باب ٽيون : عذاب گھر جون اذيتون
پنھل جا پيرا، اڃا به اڳتي.)
(مجيدي)
ھڪ ڀيري رات جو وقت ھو، نڪتب پنھنجي عملي جي ڪجھ سپاھين سان گڏجي، مون کي ايوين (رضا شاھي حڪومت جي دلالن ۽ ساواڪ جي غنڊن عذاب ڏيڻ جا ڪيمپ ٺاھي ڇڏيا ھئا. جن مان ”ايوين“ وڏي ۾ وڏو عذاب گھر آھي. ھن عذاب گھر مان ڪوبه ماڻھو راز ٻڌائڻ کان سواءِ زندھه ٻاھر ڪونه ايندو ھو. جيڪو راز نه ٻڌائيندو ھو، ان کي اذيتون ڏيئي يا گوليون ھڻي ماريو ويندو ھو. اشرف دھقاني پھرين انقلابي ڪارڪن ھئي، جيڪا راز ٻڌائڻ کانسواءِ زندھه ايوين کان جيل تائين پھتي.) وٺي وڃڻ لاءِ آيو. کيس قيدخاني جو ھڪ وڏو ڪوٽ ساڻ ھو جيڪو مون کي پارائڻ لاءِ آندو ھئائين. انھن مان جنھن به منھنجي ويجھو اچڻ جي ڪوشش پئي ڪئي، تنھن کي لَت وھائي پئي ڪڍيم. آخرڪار سڀني گڏجي قابو ڪيو، ڪن ٻانھن کان جھليو ۽ ڪن وارن ۾ ھٿ وڌا. تڏھن نڪتب ڪوٽ پارايو. وري اکين تي ڪاري پٽي ٻڌائون. مون کي کڻي ڪار جي تري ۾ اڇلايائون. ڪار تائين ويندي، مون ساڻن مقابلو ڪيو پر ڪارگر ثابت نه ٿيو. سڀ سيٽن تي ويٺا ۽ پير منھنجي مٿان رکيائون. ٿورو به چُرڻ پُرڻ جي ڪوشش پئي ڪيم ته لتون ٿي ھنيائون. ذليل ۽ وحشي نڪتب منھنجو مٿو پنھنجي گوڏن جي وچ ۾ بند ڪيو ۽ ٿورو به چريس ٿي ته گوڏن جو زور پئي ڏنائين. اھڙي طرح اسان جاسوسي محڪمي کان اِيوين جي عذاب گھر ڏانھن روانا ٿياسين. رستي ۾ مون کي ھڪ برازيل جو ساٿي ياد آيو جنھن ڏندن جي وچ ۾ پنھنجي ڄِڀ ڏئي ڪاٽي ڇڏي ھئي ته جيئن دشمن کي ڪوبه راز ٻڌائي نه سگھي. مون به اھڙي ڪوشش ڪئي پر ڪامياب ڪونه ٿيس ۽ بھانا ٺاھڻ لڳيس ته ڄڀ ڪاٽڻ سان ڪجھ ڪونه ٿيندو، ڇاڪاڻ جو راز لکي به ٻڌائي سگھجن ٿا. شايد آءٌ پنھنجي ارادي ۾ ڪمزور ھيس، ان ڪري ئي ڄڀ ڪاٽي نه سگھيس.
اِيوين ۾ مون کي ھڪ کٽ تي اڇلايائون. اکين واري پٽي به کسڪي چڪي ھئي، جنھن ڪري مون کي عذاب ڏيڻ وارا ”ماھر“ ڏسڻ ۾ پئي آيا. انھن ۾ باندر جي شڪل جھڙو حسين به ھو. ”مون کي ڪٿي وٺي آيا آھيو؟“ مون پڇيو- ”ھي ماڻھو ڪير آھي؟“ ثابتيءَ رعبدار آواز ۾ چيو، ”ھي منھنجا غلام آھن ۽ ھنن جو مون ڪَن ڪاٽيو ھو.“ ۽ باندر جي شڪل واري ڇاڙتي جي سيني تي ھٿ ڦيريندي چوڻ لڳو، ”ھن جي به زبان مون ڪاٽي ھئي.... ھيءَ جڳھ منھنجي آھي ....“
مون کي چڱي طرح ياد ناھي ته ھن وڌيڪ ڪھڙي بڪواس ڪئي. چرين واريون ڳالھيون ۽ عجيب قسم جي جڳھ ھئي. ھتي وحشي ۽ خونخوار جانور رھندا آھن. پوءِ ھنن منھنجي قد جي ماپ ورتي ۽ مون کي ڪوبه ڊپ ڪونه پئي ٿيو. جوش ۾ ھيس، ھاڻي ڇا جو ڊپ ۽ ڇا جو فڪر- بيوقوفي ۽ واھيات بڪواس ڪرڻ کانپوءِ ماڻھن جا نالا وٺڻ شروع ڪيائين ۽ پڇڻ لڳا ته انھن مان ڪنھن کي به ڏٺو اٿيئي. مون سندن نالن وٺڻ ڏانھن ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو، ڇاڪاڻ ته مون نه ٿي گھريو ته ڪنھن ساٿيءَ جي نالي تي منھنجو رد عمل ظاھر ٿئي. وري پڇيائون ته تون ڪٿي لڪل ھئينءَ؟ مون غلط ڏس ڏنو. ان کان پوءِ اکين تان پٽي کوليائون ۽ ھڪ وڏي ڪمري ۾ وٺي آيا، جتي ھڪ کٽ ۽ ڪجھ ميزون رکيل ھيون.
حسين جي اکين مان رت پئي ٽِميو- وارن کان جھلي ڪنڌ کي زور سان لوڏيائين ۽ ڳچي مروڙڻ شروع ڪيائين. ھو جھنگلي سوئر وانگر رڙيون ڪرڻ لڳو- سندس رڙين ڪرڻ ڪري ڄڻ ڪن ڦاٽي رھيا ھئا. پنھنجيءَ پرِ ۾ مون کي ڊيڄاري رھيو ھو. نڪتب، حسين زادو ۽ ۽ ھڪ نوجوان ڪمري ۾ آيا، انھن سان گڏ ڪجھ ڀاڙيتو دلال به ھئا- ايندي ئي گاريون ڏيڻ لڳا. ”ھو....... ڪٿي آھن؟“ حسين ٻين کي پوئتي ڪندي، اچي کٽ تي ويٺو- وارن کان جھلي لوڏا ڏيڻ لڳو: ”نظرون ته ملاءِ جاني! نظرون ته ملاءِ ...... “ مون ڪنڌ ھيٺ ڪري ڇڏيو ۽ زمين ڏانھن نھارڻ لڳس- ڪڏھن ھيڏي ڪڏھن ھوڏي پئي نھاريم- ھن ڏانھن ڌيان ئي نه ڏنم- بدحواسيءَ مان رڙيون ڪرڻ لڳو- وارن کان جھلي لوڏا ڏنائين ۽ وري به ساڳي بيھودي ڳالھ، ”نظرون ته ملاءِ ..... “ ھي حرامي ۽ وحشي مون کان ڪھڙي اُميد پيا رکن؟ شايد ھو سمجھن پيا ته مون کي اکين سان ھپناٽائيز ڪندا- آخر ڪڪ ٿي، ھُن پنھنجي ماتحت کي ڦٽڪي لاءِ چيو. مون ڏانھن گھُوريندي چيائين، ”مون کي سڃاڻين ٿي؟ آءٌ حسين زادو آھيان، مشھور عذاب ڏيندڙ ۽ جلاد.“ ھنن کي انھن ڳالھين تي فخر ھوندو آھي- پليت چھري تي گھُنڊ وجھندي رڙ ڪيائين، ”ھي ايون آھي ۽ آءٌ اذيتون ڏيڻ جو ماھر آھيان.“ ظاھرظھور ھيبتناڪ لڳي رھيو ھو ۽ ھو سڀ مون کي بيوقوف نظر اچي رھيا ھئا. سندن جسم مان بدبوءِ اچي رھي ھئي پر ڊپ ڪونه پئي ٿيو. ھنن مون کي فرش تي ليٽايو، منھنجا ھٿ کَٽ سان ٻڌائون ۽ ٽَنگن کي جھلي، کٽ کان پري ڇڪڻ لڳا، ڪي منھنجي ڪارائين تي لتون ڏئي بيٺا ۽ حسين زادو منھنجي ٽَنگن تي ڦٽڪا وسائڻ لڳو- ٻيا لتون ۽ مُڪون ۽ گاريون ڏيڻ لڳا، ”چؤ.... ٻڌاءِ ....“ نرميءَ سان چوڻ لڳا، ”چري ڇوڪري ٻڌائين ڇونه ٿي، اجايو پاڻ کي تڪليف ۾ وڌو اٿئي.“
منھنجي مسلسل خاموشيءَ حسين کي پاڳل ڪري ڇڏيو. ھر ڦٽڪي کان پوءِ وڌيڪ وحشي پئي ٿيو. سمجھ ۾ نه پيو اچيس ته ھاڻي ڇا ڪري. ھر ڦٽڪو وڌيڪ تيز ٿيندو پئي ويو. زور سان رڙيون ڪرڻ ۽ گاريون ڏيڻ شروع ڪيائين ..... نيٺ ٿڪجي بيھي رھيو. ھنن رسيون ڇوڙيون ۽ چيائون ته ھلي ڏيکار، مگي ٽَنگون بار کڻڻ جھڙيون نه رھيون ھيون. ھنن ڌڪا ڏيڻ شروع ڪيا ۽ مون کي وکون کڻائڻ جون ڪوششون ڪرڻ لڳا. ٻئي حرامزادا بڪواس ۾ شروع ٿيا ته ”ٻڌائين ڇونه ٿي؟ جيڪي ڪجھ توکان پڇي رھيا آھيون. تنھنجا ساٿي ھن وقت اَڏن تان ڀڄي ويا ھوندا. توکي خبر آھي ته اسين ڪيتري قدر ھوشيار آھيون. ھڪ ٻن ڏينھن ۾ سڀ گرفتار ٿي ويندا. تنھنجي ساٿين کي قتل به ڪري ڇڏيندا. ڪيڏي نه افسوس جي ڳالھ آھي جو ھو مفت ۾ مارجي ويندا. سندن والدين جو ڪھڙو ڏوھه جو انھن جي جگر جا ٽڪرا ھيئن بيدرديءَ سان ماريا وڃن. جيڪڏھن تون اسان جي مدد ڪرين ته کين گرفتار ڪري، سمجھائينداسون، اُميد ته ھنن کي عقل اچي ويندو ۽ واعدو ٿا ڪريون ته کين ايذاءَ ڪونه ڏينداسون. اسان کي اھا به خبر آھي ته توکي غلط رستي تي آندو ويو آھي ۽ تون پنھنجي مرضيءَ سان ڪونه آئي آھين. پر ياد رک! نه ٻڌائڻ جو انجام موت آھي ..... موت.“
سندن بيوقوفيءَ جون ڳالھيون ٻڌي حيرت پئي ٿي. ھنن ڀانيو ٿي ته آءٌ سندن ڳالھين تي اعتبار ڪري رھي آھيان. مون به چاھيو پئي ته ڀَل ڪجھ وقت ائين گپ شپ ۾ گذري ۽ ڪجھ وقت لاءِ اذيتن کان نجات ملي. ھڪ لفظ ڳالھائي، ائين ظاھر ڪرڻ لڳيس ڄڻ سندن سوال جو جواب ڏيڻ واري آھيان، ھاڻي ڪو فيصلو ڪرڻ واري آھيان. ”اِن مان ڪو فائدو ڪونھي، ڇا چوان .... نه .... آءٌ...ڪونه ٻڌائينديس.“ پوڙھو وري ايلاز ڪرڻ لڳو. ”ضرور ٻڌاءِ، چڱو ٿيندءِ، فائدو پوندءِ.“ مون به پنھنجو ڍونگ جاري رکيو. ھو اڃا بس ڪري ته آءٌ وري ٿورو ڳالھايان ۽ پوڙھو وري ايلاز ڪرڻ شروع ڪري- حسين زادو تنگ ٿي پيو ۽ رڙ ڪري چوڻ لڳو: ”ٻڌاءِ، نه ته ھن ڦٽڪي سان دوزخ ۾ موڪليندوسانءِ.“ ھر ھر ساڳيو جملو چوندو رھيو. مون ڪوبه ڌيان نه ڏنو. ويتر پوڙھي ڏانھن ڏسندي چيم. ”توھان منھنجي ڳالھ تي اعتبار ڪونه ڪندا، ٻڌائي ته رھي آھيان .... گھٽي .... خاني .... آباد .... نه... نه... توھان کي ڇو ٻڌايان ته .......“ مون ڪوڙي ايڊريس ايترا ته ڀيرا ورجائي جو ان تي مون کي به يقين ٿيڻ لڳو. نيٺ گھڻي دير کان پوءِ اھا من گھڙت ايڊريس کين ٻڌايم. ھو به بيزار ٿيا ھئا. ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويا ۽ مون کي ٻيھر کٽ سان ٻڌائون. ھاڻي ھو ھڪ ٿُلھو ڏنڊو کڻي آيا. مون تي ٽوڪون ۽ ٺٺوليون ڪرڻ لڳا. عورت جي خاص عضون بابت ڳالھيون ڪرڻ لڳا. غدار ۽ ڀاڙيتو حسين زادو ڪاوڙ مان ڏسي رھيو ھو. سندس چھري تي چرپڻ جا آثار ظاھر ھئا. ھو ڏوھاري شڪل مان صاف وحشي نظر اچي رھيو ھو، پر چھري جي نقاب پٺيان ھو لاچار ۽ بيوس پئي محسوس ٿيو. ڏنڊو ھٿ ۾ کڻي، رڙ ڪيائين ته ”تنھنجي خبر ھي ڏنڊو وٺندو. خبر اٿيئي، تنھنجي لاءِ ڪھڙو عذاب انتظار ڪري رھيو آھي. اسان ھي ڏنڊو تنھنجي خاص عضوي ۾ وجھنداسين.“
نفرت وچان اندر ۾ باھه لڳي ويئي. مون لاءِ خاموش رھڻ ڏاڍو مشڪل ٿي پيو. پر اھو به ڄاڻان پئي ته جيڪڏھن گاريون ڏيندس ته ويتر باھه لڳي ويندن. جڏھن به ڪنھن جي خاص عضوي جو معاملو ايندو آھي ته اميد رکبي آھي ته شديد تڪليف کان ضرور راز اوڳاڇيندو- جيڪڏھن منھنجا ھٿ کليل ھجن ھا ته ڪجھ حرام خورن جون ڳچيون مروڙي ڇڏيان ھا پر مون کي مضبوط ٻَڌو ھئائون ۽ مجبور ھيس. مون کي تمام گھڻي ڪاوڙ ھئي- ھي پالتو ڪتا ۽ بزدل ۽ ڊڄڻا آھن. جڏھن به انقلابين سان ٽڪر ٿيندو اٿن ته جھٽ ڀاڙي ٿيو پون. پر ھن وقت زنجيرن ۾ جڪڙيل، ڪمزور ۽ ھيڻي انقلابيءَ آڏو پنھنجي بھادري ڏيکاري رھيا آھن. ھنن جي بھادريءَ لاءِ ڇا چوان: ھڪ ڪمزور ۽ زنجيرن ۾ جڪڙيل عورت کي اُبتو ٽَنگي، چئني طرفن کان واري واري سان ڌڪ ھڻڻ، چٿرون ڪرڻ ۽ ڊيڄارڻ لڳا.
ھنن جي بيحيائيءَ، ذلالت ۽ ڀاڙيائپ جو، نفرت ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪيئن مقابلو ڪري ٿي سگھيس- نيٺ ھن ڏنڊو ھڪ طرف رکيو. نڪتب سَٽ ڏئي ڦٽڪو کنيو، مون سندس چھري ڏانھن نھاريو، مڪروھه چھرو جيڪو ڪيترن بيگناھه مظلومن جي رت سان رڱيل ھو- خبيث، غنڊو ۽ ڀاڙيتو جيڪو عوام دشمن جو غلام ھيو ۽ ٻئي طرف آئون جيڪا عوام سان حقيقي محبت ڪندڙ آھيان ..... مون ته عوام جو ڏک پنھنجي اکين سان ڏٺو ھو ۽ ڪيترائي ڀيرا صدما سٺا ۽ دشمن جي گھري نفرت جي ڪري ڪيترا ڀيرا منھنجي اکين مان ڳوڙھا ڳڙي، ڳلن تان ٿيندا، چولي کي پسائي چڪا ھئا- ڇا منھنجا اھي جذبا اجايا ھئا ..... مطلبي ھئا؟ نه ..... ھرگز نه. مون پنھنجي زندگي عوام جي سُک ۽ آرام حاصل ڪرڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏي ھئي. ايڏي عظيم مقصد لاءِ منھنجي ھيءَ قرباني تمام گھٽ ھئي. مون کي ياد آھي ته جڏھن آءٌ انقلابي ڪتاب پڙھندي ھيس ته عمل دوران ايندڙ مشڪلاتن جي باري ۾ ڪيترائي سوال ذھن ۾ اڀرندا ھئا. پاڻ کان پڇندي ھيس ته، ڇا تون انھن مشڪلاتن جو مقابلو ڪري سگھندينءَ؟ اڳتي پڙھه، نه ته ھيءَ ڄاڻي واڻي بي ايماني آھي جو صرف ذھني سڪون حاصل ڪرڻ لاءِ ڪتاب پڙھيا وڃن ۽ ھاڻي اھي مشڪلاتون منھنجي اکين اڳيان ھيون. ايتري ظلم، ڏاڍ ۽ جبر کي ڏسندي پنھنجي اصول کي وسارڻ سراسر بي ايماني آھي- منھنجي نظر ۾ اصول سان فقط زباني تعلق رکڻ واري جو ڪردار نفرت جي لائق ۽ ڪريل ھوندو آھي. ان عذاب بابت سوچيندي مون کي مٺيان لڳي ۽ آءٌ ھنن جي وحشت بابت سوچڻ لڳيس. ھو غدار، ڀاڙيتو دلال ۽ آمريڪي سامراج جو پٺُو پنھنجي آقا جي ظلم ۽ بربريت کي قائم رکڻ لاءِ ذليل ترين حرڪتن ڪرڻ کان به نٿو ڪيٻائي، ھو مون کان ڪھڙي توقع ٿو رکي ته آءٌ سندس مدد ڪريان، يعني پنھنجي ساٿين بابت کين ٻڌايان جيئن ھو پورھيت عوام لاءِ وڙھندڙ سرويچن ۽ مظلوم عوام جي ڳچيءَ ۾ غلاميءَ جا زنجير اڃا به وڌيڪ مضبوط ڪن؟ جيڪڏھن مون راز ٻڌايو ته ڇا ٿيندو؟ ڪٿي غدار دشمن کي اھو موقعو ته نه ملي ويندو ته ھو اسان جي ھلندڙ جدوجھد کي ڪاپاري ضرب لڳائي؟ ھو ائين ضرور ڪندو. جيڪڏھن مون راز ٻڌايو ته ڄڻ آءٌ شاھه جي ظلم ۽ ڏاڍ جي خدمتگار آھيان. پوءِ ڀلي اھا خدمت ھڪ پَل لاءِ به ڇونه ھجي. پر ھر انقلابيءَ جي زندگيءَ جو ھر پل انقلاب جي خدمت لاءِ گذرندو آھي. پورھيت انقلاب لاءِ- دشمن گھري ٿو ته کيس راز ٻڌايان يعني پنھنجي ساٿين بابت ٻڌايان ته ھو ڪٿي آھن؟ انقلابي اڏا، انھن جا دڳ پيچرا، گَس ۽ واٽون ڏسيان جيئين ھو اسان جي جدوجھد کي ختم ڪري، اڃا به اقتدار ۾ رھن ۽ عوام کي اڃا به وڌيڪ عذاب ڏين.
ھر ڦٽڪي ھڻڻ کان پوءِ نڪتب رڙ ڪري چوندو رھيو، ”ايڊريس ٻڌاءِ-“ ھاڻي تڪليف جو احساس وڌڻ لڳو ۽ عذاب برداشت ڪرڻ وس کان ٻاھر ھو. ڪا گھڙي اھڙي به آئي ٿي جو چاھيان پئي ته اذيتون گھٽن. مون کين گاريون ڏئي، وڌيڪ ڇِتو ڪرڻ ڪونه پئي گھريو. ھن ڀيري تڪليف کان بي حال ٿي ڪِري پيس، پر ٻيو ڪري به ڇا ٿي سگھيس- اوچتو سندس چھري تي پريشاني ظاھر ٿيڻ لڳي، ڄڻ سندس ڪو ويجھو رشتيدار مري ويو ھجي. ھنن جي اھا حالت ڏسي منھنجو اعتماد وڌڻ لڳو. ھي وحشي ٻيو ڪري به ڇا ٿي سگھيا. ھنن کي جيڪو ڪجھ ڪرڻو ھو سو ڪيائون. مگر سڀ حربا بيڪار ثابت ٿيا ۽ ڦٽڪا ھڻڻ به بند ڪيائون. ھاڻي وري ھنن لوھه جي چمٽن سان منھنجي جسم جو ماس پَٽڻ شروع ڪيو. منھنجون آڱريون چمٽن ۾ بند ڪري، مروڙڻ لڳا- دڙڪا ڏنائون ته، ”تنھنجا ننھن پاڙ کان ڇڪي پٽيداسون، پر پٽيائون ڪونه، شايد ظلم جي ڪابه نشاني پٺتي ڇڏڻ ڪونه ٿي گھريائون. آخرڪار ھو پريشان ۽ مايوس ٿي پيا. منھنجون آڱريون جيتري زور سان مروڙي رھيا ھئا اوتري ئي زور سان پنھنجا ڏند ڀڪوڙي رھيا ھئا. عذاب ڏيڻ جا ٻيا طريقا به اذيتناڪ ھئا پر ڦٽڪا سڀني کان وڌيڪ آزار پھچائيندڙ ھئا. ھنن جي ڪُوئي جھڙي شڪل تي مايوسي ڇانئجڻ لڳي. ٻين شرمناڪ ۽ بي رحم سزائن سان گڏوگڏ ڦٽڪا پڻ وسائيندا ھئا.
مون کي حسين اڃا تائين ياد آھي، جنھن جي چھري جون رَڳون ھر وقت ڳوھه وانگر ڦوڪيل رھنديون ھيون. ھو منھنجي جسم ۾ زور سان چمٽو ھڻي، باندر جيتري طاقت سان زور لڳائي، ماس پٽڻ جي ڪوشش ڪندو ھو. مايوسيءَ وچان منھنجي ڪمزور عضون کي اذيتون ڏيندو ھو جيئن مون کان راز پڇي سگھي.
ھاڻي ھنن ھڪ صندوقڙي آندي، جنھن ۾ نانگ ڀريل ھئا. ھنن مان ڪي حرامخور ڊپ ظاھر ڪندي، صندوقڙيءَ کان پري ٿي بيٺا. ھراس مان ھڪڙي چيو، ”آءٌ ھن صندوقڙيءَ کي ڏسي به نٿو سگھان، مون کي ڊپ ٿو ٿئي.“ اھڙي طرح ھو نانگن جي دھشت پکيڙي رھيا ھئا، سراسر بڪواس ڪري رھيا ھئا. ھنن صندوقڙيءَ جو ڍڪ ٿورو کوليو ۽ پاڻ پري ٿي بيٺا. ھو ڊڄي رھيا ھئا ته متان ڪو نانگ نڪري ۽ کين ڏنگ ھڻي. ھڪ ذليل غنڊي اڳتي وڌي ڍڪ کي وڌيڪ کوليو ۽ ان مان ھڪ نانگ ٻاھر نڪتو. نانگ ڪمري ۾ رکيل ميزن ھيٺان ھليو ويو ۽ ھو غنڊا خوف ۽ ھراس مان ھيڏي ھوڏي ڀڄڻ ڊڪڻ لڳا. مان ڏسندي رھيس ته ”ھو انساني روپ ۾ ڪيڏا نه خوفناڪ ۽ وحشي حيوان ھئا، بيحيائيءَ جي حد ڪري ڇڏيائون. ھو انسانيت جا ويري ۽ قاتل ھئا.“ انسان ۽ حيوان ۾ وڏو فرق آھي، پر ھي پليت ۽ ذليل انسان، انسانيت مٿان اھڙو ڪارو داغ آھن جيڪو ڪڏھن به ڌوپي نٿو سگھي.
نيٺ ناٽڪ جي شروعات ٿي، انھن مان ھڪ (جنھن جوڳيءَ جو ويس پاتو ھو ۽ پاڻ کي جوڳي پئي ظاھر ڪيائين) صندوقڙيءَ وٽ آيو ۽ ان کي کولي، منجھانئس ھڪ نانگ کنيائين. نانگ کي منھنجي چھري آڏو جھليائين ۽ پوءِ ان کي منھنجي ڪلھي تي رکيائين. نانگ يڪدم منھنجي ڳچيءَ ۾ ويڙھجي ويو. مون ڄاڻي ورتو ته جيڪڏھن نانگ زھريلا ھجن ھا ته ڏنگ ھڻڻ ۾ دير نه ڪن ھا. جڏھن منجھن زھر ھيوئي ڪونه ته ڏنگ ڪٿان ھڻن. پوءِ انھن کان ڊڄڻ ڇا جو. ھنن پليتن سمجھيو ٿي ته مان ڊڄي وينديس ۽ کين سڀ ڪجھ ٻڌائينديس. ڇاڪاڻ ته سندن نظر ۾ عورت ڊڄڻي ٿيندي آھي. ھنن عورت کي ڪمزور سمجھيو آھي. کين عورت بابت ڪابه ڄاڻ ڪانھي، وٽن عورت جي ڪابه اھميت ڪانھي. اھا سوچ ڪمزور ۽ جاھلانه ذھن جي سڃاڻپ آھي.
جڏھن ڪنھن عورت کي طبقاتي شعور ملي ٿو ۽ ھوءَ ھڪڙي اھڙي مرد سان ملي ٿي، جنھن کي پڻ طبقاتي شعور حاصل آھي ته اھا عورت سوچ ويچار ۽ عملي طرح طبقاتي سماج جي مدي خارج ۽ پراڻي ڍانچي کي تبديل ڪرڻ لاءِ، جان سان ڪفن ٻڌي جدوجھد ڪري ٿي. اُن مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ راھه ۾ ايندڙ ھر رڪاوٽ جو سختيءَ ۽ ھمت سان مقابلو ڪري ٿي. ھوءَ پراڻي ۽ بيحيائيءَ واري نظام جي جاءِ تي زندھه رھڻ جو نئون طريقو ۽ نئون سماج اڏڻ ۾ ڀرپور حصو وٺي ٿي، جنھن ۾ ھر انسان پنھنجو اعليٰ مقام ۽ عزت حاصل ڪندا آھن. ان سماج ۾ سڀ انسان آزاد ھوندا آھن، ڪوبه ظالم ۽ جابر ۽ وحشي نه ھوندو آھي. ھر شخص گھڻائيءَ جي فائدن لاءِ سوچيندو آھي ۽ ھڪ ٻئي سان ڀائپيءَ وارو ورتاءُ ڪندو آھي. اھڙيءَ حالت ۾ اھا فقط عورت نٿي رھي جو رجعت پسند ۽ ظالم کيس پنھنجي سيج جو سينگار بڻائين. پر ھوءَ ھاڻي ھڪ ”انسان“ بڻجي وڃي ٿي ۽ آزاديءَ جي گس تي ھلي ٿي، جتي سڀني لاءِ آزادي آھي. ھوءَ اھڙي سماج جي اڏاوت لاءِ مدد ڪري ٿي جنھن ۾ سڀ انسان حقيقي آزادي ماڻين ٿا ۽ ان معاشري جي ترقي ۽ واڌاري لاءِ مرد توڙي عورتون ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي، ڪم ڪندا آھن. ھي ڀاڙيتو دلال اھڙي پاڪ معاشري جي اھميت کي نه ئي سمجھن پيا ۽ نه وري مون کي اھڙي اميد ھئي. ھو ھڪ ڀيرو وري ناڪام ٿيا. نانگ منھنجي جسم تي گھمندا رھيا ۽ آءٌ اطمينان سان ويٺي رھيس. مون چيو، ”بس! ڇا توھان سمجھيو پئي ته آءٌ ڊڄي وينديس؟“ ھو چوڻ لڳا، ”ڇا ٽھڪندڙ پاڻيءَ واري عذاب جي توکي خبر آھي؟“ جڏھن اسين ٽھڪندڙ پاڻيءَ جي بوتل تنھنجي خاص عضوي ۾ وجھنداسين ۽ اڃا ته اسان ڪجھ ڪيو ئي ڪونھي. ھي سڀ ٻاراڻو کيل آھي، پر گرم پاڻيءَ جون بوتلون ھن وقت تائين ڪوبه برداشت ڪري نه سگھيو آھي. ھن ڪنگليءَ کي بوتل گھرجي. بوتل .....ھا ....ھا ....ھا .... بوتل .... ھا .... ھا .... ھا .... ٻڌائين ٿي يا اچي گرم پاڻيءَ جي بوتل .... ھا .... ھا .... ھا.... “ سڀ کل ۾ کيرا ٿي ويا.
وري نئون ناٽڪ شروع ٿيو. حسين زادو، نڪتب، جوان ۽ ٻئي پوڙھا مھربان ٿيو بيٺا ھئا. ھڪ پوڙھي چيو، ”ماڻھو ايترو ته مايوس ۽ مجبور ٿي ويا جو خودڪشيءَ جون ڪوششون ڪرڻ لڳا. مگر خدا جي واسطي ڇوڪريءَ سان ايئن نه ڪجو ڇو ته ھيءَ ايتريون اذيتون سَھي نه سگھندي.“ ۽ ھو وري بوتلون کڻڻ ھليا ويا ۽ جوان تجربي جي بنياد تي نصيحت ڪرڻ لڳو. ”توکي خبر آھي ته آءٌ اوھان جي نظريئي جي عزت ڪريان ٿو. آءٌ نٿو چوان ته تون مونکي اشتراڪي سمجھ، پر آءٌ امام علي رضه جي پيروي ڪندڙ آھيان. اسان به چاھيون ٿا ته غربت، ڏاڍ ۽ ظلم ختم ٿئي، پر ڪم ڪرڻ جو طريقو ھئڻ گھرجي.“ ھڪ ڏينھن ۾ دنيا بدلجي وڃي سا نا ممڪن نه سھي پي مشڪل ضرور آھي. توھان غلط رستي تي ھلي رھيا آھيو.
پھريائين ماڻھن کي علم..... ”۽ جاوان (آفيسر) ڇڙٻ ڏيندي چيس ته، ’ڪھڙي بڪواس پيو ڪرين‘ ”ھن ڇوڪريءَ جي زندگي تنظيم لاءِ وقف ٿيل آھي.“ ايتري ۾ بوتلون اچي ويون. پوڙھا ٻاھر ھليا ويا. مون کي کٽ سان اونڌو ٻڌائون. بوتلون ويجھو آڻي وري پري ڪيائون. وري بوتلون ويجھو آندائون ۽ سور ۽ تڪليف جون ڳالھيون ڪرڻ لڳا. آخرڪار جنھن بابت ڳالھيون پئي ڪيائون سا حرڪت ........ مگر مون ٻِڙڪ به ٻاھر نه ڪڍي، ھو حيرت ۽ مايوسيءَ وچان بُت بڻجي ويا. ڄڻ راڪاس گھمي ويو ھجي. سچو ڪمرو ويران ٿي ويو ڄڻ ته ڪمري ۾ ڪوبه موجود ڪونھي. صبح به ٿيڻ وارو ھو. آخرڪار خاموشي ٽوڙيائون ۽ مون تي لتن، مُڪن ۽ چماٽن جو مينھن وسائي ڏنائون. شايد آمريڪي پٺو رضا شاھه جو کين اھڙو حڪم ھو ته ھرو ڀرو ڇوڪريءَ کي مارڻو ناھي. پوءِ ڇا ٿيو- مون کي ياد ڪونھي ڇاڪاڻ ته آءٌ بيھوش ٿي وئي ھيس.
جڏھن مون کي ھوش آيو ته پاڻکي ھڪ سپاھيءَ جي ڪُلھي تي ڏٺم جيڪو جيڪو مون کي جيل ڏانھن کڻي وڃي رھيو ھو. مون ھٿ پير ھڻڻ شروع ڪيا ته سپاھي چنبڙي ويا. ڪن ٻانھن کان ته ڪن ٽَنگن کان پڪڙيو. ايترو سو وجھ مليو جو سپاھيءَ جي ڪَن ۾ چَڪ ھڻي ڪڍيم. وري به لتن، مُڪن ۽ چماٽن جو وسڪارو ٿي ويو- آءٌ ٻيھر بيھوش ٿي ويس. اک کلي ته پاڻ کي کٽ سان ٻڌل ڏٺم. مون کي قميص اھڙي پارائي ھئائون جو جنھن مان منھنجي ڪنوارپ ظاھر پئي ٿي. ھڪ ماريل، لاچار، بيوس ۽ اڌ مئي قيدياڻيءَ جي چوڪسي پنج سپاھي ڪري رھيا ھئا. اھا حالت اُن ڪري ھين جو ھٿياربند جدوجھد سندن ساھه سُڪائي ڇڏيو ھو. ھو ڊنل ھئا. ۽ کين خبر ھئي ته آءٌ ھڪ اھڙي تنظيم سان واسطو رکان ٿي جنھن رضا شاھيءَ جي ظالم حڪومت کي ختم ڪرڻ جو قسم کڻي ڇڏيو آھي. دشمن جي ھراس جو ٻيو سبب ھٿياربند جدوجھد ھئي جنھن سندن دماغ جا پردا خشڪ ڪري ڇڏيا ھئا. ھٿياربند جدوجھد ڪندڙ مجاھدن سان مقابلو ڪرڻ سندن وس کان ٻاھر ھيو.
ھنن منھنجي تصوير پنھنجي ذھن ۾ نقش ڪري ڇڏي ھئي- مون کي ٻڌايائون ته جاسوس کاتي جو ھڪ ڀاڙيتو دلال مون کي ڏسڻ گھري ٿو. ڇاڪاڻ ته اِيوين مان بغير شڪست جي جيل تائين پھتي آھيان. مون لاءِ اھو به مشھور ڪري ڇڏيائون ته آءٌ جوڊو ڪراٽي جي ماھر آھيان. جيتوڻيڪ ھو غلط ھئا. پر ھنن کي يقين ھو ته آءٌ جوڊو ڪراٽي ڄاڻندي آھيان. ھڪ ڀيري مون قيدخاني جي ھڪ جلاد عورت کان ٻئي جلاد مرد بابت ڳالھ ڪندي ٻڌو ھيم ته اھو جلاد جڏھن به منھنجي کٽ جي ڀرسان لنگھندو ھو ته پستول سنڀالي لنگھندو ھو ۽ کٽ کان ڪافي پري گھمندو ھو. ھاڻي منھنجي اکين اڳيان اوندھه ڇانئجڻ لڳي ۽ جھٽ کن کان پوءِ وري بيھوش ٿي ويس- جڏھن ھوش آيو ته کٽ جي ٻنھي پاسن کان سپاھي ويٺل ڏٺم. ٿوري دير کان پوءِ ھڪ عورت ڪمري ۾ آئي. ”ھيءَ ڪير آھي؟ ڇا ھيءَ اھا عورت آھي، جيڪا نواب صفويءَ جي اڳيان اگھاڙو ناچ ڪندي ھئي؟“ مون نفرت وچان کيس ڏٺو ۽ ٻه ٽي گاريون ڏنيون مانس- جلاد ڪمري ۾ ڀڄندو آيو ۽ چوڻ لڳس: ”پريشان ٿيڻ جي ڪابه ضرورت ناھي، ڊڄ نه ..... ٿورو بداخلاق آھي، نه ته ڏاڍي سٺي ڇوڪري آھي، کيس گمراھه ڪري سندس ذھن ۾ غلط ڳالھيون ويھاريون ويون آھن ۽ وري ھوءَ به ”عقلمنديءَ“ جون ڳالھيون ڪرڻ لڳي. مون وري مٿس چٿرون ڪيون. سندس تقرير اڌ ۾ ڪاٽي چيم پئي ته: ”مون اھا ڳالھ نه سمجھي، وري ٻڌائجانءِ.“ ۽ ھن وري سمجھائڻ شروع ڪيو.