باب ڇھون : ”اڏام لاءِ سوچ- پڃرو فاني آھي“
پوئين وير به وڙھه، ويرين ساڻ وجود جي.]
(شيخ اياز)
آءٌ ڪيترن ساٿين جي مقابلي واري قوت بابت سوچيندي رھندي ھيس ته، ڇا نيڪ دائوديءَ کان وڌيڪ بدترين تشدد ڪنھن ٻئي تي ٿي سگھي ٿو؟ ڇا ان کان وڌيڪ ٻئي ڪنھن ۾ برداشت جو مادو ٿي سگھي ٿو؟ ساٿي نيڪ دائودي اسان جي ڪوھستاني ساٿين مان ھو، جن سياہ ڪل کان شاھه جي خلاف ھٿياربند جدوجھد جي شروعات ڪئي ھئي. ساٿي بھروز جيترو تشدد برداشت ڪيو ھو، ڇا ڪوبه ان جي مقابلي ۾ اچي سگھي ٿو؟ سياہ ڪل جھنگل جي ساٿين تي بدترين تشدد کان پوءِ تنگ ٿي، حڪومت کين گولين سان اُڏائي ڇڏيو. اسان جي ھڪ ساٿيءَ تي دشمن جڏھن تشدد ڪندي آخري حد تي پھتو ته کيس ڌمڪي ڏنائون ته توکي بجليءَ واري تختي تي ويھاريو ويندو. اھو زخمي ساٿي جيڪو مشڪل سان چري پري سگھيو ٿي، رڙھندو وڃي، پاڻ ئي بجليءَ واري چرندڙ تختي تي ويٺو ۽ چوڻ لڳو، ”ويٽنام ۾ ٻڌمت جا پيروڪار ويٽنامي پنھنجو پاڻ کي ٻرندڙ باھه ۾ زندھه ساڙي ڇڏيندا ھئا. ڇا آءٌ پنھنجي عزم ۾ ايترو ڪچو آھيان جو اھو به نه ڪري سگھندس؟“ ٻھراڙي جي نون ڀرتي ڪيل سپاھين جي روزانو بدلي ڪندا ھئا. ساڻن ڪچھريون ٿينديون رھيون، ايتري قدر جو ڪڏھن ڪڏھن ”عورتن جي حَقن“ بابت بحث ڪندا ھئا. اھڙا ئي سوال اسان جي مرد ساٿين کان پڇندا ھئا ۽ ھو کين مطمئن ڪري ڇڏيندا ھئا. اھڙي طرح ھو ملي جلي ويا جو اسان سان گھري ھمدردي ڪرڻ لڳا. ان جو مثال ھي آھي ته ھو اسان جي ساٿين جون ھٿڪڙيون کولي ڇڏيندا ھئا ۽ جڏھن ڀاڙيتو دلال ايندا ھئا ته وري ھٿڪڙيون لڳائي ڇڏيندا ھئا. سندن ان رويي جي ڪري اسان کي ڏاڍي خوشي ٿيندي ھئي ۽ اسان پڻ ساڻن عزت سان پيش ايندا ھئاسون. جنھن ڪري اسان ۾ سندن اعتماد ھوندو ھو. ھو ھر وقت منھنجي مدد لاءِ فڪرمند رھندا ھئا. جڏھن جلاد عورتون مون کي پاڻي نه ڏينديون ھيون، ته ھو (مرد سپاھي) مون کي لڪي ڇپي پاڻي ڏيندا ھئا. اھا سندن مھرباني ھئي. پاڻي ملڻ ڪو وڏو مسئلو نه ھو پر سندن ان رويي مون کي تمام گھڻو متاثر ڪيو. سندن رويي کان اڃا به وڌيڪ متاثر تڏھن ٿيس جڏھن مون کي پوليس جي تھخاني ۾ رکيو ويو، جتي ٻيا به ساٿي موجود ھئا، ته ھو اسان جي ڪمرن جا دروازا کولي ڇڏيندا ھئا ۽ ساٿي پاڻ ۾ جيڪي ڳالھيون ڪندا ھئا اھي ڪنھن کي به نه ٻڌائيندا ھئا، نه وري ڪنھن آفيسر وٽ اسان جي شڪايت ڪندا ھئا. مگر جاسوس کاتي جا سپاھي دشمن سان ڄاڻي واڻي سازباز ڪندا ھئا.
ھڪ ڀيري ھڪ سپاھيءَ پڇيو، ”ڇا بھروز تنھنجو سڳو ڀاءُ آھي؟“ مون چيو، ”ھائو.“ وري پڇيائين، ”ان کي جيڪي عذاب ڏنا ويا ھئا، تن جي توکي خبر آھي؟“ اھي لفظ ھن نھايت غمگين ٿيندي چيا. ڀلا جنھن جي ڀاءُ کي ھيتريون اذيتون ڏنيون ويون ھجن، تن جو ذڪر سندس ڀيڻ سان ڪيئن ٿو ڪري سگھجي. اسان ڄاڻي ورتو ته سندن موجودہ غلاميءَ جو اصل ڪارڻ غربت ۽ مصيبت ھئي. جنھن جو اصل سبب ھي نابرابريءَ وارو ۽ ڦورو سماج آھي. اسان کي قيد خاني جي سپاھين ۾ غلام انسانن جي مصيبتن جون جھلڪيون نظر پئي آيون. ھاڻي وري اسان جا ساٿي ھڪٻئي پٺيان لڳاتار گرفتار ٿيڻ شروع ٿيا. آفيس ۾ ڌمچر متو پيو ھو ۽ ڀاڙيتو دلال چوويھ ئي ڪلاڪ ’ڪم‘ ۾ رُڌل ھئا. اذيتن جي دوران مظلومن جي رڙين جا آواز ٻڌڻ ۾ ايندا ھئا. ڀاڙيتو دلال ڪن خاص سببن لاءِ ڇتن ڪتن وانگر ھيڏي ھوڏي ڀڄي رھيا ھئا، مثال طور منھنجي نگراني ڪندڙ عورت پنھنجي ڪرسيءَ تان ٽپ ڏيئي اٿندي، ورانڊي ڏانھن ڀاڄ ڪندي ۽ رڙيون ڪندي ته، ”رنڊيءَ جا پُٽ! ھاڻي کڻي ڪُڇ، نه ته شامت نازل ٿيندئي.“ اھڙين راتين تي اھي غلام، سامراجي دلال ۽ وحشي شراب پي مست ٿي ويندا ھئا ۽ ورانڊي ۾ گوڙ مچائيندا، زور زور سان فرش تي بوٽ ھڻي، کڙڪا ڪندا ۽ اسان جي ساٿين کي گھٽ وڌ ڳالھائيندا ۽ گاريون ڏيندا ھئا. ھو چوويھ ئي ڪلاڪ ننڊ نه ڪندا ھئا، ھڪڙا مظلومن کي اذيتون ڏئي، پڇا ڳاڇا ڪري نڪرندا ھئا ته مٿان وري ٻيا ايندا ھئا. ذليل وحشين جي ننڊ ئي حرام ھئي، ھر وقت آرام ڦِٽل ھُين. آءٌ سوچيندي ھيس ته اھي حرامخور پوليس وارا ھڪ ظالم حڪومت لاءِ آخرڪار ھھڙيون حرڪتون ڇوٿا ڪن؟ ۽ ان نتيجي تي پھچندي ھيس ته حقيقت ۾ اھي وحشي دولت، عھدن، خودغرضي ۽ عيش حاصل ڪرڻ لاءِ ئي اھڙا ڪُڌا ڪرتوت ڪن ٿا. منھنجي اھا خواھش ھئي ته اسان جا ساٿي جيڪي ٻاھر آھن سي اھو سمجھن ته سندن فرض جي پورائي ڪرڻ ڪيترين مشڪلاتن جي گھيري ھيٺ آھي ۽ اھڙي ذليل دشمن سان مقابلي ڪرڻ لاءِ ڏھوڻو وڌيڪ سخت ڪم ڪرڻو پوندو. آءٌ پاڻ تي پڻ تنقيد ڪندي ھيس ته جڏھن ٻاھر ھوندي ھيس ته ڪيڏي نه سُست ھيس. ذاتي ڪمن ۾ وڌيڪ وقت زيان ڪندي ھيس ۽ جڏھن ڪوبه ساٿي ان وقت گرفتار ٿيندو ھو ته ٺينگ ٽپا ڏيندا ھئاسون ۽ ان جي مٿان پئيسن جو مينھن وسائيندا ھئاسون.
پوليس وارا ھڪٻئي سان گوءِ رکندا ھئا، فقط اھو ڏيکارڻ لاءِ منجھائن ڪير وڌيڪ اھل ۽ محنتي آھي جيئن کين وڏا عھدا ۽ انعام ملن. ھو اسان جي ساٿين سان بيحيائيءَ سان پيش ايندا ھئا. ڇاڪاڻ ته ھو پنھنجي آقا کي ناراض نه ٿي ڪري سگھيا. کين اھو ڊپ ھو ته ائين نه ٿئي جو سندن آقا پنھنجي ظلم جو کاڄ، کين ئي بڻائي. اسان جي ساٿين کي اذيتون ڏئي، پنھنجي آقا سان وفاداريءَ جو ثبوت ڏيندا ھئا. ھلندڙ سال دوران اسان جي ساٿين جون گرفتاريون اڪثر ڪري پوليس جي ھٿان ٿيون ھيون ۽ ھو وري فخر محسوس ڪندا ھئا. جڏھن به ڪنھن قيديءَ جي رڙين جو آواز (اذيتن دوران) يڪدم بند ٿي ويندو ھو ته ھو خوشيءَ مان نچڻ شروع ڪندا ھئا ۽ رڙيون ڪري چوندا ھئا ته، ”گڏھه ڏس ..... اڙي ائين ئي ڪرڻو ھُيوَ ته اڳ ۾ ڇونه پيا ڪريو......“
جڏھن به اسانجي ساٿين کي اذيتون ڏيندا ھئا ته آءٌ جوش ۾ اچي ويندي ھيس پر سپاھين جي سامھون ڪوشش ڪري خاموش رھندي ھيس. ”تو ڏٺو تنھنجا ”ساٿي“ (ٽوڪ واري انداز ۾ لفظ ساٿي زور سان چوندا ھئا) راز ٻڌائي رھيا آھن ۽ ختم ٿي رھيا آھن. ڀلا ديو جيڏي حڪومت آڏو ڪير ٿو بيھي سگھي. اوھان مصدق جو حال ڏٺو ھو، ھن وٽ حڪومت به ھئي پر ھنن ڇا ڪيو؟ توھان سڀ فقط اڌ درجن جيترا ماڻھو آھيو، پوءِ ھيڏي ساري حڪومت کي ڪيئن ٿا ڊاھي سگھو؟“ آءٌ چوندي ھيس، ”اھو اوھان جو وھم آھي، اڃا ته انقلاب جي شروعات ٿي آھي، توھان ٻيھر گذريل سالن وانگر ھن قبرستان جو امن امان بحال نٿا ڪري سگھو! توھان جا جيل ڀرجي ويندا ۽ ڪابه جاءِ ڪانه بچندي جتي اوھين وڌيڪ ماڻھو قيد ڪري سگھو. توھان ان ڳالھ تي ناراض آھيو پر اھو وساري ويٺا آھيو ته ھيءَ صورتحال انقلاب لاءِ صحيح وقت جي چونڊ ڪندي آھي.“ڪڏھن ڪڏھن آءٌ ساٿي پويان جو قول ورجائيندي ھيس، ”جڏھن به اسين عملي ميدان ۾ داخل ٿينداسون، اسان جي ڪيترن ئي ساٿين کي ماريو ويندو، اھو به ممڪن آھي ته اسان جي تنظيم پڻ ختم ٿي وڃي پر اھا ڳالھ اھم ناھي ڇوته ٻيون تنظيمون ان جي جاءِ والارينديون ۽ اسان کي ان ڳالھ تي فخر آھي جو اسان ھٿياربند جنگ جي شروعات ڪئي آھي ۽ ان جي ذريعي موت جھڙي خاموشي ۽ ماٺار کي ٽوڙيو آھي، جنھن پوري مُلڪ کي پنھنجي ڪفن ۾ ڍڪي ڇڏيو ھو.“ ۽ آءٌ وري اُن ۾ واڌارو ڪندي ھيس ته، ”اسان مري به وڃون پر انقلاب جي راھه روشن رھندي.“
ڪڏھن ڪڏھن ائين به ٿيندو ھو ته آءٌ جڏھن ماني کائڻ شروع ڪندي ھيس ته اذيتون سھندڙن جون رڙيون ٻڌڻ ۾ اينديون ھيون، مشڪل سان پاڻ کي ٿڌي رکڻ جي ڪوشش ڪندي ھيس، اھڙي طرح آھستي آھستي ماني به کائيندي رھندي ھيس. منھنجو خيال ھو ته کين (دشمن کي) ياد رکڻ گھرجي ته ان حرڪت جي ڪابه اھميت ڪانھي، اسان کي انھن ڳالھين جي اميد ھئي ته آخري فتح اسان جي آھي جنھن تي اسان جو ايمان آھي، اھڙي طرح جيئن رات جي گھُگھ اونداھيءَ کان پوءِ ڏينھن جي روشني ٿيندي آھي. جڏھن به اڪيلي ڪمري ۾ ھوندي ھيس ۽ اذيتون سھندڙن جون رڙيون ٻڌندي ھيس ته جوش مان مُٺيون ڀڪوڙجي وينديون ھيون، ڏند وڄڻ لڳندا ھئا ۽ ائين محسوس ٿيندو ھو ڄڻ ڪا شيء نڙيءَ ۾ اٽڪي پيئي آھي، ڪاوڙ ۾ ساھه منجھڻ لڳندو ھو ۽ ائين سمجھندي ھيس ته ان ڌماڪي سان منھنجو وجود به ختم ٿي ويندو. مون کي اھا به خبر ھئي ته آءٌ ڇا ٿي ڪري سگھان؟ حقيقت ۾ ڪجھ به ڪري ڪونه ٿي سگھيس- ڪاش! منھنجا پير زنجيرن ۾ جڪڙيل نه ھجن ھا ته آءٌ ڊوڙي وڃي اذيت خاني ۾ پھچان ھا ۽ چوان ھا ته:
”ساٿي! اڏام لاءِ سوچ، پڃرو فاني آھي.“
مون کي خبر ھئي ته جيڪڏھن آءٌ رڙيون ڪري ساٿيءَ کي چونديس ته اھي گوڙ گھمسان ۾ گم ٿي وينديون، ان ڏک کان جان ۾ سور جو سوٽون محسوس ٿينديون ھيون. اھي گھڙيون تمام سخت ھيون. مون کي خبر ھئي ته ان مان دشمن کي فائدو پھچندو، مگر آءٌ ان کي ڪيئن ٿي روڪي سگھيس ۽ اھا بيوسي مون لاءِ اذيت بڻجندي پئي رھي. ”جڏھن تون دشمن جي سامھون ھجين ته تون چاھيندينءَ ته اسان جو ساٿي جنھن تي دشمن تشدد ڪري رھيو ھجي، اذيتن کان بچاءَ جو رڙيون ڪري، ڀَل تون اھو برداشت نه ڪري سگھندينءَ ته ھو خاموشيءَ سان شھيد ٿي وڃي. ڇاڪاڻ ته جدوجھد دوران ڪنھن ساٿيءَ سان پيار ڪرڻ ھڪ اعليٰ اصول سان پيار ڪرڻ جي برابر آھي. اگر ڪوبه ان اصول سان غداري ڪري ٿو ته توھين ان سان ڪيئن ٿا پيار ڪري سگھو؟“ آءٌ ان ۾ به واڌارو ٿي ڪريان ته، ”اذيتن جي ڪري ڪوبه ساٿي راز نه ٿو ٻڌائي سگھي پر اذيتون گھٽائڻ لاءِ ڪوڙ ڳالھائي يا غلط ڏَس ڏئي سگھي ٿو ۽ ڪي ساٿي ته اذيتن جي ڪري بيھوش به ٿي ويندا آھن.“
جڏھن به ڪو ساٿي بزدل ٿي پوندو ھو ۽ دشمن خوش نظر ايندو ھو ته مون کي ڏاڍي مٺيان لڳندي ھئي ۽ آءٌ ٻين ساٿين جي ڀاڙيائپ واري بچاءَ ڪرڻ جي طريقي تي سوچيندي ھيس، ”ڇا نيڪ دائودي ۽ ٻين (سياہ ڪل جي فدائين) کان وڌيڪ ٻيو ڪوبه دليري ڏيکاري ڪونه سگھندو؟ جن مان سڀ جو سڀ اذيتون ڏيئي ماريا ويا ھئا. ساٿي بھروز کي جتريون اذيتون ڏنيون ويون ھيون، ان جو مثال ملڻ محال آھي. ھاڻي قيد جا شروعاتي ڏينھن گذري چڪا ھئا. جلاد عورتون رسين سان ٻَڌي مار ڏينديون ھيون ۽ آءٌ سواءِ ڪاوڙ ۽ نفرت جي ٻيو ڪجھ به ڪري نه سگھندي ھيس. ھاڻي آفيسرن جو اچڻ بند ٿي ويو. آءٌ ڪنھن پھريدار عورت کي بڇڙي ڪرڻ لاءِ سوچيندي ھيس ته جيئن سندس بدنامي ٿئي. ھڪ ڏينھن حمام ۾ ھئاسين، پھريدار عورت حڪم ڏيڻ ۾ مشغول ھئي ته، ”ھن حوض مان ھٿ منھن نه ڌوئجانءِ، فلاڻي حوض مان ھٿ ڌوئجانءِ وغيرہ.“ آءٌ ساڻس چڙي ويس، سندس اھڙي حالت ڪيم جو اڌ مُئي ٿي پئي. اھا عورت پاڻ کي چالاڪ سمجھندي ھئي، ان کان پوءِ بيوس ۽ لاچار ٿي ھڪ ڪنڊ ۾ بيھي رھي ۽ ڪجھ به ڪونه ٿي ڪڇيائين. رڳو کِڳي پئي ھنيائين ۽ آواز به ڪونه پئي نڪتس. سپاھي اھڙا بدحواس ٿي ويا جو مون کي پڪڙڻ بدران ان عورت کي پڪڙيائون. آءٌ ان جلاد عورت کي لتون ۽ مڪون ھڻڻ سان گڏوگڏ نڙيءَ مان جھلي گھٽو ڏيڻ لڳيس. تڏھن سپاھين کي ھوش آيو ۽ پوءِ مون کي پڪڙي ڪمري ۾ وٺي آيا. پوءِ واري نتيجي جي مون کي ڄاڻ ھئي ته ڇا ٿيندو- ڪمري ۾ پھچڻ کان پوءِ منھنجا ھٿ ڇت ۾ لڙڪيل زنجير سان ۽ پير کٽ سان ٻَڌائون، رڳو چري پري پئي سگھيس ۽ پوءِ آفسرن لتن ۽ مُڪن سان ورتو، ايترو ماريائون جو ڌڪن جا نشان ٿي بيٺا. ٽي چار ڪلاڪ مارڪٽ کانپوءِ گاريون ڏيڻ لڳا. منھنجي کٽ کڻائي ”قيد تنھائي“ واري ڪمري ۾ رکيائون ۽ دروازو بند ڪري پاڻ ھليا ويا.