڪري رھي ھئي.
مون فيصلو ڪيو ته ھن جي سوالن ڪرڻ واري طريقي جو ڪجھ تجربو حاصل ڪجي. جيتوڻيڪ ھو انھن سوالن جا جواب پاڻ به ڄاڻندو ھو- فريد سوال پڇندو رھيو: ”تو ڪھڙا ڪھڙا ڪتاب پڙھيا آھن.“ مون ڪجھ ڪتابن جا نالا کنيا. ھو تفصيل پڇڻ لڳو. مون کيس تفصيل ٻڌائڻ کان انڪار ڪيو. ھن کي وري ڪاوڙ لڳي، مگر بدبخت کي حڪم مليل ھو ته نرميءَ کان ڪم وٺي. ٻئي ڏينھن شام جو خياتي ڀڀڪيون ھڻندو ڪمري ۾ آيو. ”خبر اٿئي ھيءُ تنھنجي پيءُ جو گھر ناھي، جو جيڪو ڪجھ چوين سو مڃيو وڃي، توکي لاڏ ڪوڏ ۽ پيار ڪونه ملندو، توکي جانچ ڪميٽيءَ سان مقابلو ڪرڻو پوندو.....“ پوءِ وري مونکي ساواڪ جي اذيتن جي ڌمڪي ڏنائين. اھا حقيقت آھي ته ساواڪ ۽ پوليس جي وچ ۾ ڪوبه فرق ڪونھي ۽ خود انھن قاتلن، ذليلن ۽ وحشين جي وچ ۾ گھاٽي ياري آھي.
جڏھن کان مسلح جدوجھد شروع ٿي ھئي، ايراني حڪومت پنھنجي حڪومت ۽ سندس پٺڀرائي ڪندڙ امريڪي سامراج جي لاءِ وڏو خطرو محسوس ڪيو ھو. ان جدوجھد کي ڏسي ھو بدحواس ٿي ويا ھئا. ھو اھو به ڄاڻن پيا ته ھڪ ڀيرو انقلاب جي شروعات ٿي وئي ته سندن دلال ۽ ڦورو حڪومت جو تختو اونڌو ضرور ٿيندو. شاھه جي حڪومت کي ختم ڪرڻ لاءِ انتھائي سختيءَ سان تشدد ۽ ڌمڪين جو سلسلو شروع ڪري ڇڏيو ھو. جنھن جو مثال ملڻ مشڪل آھي. وڏي زور شور سان پروپيگنڊا ٿيڻ لڳي ۽ ڀاڙيتو فوج، ساواڪ ۽ پوليس وڏي پئماني تي حرڪت ۾ اچي ويا ۽ عھدن جون لالچون ڏئي ذليل ڪتن کي انقلابي جوڌن کي گرفتار ڪرڻ لاءِ بڇي ڇڏيو ۽ اذيتن ڏيڻ لاءِ تيار ڪيو. انھن ڳالھين جي ڪري پوليس ۽ ساواڪ جي وچ ۾ دشمني شروع ٿي. ان جو پھريون مثال ھي آھي ته جڏھن ساٿي مسعود احمد زادو گرفتار ٿيو ته پوليس ۽ ساواڪ ھڪ ٻئي تي گوليون وسائي رھيا ھئا. ٻيو ڀيرو جڏھن مسعود احمد زادو کي گرفتار ڪرڻ لاءِ ساواڪ وارا ڇاپا ھڻڻ لڳا ۽ ان جي ڀيڻ کي گرفتار ڪري مٿس تشدد ڪرڻ شروع ڪيو ته جيئن ڪجھ ٻڌائي. جڏھن ته ڪافي عرصو اڳ ساٿي مسعود کي پوليس گرفتار ڪري چڪي ھئي.
تحريڪ جي ترقي ۽ انقلابي قوتن جي فتح، حڪومت جي نااھليءَ کي ظاھر ڪري رھي ھئي. انڪري حڪومت ساواڪ ۽ پوليس جي وچ ۾ تعاون وڌائڻ لاءِ ڪاروائي ڪرڻ جو سوچي رھي ھئي. اھوئي سبب ھو جو خياتي مون کي ساواڪ جي حوالي ڪرڻ کان نٽائي رھيو ھو. ھڪ ڏينھن شام جو مون کي خياتيءَ جي آفيس ۾ وٺي ويا، جتي انھن نو (9) ساٿين جون تصويرون ٽنگيل ھيون، جن جي گرفتاريءَ لاءِ وڏي رقم انعام ڏيڻ جو واعدو ڪيو ويو ھو. خياتيءَ مون کي ويھڻ لاءِ چيو ۽ سوال پڇڻ شروع ڪيائين. ڪيتري عرصي کان رڳو وحشي ڪتن جون شڪليون پئي ڏٺم، انڪري مون ساٿين جي تصويرن کي ڏسڻ شروع ڪيو. آءٌ انقلابي مجاھدن جون تصويرون ڏسي خوش پئي ٿيس، ڇوته سندن چھرن مان بھادري ۽ سورھيائي جا ڪرڻا نظر اچي رھيا ھئا، جيڪي ھڪ عظيم مقصد خاطر پنھنجو سڀ ڪجھ قربان ڪرڻ جو پڪو پھ ڪريو ويٺا ھئا. ھڪ رات ھو گوڙ ڪندا ڪمري ۾ آيا. مونکي جاڳايائون ۽ ھٿڪڙيون پارائي جاچ واري ڪمري ۾ وٺي آيا. آئون اڃا ننڊ جي نشي ۾ ھيس ۽ جيئن ئي منھنجون اکيون ھڪ ڪرسيءَ ڏانھن وڌيون ته مون ساٿي بندل کي ڪرسيءَ تي ويٺل ڏٺو. ھو بيمار پئي نظر آيو. سندس اکيون اندر پيھي ويون ھيون ۽ سندس کٻو ھٿ ڀڳل ھو. ڇوته ھن پوليس اسپتال جي ٽين ماڙ تان ٽپو ڏنو ھو. جنھن ڪري سندس ھٿ جون ھڏيون ڀڄي پيون ھيون- مونکي ڏسي سندس اکيون چمڪڻ لڳيون.
خياتيءَ مون کان سوال پڇيو ته، ”ڇا سياہ ڪل جي اشتھارن ۽ تياريءَ ۾ تو به حصو ورتو ھو؟“ آءٌ خاموش رھيس. ۽ ساٿيءَ ڏانھن ڏسندي رھيس. خياتيءَ منھنجي جواب جو انتظار نه ڪيو. آءٌ بلڪل خاموش ھيس. ۽ ان مان ظاھر ھو ته مون شڪست نٿي مڃي ۽ پنھنجي پاڻ کي ضابطي ۾ رکيو آھي. جڏھن ساڳيو سوال ساٿيءَ کان پڇيائين ته پھريائين ھو به خاموش رھيو ۽ پوءِ اھوئي بيان ڏنائين جيڪو ھن اڳ ۾ ئي ڏنو ھو. بيزار ٿيندي خياتيءَ سپاھيءَ کي حڪم ڏنو ته، ”بس گھڻو ٿيو- ھن کي وٺي وڃو.“
جيستائين ذاتي تجربي جو تعلق آھي ته منھنجي خيال ۾ جسماني اذيت کانسواءِ نفسياتي اذيت بيڪار آھي ۽ گذريل سڀ ناٽڪ ان لاءِ گھڙيا ويا ھئا. دشمن گھريو پئي ته ساٿيءَ جي ذھن ۾ مايوسي ويھاري ۽ ساٿين جي وچ ۾ شڪ جو ٻج ڇٽي. ڪنھنکي مايوس ڏسڻ ۽ ان جون ڳالھيون ٻڌڻ سان برو اثر پوي ٿو، ان ڪري ھر انقلابي مرد يا عورت جو فرض آھي ته مشڪل وقت ۾ دشمن جي سامھون ڳالھ ٻولھ ۽ رويو اھڙو اختيار ڪري جنھن سان ساٿين جو حوصلو بلند ٿئي. دشمن ھر ممڪن ڪوشش ڪندو ته ائين نه ٿئي. ان سلسلي ۾ ڪارگر طريقو ھي آھي ته دشمن کي مھربان ٿيڻ به ڏنو وڃي ڇوته کيس جيئن ئي چڙ ۽ ڪاوڙ ڏياربي تيئن ھو ڇتو ٿيندو ۽ ڇتو ماڻھو ھميشہ ھوش حواس وڃائي ويھندو آھي.
ٻئي پھريدار عورتون ۽ ٻئي مرد سپاھي ڪوشش ڪندا ھئا ته خوش رھن. ڪڏھن ڪڏھن بيھودي مذاق پڻ ڪندا ھئا ۽ ڪڏھن ٻئي عورتون مرد سپاھين سان ”غريبيءَ“ جي مسئلي تي پڻ بحث ڪنديون ھيون. آءٌ ھوشياريءَ سان ڪوشش ڪندي ھيس ته ڳالھ ٻولھ کي اصل حقيقت طرف موڙيان ته جيئن ھو خود صحيح نتيجي تي پھچي سگھن. ليڪن آءٌ خواھه مخواھه سندن ڳالھين کي اھميت ڏيندي ھيس جيڪي فقط مذاق تائين محدود ھيون. آءٌ جڏھن قيد خاني کان ٻاھر ھوندي ھيس تڏھن چوندي ھيس ته، ”منھنجي نظر ۾ تشدد اھو آھي ته مون کي بند کوليءَ ۾ قيد ڪيو وڃي.“ ان کانپوءِ ڪوشش ڪرڻ لڳيس ته ساڻن نه ڳالھايان نه ئي سندن ڳالھيون ٻڌان. ھو ھميشہ اھا ڪوشش ڪندا ھئا ته مون کي تنگ ڪيو وڃي. ٻئر لومڙ ٻوٿيون ۽ ھڪ سپاھي مون سان گڏ پائخاني تائين ھلندا ھئا ۽ پائخاني جو دروازو کولي ڇڏيندا ھئا. مونکي ڏينھن ۾ ٻه ڀيرا پائخاني وڃڻ جي ضرورت ھئي. اتي انھن مان ھر ھڪ واري واري سان گاريون ڏيندو ھو. ساٿيءَ شاھين تونڪيءَ سان روزانو جھيڙو ڪندا ھئا، ڇوته ھوءَ ٻه ٽي گرھه کاڌي جا مس کائيندي ھئي. ان ڪري کيس چوندا ھئا ته، ”تون پنھنجي مرضي ھلائي نٿي سگھين ۽ توکي کاڌو ضرور کائڻو پوندو.“ ھڪ ڀيري ٽيئي جلاد عورتون شاھين جي بستري ڀرسان سمھيل ھيون. ساٿيءَ جا ھٿ ھميشہ ھٿ ڪڙين سان جڪڙيل رھندا ھئا. ھوءَ ھر وقت اھو سوچيندي ھئي ته ڪھڙي طرح ڀرسان رکيل ڪرسي، سندن مٿان ڪيرائي. بستري تي جيترو ٿي سگھيس، ھوءَ مشڪل سان کِسڪي ڪرسيءَ کي فرش تي ڪيرائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويئي جيڪا ٻنھي جلاد عورتن جي مٿن وٽ زوردار آواز سان فرش تي ڪري پئي. اوچتي آواز ٿيڻ تي ٻئي جلاد عورتون ڇرڪ ڀري اٿيون ۽ ھڪڙي ته بلڪل بيھوش ٿي ويئي.
ھو جڏھن به ڪوشش ڪري مون سان ڪنھن مسئلي تي بحث ڪندا ھئا ته آءٌ وري به ساڻن مذاق ڪرڻ شروع ڪندي ھيس. انھن مان ھڪ آفيسر ساٿي بھروز سان لڙائي ڪندي گولي لڳڻ سان زخمي ٿيو ھو ۽ تازو ئي اسپتال مان ٻاھر نڪتو ھو. ھڪ ڀيري منھنجي سامھون منڊڪائيندي چوڻ لڳو، ”ڏس تنھنجي ڀاءُ مون سان ڪھڙي حالت ڪئي آھي.“ جڏھن ساٿي بھروز گرفتار ٿيو ھو ته ھن ھڪ منٽ به ضايع نه ڪيو ھو. جڏھن ته دشمن کيس چئني طرفن کان وڪوڙي ويا ھئا. ان کان اڳ جو دشمن کيس گرفتار ڪن، ھن ڪيترن ئي دشمنن کي ختم ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ سندس ھڪ ھٿ ڪٽجي چڪو ھو ۽ ٽَنگ پڻ ڀڄي پئي ھيس مگر ھو مسلسل گوليون وسائيندو رھيو. سندس آخري عمل جو مقصد ھو ته دشمن کي ڊيڄاري ۽ گوليون به دشمن جي ھٿ نه اچن. جڏھن ته وحشي دشمن ان علائقي کي گھيري ۾ آڻي ڇڏيو ھو ته جيئن ھو آسانيءَ سان گرفتار ٿي سگھي.
پھريدار سپاھي روزانو تبديل ڪيا ويندا ھئا. جڏھن به عورتون ڪمري کان ٻاھر وينديون ھيون ته وجھ وٺي مرد سپاھين سان ڳالھيون ڪندي ھيس. انھن سپاھين ۾ گھڻائي اھڙن ماڻھن جي ھئي جيڪي پھاڙي ۾ بيروزگار ھئڻ ڪري، شھرن ۾ آيا ۽ پوءِ پوليس ۾ ڀرتي ٿيا ھئا. ڪجھ وري اھڙا ھئا جيڪي اڳ ۾ ڪارخانن ۾ ڪم ڪندا ھئا. انھن کان ٻھراڙين ۽ ڪارخانن بابت معلومات حاصل ڪندي ھيس. ڪڏھن ڪڏھن سياست تي پڻ گفتگو ٿيندي ھئي. انھن مان ڪيترا سياسي شعور پڻ رکندا ھئا. ھو پاڻ سان ٿيندڙ نا انصافين بابت ڳالھيون ڪندا ھئا ۽ حڪومت منجھان بي اطميناني جو اظھار ڪندا ھئا. انھن مان ڪي اھو به معلوم ڪرڻ گھرندا ھئا ته انسان پنھنجي ذاتي مفاد کانسواءِ ٻين جي مفادن لاءِ ڪيئن جنگ لاءِ تيار ٿئي ٿو. جڏھن آءٌ کين ٻڌائيندي ھيس، ته ھو اسانجي ساٿين کي تمام گھڻو پسند ڪندا ھئا. انھن مان ڪيترا ايترو تيار ٿي ويا ھئا جو اھي ھڪڙن ساٿين جا پيغام ٻين ساٿين تائين پھچائيندا ھئا ۽ جيڪي قيد تنھائي ڪاٽي رھيا ھئا. ليڪن جاسوس کاتي جا سپاھي شعوري طرح دشمن سان گڏ ھئا. اھوئي سبب ھو جو ھو بازاري عورت جھڙي ذھنيت رکندا ھئا ۽ انتھائي خبيث ھئا. انھن ڏينھن ۾ اسانجا ساٿي ھڪٻئي پٺيان گرفتار ٿي رھيا ھئا. چوويھ ئي ڪلاڪ اچ وڃ لڳي پيئي ھئي ۽ قيدين کي اذيتون ڏيئي رھيا ھئا، جن جي رڙين زمين آسمان ھڪ ڪري ڇڏيو. پوليس وارا دولت، ترقي، خودغرضي ۽ عياشيءَ لاءِ اھڙا وحشي ظلم جاري رکندا ھئا.