باب چوٿون : وڌيڪ گرفتاريون
آ رَت ۾ خوشبو مينديءَ جي،
ڪو ڪيئن نه موٽي زندان ڏي،
ٿا زلف ڇڪن زنجيرن جا-)
مون پڪو پھ ڪيو ته ڪجھ ٻڌائڻو ناھي- مون کي خبر ھئي ته سڀني ساٿين کي منھنجي گرفتاريءَ جي خبر آھي ڇاڪاڻ ته ان وقت ساٿي بھروز گھڻو پري ڪونه ھيو جڏھن مونکي گرفتار ڪيو ويو ھو- گرفتاريءَ وارو ڏيک ھن سڄو ڏٺو ھوندو. گرفتار ٿيڻ واري وقت کان ٿورو پوءِ آءٌ ڪجھ ساٿين سان ملڻ واري ھيس ۽ ھن اھا جاءِ خالي ڪرائي ڇڏي ھوندي جيڪا اسان جو عارضي مرڪز ھئي. ان کان وڌيڪ اھم ڳالھ ھيءَ ھئي ته دشمن کي ڪوبه راز ٻڌائڻو ناھي ته جيئن دشمن ائين نه سمجھي ته ھو معلومات حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آھي.
دشمن منھنجي ڀاڄائيءَ کي وٺي آيا جيئن اھا مون کي سمجھائي، جيتوڻيڪ ان کي اسان جي تنظيم بابت ڪابه خبر ڪانه ھئي. دشمنن اسان جي گھر تي ڇاپو ھنيو ۽ ايتري سختي ڪيائون جو ٻارن کي امتحان ڏيڻ لاءِ به نه ڇڏيائون. ھوءَ ويچاري بيٺي پير چوڻ لڳي، .اشرف! ھي توکان ڇا ٿا پُڇن؟ ھنن کي ٻڌاءِ-“ ”ٻڌايانءِ!“
”قصو ڇاھي؟“ ”ٻڌ-“ ائين چئي مون ڳائڻ شروع ڪيو.
”ڳاٽ اوچو ڪري زندھه رھو،
۽ ڳاٽ اوچو ڪري موت کي سامھون ٿيو،
جيون گھارجي،
اصول لاءِ،
آزاديءَ لاءِ،
ڇوٽڪاري لاءِ.
۽ خياتيءَ کي آخري فيصلو ڪرڻو پيو ته ھو نااميد ڀاڄائيءَ کي واپس وٺي وڃي. پوءِ وري ھو ھڪ نقلي دوست وٺي آيا ته نسورو ڪوڙ ڳالھائي، ھن چيو، ’پويان ھڪ ڀيرو بھروز کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ھو بچي ويو. ھو ٻيھر بھروز کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو.“ پويان منھنجي نالي خط ۾ لکيو.
”اشرف! اسان جا اختلاف وڌي ويا آھن، مون پڪو پھ ڪيو آھي ته بھروز کي ضرور قتل ڪندس.“ نسورو ڪوڙ، اھا دشمن جي سازش ھئي ۽ سندس ڀاڙيائپ جو ثبوت ۽ سندس وحشي رويي ۽ بي ايمان ذھنيت جو عڪس ھئي. خط ۾ وڌيڪ لکيل ھو ته: ”جيڪڏھن تون ھنن (انتظاميه) سان اختلاف رکندينءَ ته مرندينءَ-!“
دشمن جا ڇاڙتا نيٺ منھنجي ٻنھي ڀائرن کي به مون وٽ وٺي آيا. ھنن گھڻو ڪونه ڳالھايو- ننڍي ڀاءُ جا ھٿ سڄيل ۽ منھن تي پڻ زخم ھيس. وڏي ڀاءُ کي به معاف ڪونه ڪيو ھئائون. شايد شاھه جا غنڊا اھو ڏيکارڻ پيا گھرن ته ھنن منھنجي سڄي خاندان کي گرفتار ڪيو آھي. ھو جڏھن به منھنجي مائٽن يا دوستن کي وٺي ايندا ھئا ته آءٌ وري دشمن جي اڳواڻن ۽ جرنلن کي گاريون ڏيندي ھيس: ”ھنن کي ڏسو! سامراجين جا پٺو اٿوَ، ڏسو! جيڪي ھميشہ اسان جھڙن مسڪينن جو رت چوسيندا آھن. ھي مفت خور تيستائين زندھه رھي سگھن ٿا جيستائين اسان کين زندھه رھڻ ڏيون. اسان کي گھرجي ته ھنن ذليل ۽ وحشي جانورن کي ڳچيءَ ۾ ڳٽ وجھي، بند ڪري رکون يا ماري ڇڏيون.“
اُھا ڪُوئي ٻوٿي عورت سڙي ويندي ھئي ۽ ھوءَ ھرو ڀرو پاڻ کي با اختيار ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪندي ھئي. ھوءَ جڏھن به ڪاوڙبي ھئي ته وارن کان جھلي سَٽون ڏيندي ۽ وار پَٽيندي ھئي. آخت ۾ چماٽون ھڻندي، ايستائين ماريندي رھندي ھئي جيستائين منھنجي نَڪ مان رت نڪري پوي. ڪافي عرصي تائين ھوءَ مون سان اھڙو ورتاءُ ڪندي رھندي ھئي.
ھڪ رات ھو ھڪ اھڙي سُئي (انجيڪشن) ۽ دوا جي باري ۾ ڳالھيون ڪرڻ لڳا جنھن جي اثر ٿيڻ سان ماڻھو پنھنجي ليکي (نشي ۾) ڳالھائڻ شروع ڪندو آھي. آءٌ وري مٿن ٽوڪون ۽ چٿرون ڪرڻ لڳيس ته: ”اھو ٻاراڻو ناٽڪ آھي،“ جيڪڏھن ڪوبه ڳالھائڻ نٿو گھري ته ان کي ڪابه دوا اثر ڪري نٿي سگھي. جيڪو ھڪ ڀيرو پڪو پختو ارادو ڪري ٿو ته ان کي ڪوبه سندس مقصد تان ھٽائي اھا ڳالھ اڻ ٿيڻي نه ته به تمام ڏکي ضرور آھي. جيڪڏھن اھڙي دوا ھئي ته اڳ ڇونه پئي استعمال ڪئي وئي ۽ توھان کي ھيتري تڪليف ڪرڻي ڪانه پوي ھا. اوھان جو مقصد ڪافي اڳ پورو ٿي وڃي ھا. بيوقوفن وانگر جواب ڏنائون ته، ”اھا دوا تمام گھڻي مھانگي آھي ۽ سڀني تي اھا دوا استعمال ڪونه ڪبي آھي.“ ھاڻي مون کي به ٿورو خيال ٿيو ڇاڪاڻ جو ننڍپڻ ۾ مون کي به ننڊ ڳالھائڻ جي عادت ھئي. ۽ دوا جون ڳالھيون ٻڌي، ڊپ ٿيڻ لڳو ته متان ائين ٿئي جيئن ھو چون ٿا. ان دوران ھو کير کڻي آيا ۽ مون پيئڻ کان انڪار ڪيو، ڇاڪاڻ جو مون ڇريءَ سان نڙيءَ کي زخمي ڪري ڇڏيو ھو. صبح جو وري کير کڻي آيا. پھريائين نرميءَ سان پيئڻ لاءِ چيائون، مون انڪار ڪيو. ان تي ڪوئي ٻُوٿيءَ ڇڙٻ ڏني ۽ پيئڻ لاءِ چيو. تڏھن به مون ڌيان ئي نه ڏنو پوءِ ته اچي چماٽن ۽ ڌَڪن سان ورتائين- نيٺ ٿڪجي پئي. لاچار ھو نا اُميد ٿي موٽي ويا ۽ ويندي ويندي چيائون، ”ياد رک! اسان توکي کاڌو ضرور کارائينداسون. ھرو ڀرو نه مڙندينءَ ته اسان توکي ..... پاسي کان کاڌو کارائينداسون.“
ٿوري دير کان پوءِ ھڪ ڊاڪٽر آيو. کيس گلوڪوس جي ھڪ ٿيلھي ھئي. مون کيس گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. ڊاڪٽر آھستي چيو، ”مون کي گاريون ڇو ٿي ڏين؟ آءٌ جلاد ڪونه آھيان. مختلف سرڪاري ادارن ۾ ڊيوٽي ڏيندو آھيان، جن ۾ ھي ادارو به ......“
”شرم نٿو اچيوَ! جلادن ۽ قاتلن جو ساٿ ڏيو ٿا. قاتل ۽ وحشي حڪومت جا پليت غلام پري ٿيءُ. توھان به شاھه جي ظالم حڪومت جي ظلمن ڪرڻ ۾ سندس ڀائيوار آھيو.“ مون سندس جملو اڌ ۾ ڪاٽيندي چيو. ڊاڪٽر ۽ سندس مددگار ڪمپائونڊر مون ڏانھن وڌڻ لڳا ته مون کين لَتون ھڻڻ شروع ڪيون. مٿان وري ڪُوئي ٻوٿي ۽ ھڪ سپاھي ڪمري ۾ گھڙيا. چئني گڏجي قابو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ان گوڙ تي ٻه چار ٻيا به سپاھي ڪمري ۾ آيا. سڀني گڏجي سوگھو جھليو ۽ ڊاڪٽر ٻه چار سُيون ھنيون ۽ گلوڪوس جي بوتل پڻ لڳائي. لڳاتار تيرھن ڏينھن مون کاڌي کائڻ کان انڪار ڪيو ۽ ھو سُين ۽ بوتلن ذريعي خوراڪ ڏيندا رھيا. مون ٻڌو ھو ته جيڪڏھن ڪنھن ماڻھوءَ جي رڳن ۾ ھوا داخل ٿي وڃي ته اھو مري ويندو آھي. ان ڊپ کان آءٌ ھميشہ ڊاڪٽر کي بوتل يا سُئي سولائيءَ سان ھڻڻ ڪانه ڏيندي ھيس. ھو جڏھن به بوتل يا سُئي ھڻندو ھو ته آءٌ چرڻ پُرڻ شروع ڪندي ھيس، جيئن ڊاڪٽر کان غلطي ٿئي. جڏھن پَڪ ٿي ته ڪجھ به نٿو ٿئي ته آءٌ حد تائين خاموش رھڻ لڳيس. پر تڏھن به چرڻ پرڻ کان ڪانه رھندي ھيس، ڇاڪاڻ ته مون نٿي چاھيو ته دشمن کي خوش فھمي ٿئي ته ھن مون تي برتري حاصل ڪئي آھي. اھا ڳالھ سَھپ کان ٻاھر ھئي. اھڙي طرح کاڌي نه کائڻ ڪري آءٌ ڪمزور ٿيڻ لڳيس ۽ منھنجو دماغ چڪر کائڻ لڳو. ان سان گڏوگڏ اکين اڳيان اوندھه اچڻ شروع ٿي ۽ ان وقت ڪابه شيءِ ڏسڻ ۾ ڪانه پئي آئي. خبر ئي ڪانه ٿي پئي ته ڪيترا ڏينھن گذري چڪا آھن. سدائين پليتن ۽ حرامخورن سان ڪمرو ڀريل ھوندو ھو. ڪيئي جنرل مسخرن واري ورديءَ سان ايندا ھئا ۽ ڳالھين ۾ مڃائڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا. شايد ھو سمجھن پيا ته ڌاتوءَ جي ٽُڪرن سان مون کي قابو ۾ ڪندا ۽ تمغا حاصل ڪندا، جيڪي بھادريءَ ۽ اڳواڻيءَ جي صلاحيتن سان حاصل ڪري نه سگھيا ھئا. اھي تمغا خوشامد، نالائقي ۽ دلاليءَ سان حاصل ڪيا ھئائون، اڄ جيڪا سندن حالت ھئي سا انھن ”اعليٰ صفتن“ جو ڪارنامو ھئي. ماتحت سندن خوشامد ڪندي، ڪونه ڍاپندا ھئا، انھن وردين ۾ ھو چٻرا نظر ايندا ھئا. مون کي مٿن ٽوڪ ڪرڻ يا سندن اصليت بيان ڪرڻ ۾ ڪابه رنڊڪ پيش ڪانه ايندي ھئي، اھو گھڻي ڪوشش ھوندي به پاڻمرادو ٿي ويندو ھو. پر منھن جي پڪائي ڪري، ھو ڪجھ وقت تائين ڳالھائيندا رھندا ھئا. جڏھن به سندن عزت ۽ حڪمرانيءَ تي سخت ”تنقيد“ ٿيندي ھئي سا به سندن ماتحتن جي روبرو ته ھو پنھنجي عزت ۽ حڪمراني جون ڳالھيون بند ڪري ھليا ويندا ھئا ۽ چوندا ھئا ته ”ھي ڇوڪري چري آھي.“ اتي ھڪ بيوقوف نفسياتي ماھر ھوندو ھو جنھن وري محڪمي طرفان اعلان ڪرائي ڇڏيو ته ”آءٌ پاڳل آھيان.“
مون کي پوليس قيد ۾ ٻه ٽي ڏينھن گذريا ھئا ته خياتي ۽ نڪتب جانچ لاءِ آيا. منھنجي باري ۾ فائيل بغل ۾ ڪري، پاڻ کي اعتماد ۾ رکندي چيائون ته، ”ھن مرحلي ۾ اسان کي ايڊريسون ڪونه گھرجن پر ٻيا به سوال آھن. پھريائين پنھنجو نالو ٻڌاءِ؟“ آءٌ خاموش ۽ نفرت جي نگاھه سان کين ڏسندي رھيس. ھو وري مسخري ڪرڻ لڳا، ھيءَ واقعي پاڳل آھي، ھي اڃا بالع به ڪونه ٿي آھي .... اسان جي اڳيان ليلا خالد بڻجي رھي آھي..... !! ..... !! ..... !! اکيون ڦوٽاريندي چيائون، ”ھاڻي بڪواس ڪرڻ جي ڪابه ضرورت ناھي، تنھنجو سرٽيفڪيٽ اسان وٽ موجود آھي پر اسان تنھنجو نالو تنھنجي زبان سان ٻڌڻ پيا گھرون.“
ھنن ڀاڙيتو غنڊن، انصاف جي ڪوڙن ٺيڪيدارن ۽ عوام جي غدار دشمنن کي ڏسي، منھنجو رت جوش ۾ اچي ويندو ھو.
ھو ٻاھر ويا ۽ بجليءَ جون ڏنڀ ڏيندڙ سيخون کڻي آيا ۽ بجليءَ جا ڏنڀ ڏيڻ شروع ڪيائون. پڇڻ لڳا ته، ”تنھنجو نالو ڇا آھي؟ ڳالھائين ٿي يا نه؟ جواب ڏي.“ لڳاتار ھڪ ڪلاڪ تائين بجليءَ جا ڏنڀ ڏيندا رھيا. منھنجي خاموشيءَ کين پاڳل ڪري ڇڏيو. ويندي ويندي ڌمڪي ڏنائون ته، ”ھن وقت تائين جيڪو ڪجھ ٿيو سو سڀ ڀوڳ ھو- اسان اڌ رات جو وري اينداسين ۽ تنھنجي جان عذاب ۾ وجھنداسين.“ آءٌ پريشان ڪونه ٿيس، اُلڪو ضرور ٿيو ته جڏھن اچن، اُن مھل آءٌ ننڊ ۾ نه ھجان. دوا جي ڪري شايد پوري طرح توجھ نه ڏئي سگھان، مگر ھو ان رات ڪونه آيا-
ڪجھ ڏينھن ٺاپر ٿي ويئي. مون کي اڪثر ننڊ ھوندي ھئي ۽ جڏھن به گلوڪوس جي بوتل چاڙھيندا ھئا ته آءٌ ساڻن وڙھندي رھندي ھيس. ڪيتريون حرڪتون ٻاراڻيون محسوس ٿينديون ھيون پر منھنجو خيال ھو ته آءٌ ساڻن ھر وقت مقابلو ڪندي رھان. مون کي اھو ڏيکارڻو ھو ته ھو دشمن آھن ۽ کانئن شڪست ڪونه مڃينديس.
ھر روز جي مصيبت ڪُوئي ٻوٿي ءَ جون چماٽون ھونديون ھيون، جنھن ڪري منھنجي نَڪ مان رت وھندو رھندو ھو ۽ آءٌ وري ڪمبل سان اگھي ڇڏيندي ھيس. جنھن تي ڪُوئي ٻوٿي ڪاوڙجي ويندي ھئي ۽ گاريون ڏيندي ھئي ته، ”تون وڏي بدتميز آھين، تنھنجي ’سٺن‘ ماڻھن ۾ پرورش ڪانه ٿي آھي.“ ان کان پوءِ وارن کان جھلي لوڏا ڏيڻ، وار پٽڻ ۽ وري چماٽون ھڻڻ شروع ڪندي ھئي. ھن حرام زاديءَ جي پسند واري سزا اھا ھوندي ھئي ته ھوءَ پوليس وارن کي چوندي ھئي ته مون سان ......... جيڪا ذلالت جي حد ھئي.
جلاد ۽ دلال آفيسر ڪمري ۾ اچي بڪواس ڪري، لطف حاصل ڪندا ھئا. نڪتب مون لاءِ ناقابل برداشت ھوندو ھو، ھو ھميشہ انتھائي گنديون گاريون ڏيندو ھو. انتھائي بي حيا ۽ جلادن واري شڪل بڻائڻ جي ڪوشش ڪندو ھو. کيس ڏسي مون کي تمام گھڻي ڪاوڙ ايندي ھئي. گھڻي ڪوشش کان پوءِ پاڻ کي ٺاپر ۾ رکندي ھيس. آءٌ گھرندي ھيس ته مردود ڪمري ۾ نه اچي. مون کي اھا به خبر ھئي ته ھو منھنجي غلطيءَ جي تاڙ ۾ آھي ۽ آءٌ کين اھڙو وجھ ڏيڻ ڪونه پئي گھران. ھڪ ڀيري ڪمري ۾ آيو ۽ چوڻ لڳو، ”تنھنجو جلاد اچي ويو آھي.“ ائين چوندي کيس خوشي ٿيندي ھئي. آءٌ جواب ۾ چوندي ھيس ته، ”توھان سڀ شيطان جي اولاد آھيو، ۽ توھان ٺڳن ۾ ڪوبه فرق ڪونھي.“ مون حقيقت کي پروڙي ورتو ھو. سندن سامھون پاڻ کي ھميشہ ٿڌي رکڻ جي ڪوشش ڪندي ھيس ۽ سڀني دشمنن کي ھڪجھڙا گند جا ڪينئان سمجھندي ھيس.
ڪُوئي ٻوٿي مون کي جڏھن به بدتميز چوندي ھئي ته ٻيا آفيسر وري ٺٺولين واري ھمدردي ظاھر ڪندا ۽ چوندا چوندا ھئا، ”ھن ڇوڪريءَ جو ڪوبه ڏوھه ڪونھي، توھان کي خبر ھوندي ته ھن جو پيءُ ڪير ھو؟ ھڪ مسڪين ۽ ڪنگلو مزدور!“ اھو خاص ڪري تڏھن چوندا ھئا جڏھن عام ماڻھو سياست (پوليس) ۾ ڀرتي ڪندا ھئا ۽ اھي غنڊا وري پورھيت عوام جي گلا ڪندا ھئا. آءٌ چوندي ھيس، ”ان ڪري ئي ته عوام توھان جي ظلم ۽ ڏاڍ کان تنگ ٿي، اوھان جا پير اکاڙڻ گھري ٿو. اوھان سڀ گڏجي عوام کي ڦري فقير ڪري رھيا آھيو، کين دوکو ٿا ڏيو، ساڻن فريب ٿا ڪريو ته اوھان سندن (عوام جي) عزت، مال ۽ جان جي حفاظت ٿا ڪريو. توھان ۾ ايتري غيرت ۽ شرافت ڪانھي جو اوھان سندن محبت ۽ پورھئي جو قدر ڪريو، جيڪي پنھنجي ڪمزور ڪلھن تي توھان جي حڪومت جو لاش کنيو گھليندا وتن.“ ھو پنھنجي فطري عادت موجب شاھه جا پٺو ھوندي به ظالم شاھه ۽ سندس حڪومت جو بچاءُ به اصلي نه ڪندا ھئا ۽ نه وري سندس ڏوھه کي صحيح چوندا ھئا. سندن ھر عمل رڳو پنھنجي ڪرسي ۽ لئه خاطر ھوندو ھو. سندن رد عمل اھو ھوندو ھو جو پنھنجو پاڻ کي حڪومت جي افعالن کان بيخبر رکندا ھئا، ڄڻڪ پاڻ به حڪومت جي خلاف آھن، ”افسوس! اسان ڇا ٿا ڪري سگھون؟ انسان کي مزدوري ڪرڻي پوي ٿي ۽ پيٽ ڪاڻ ٽڪر ڳڀو ڪمائڻو آھي...“
ساٿي بھروز جي گرفتاريءَ کان ھڪ ڏينھن اڳ ۾ دستور موجب مخفي پنھنجي وحشي جانور واري روپ ۾ ڪمري اندر داخل ٿيو. ھاڻي ھو معلومات وٺڻ نه پر مونکي تڪيلف ۽ ايذاءُ رسائڻ ايندو ھو. سندس گندي ذھن ۾ شيطاني خيال ڀريل ھئا ۽ انھن کي آزمائيندو ھو. ھڪ ڀيري مخفيءَ ھڪ سپاھيءَ کي سڏي، چيو ته چمچو کڻي ڪرپٽيءَ (ڪاڪوس) واري دٻي مان ڀري ھن جي (منھنجي نالي) وات ۾ وجھينس. اھا ڳالھ ايتري ته بيوقوفيءَ واري ھئي جو مون سمجھيو ته رڳو دھمان ٿو ڪري، مگر سپاھي چمچو کڻي آيو ۽ ان جي حڪم جي پيروي ڪرڻ شروع ڪيائين. تڏھن مون کي پڪ ٿي ته ھو ضرور ائين ڪندو جيئن سندس آقا حڪم ڪيو اٿس ۽ ان تي مون کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، ايتريقدر جو مون کي اھا به يادگيري نه رھي ته منھنجا ھٿ کٽ سان ٻڌل آھن. مون اوچتو ٽپ ڏنو جيئن اھو دٻو کڻي، ذليل مخفيءَ جي مٿان اُڇلايان. پر منھنجا ھٿ ٻڌل ھئا ۽ آءٌ دٻي جي ڀرسان وڃي ڪريس. دٻو اونڌو ٿي پيو ۽ آءٌ سڄي ڪرپٽيءَ ۾ ڀرجي ويس. ھن ٺَڳ کي منھنجي اُن ردعمل جو ڪو وھم گمان به نه ھو. ڪاوڙجي سپاھيءَ کي چيائين ته ڪرپٽي کڻي منھنجي مُنھن کي مکي ۽ وات ۾ به وجھي. ھن مون کي کٽ سان وڌيڪ مضبوط ڪري ٻڌو ۽ پوءِ حڪم جي پيروري ....... ڪيائين. آءٌ کين فقط نفرت سان ڏسندي رھيس ۽ ڪاوڙ ۾ منھنجون اکيون ٽانڊا بڻجي ويون.
نھايت افسوسناڪ صورتحال ھئي. ڀولڙي ٻوٿيا جن ۾ وحشي جانورن جھڙيون صفتون موجود ھيون ۽ ھو انھن حرڪتن مان لطف وٺي رھيا ھئا- ھڪ کانپوءِ ٻيو آفيسر ڪمري ۾ ايندو رھيو ۽ مون تي چٿرون ڪرڻ لڳا، ڪو چوي ته ”چري“ آھي ته وري ڪو ڪمري “ اچي پنھنجي نَڪ کي رومال ويڙھي، ٻاھر ھليو وڃي ۽ ڪو وري چوي، ”توھان ڏٺو، ھن ڪيئن پاڻ کي ڪرپٽي مَکي آھي.“ ٻئي پھريدار به بدبوءِ جي شڪايت ڪندا رھيا ۽ الزام وري مونتي ھڻندا رھيا. آءٌ پنھنجي حالت پوري طرح بيان ڪرڻ کان مجبور آھيان. بي عزتي ۽ گندين گارين جي ڪري مون کي تمام گھڻو ڏک ٿيو ۽ آءٌ نفرت ۽ ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويس. پر آءٌ انھن مظلومن ۽ ڏکويل انسانن کي ياد ڪندي رھيس، جن کي مون تمام ويجھڙائيءَ کان ڏٺو ھو ۽ سوچيندي ھيس ته، ”منھنجو تعلق عوام سان آھي، پنھنجي عوام سان.“ ھي ظالم اسان تي ظلم ڪن ٿا. اسان کي آزاديءَ کان محروم رکن ٿا، بي انصافي، ڏاڍ، جبر ۽ فريب جي بازار گرم آھي، اسان کي زندگيءَ جي اصلي خوشيءَ کان پري رکيو پيو وڃي- اسان کي ڏاڍ ۽ ظلم جو شڪار بڻايو وڃي ٿو، آمريڪي سامراج، شاھه ۽ سندس پٺو، سڀ اسان جي مصيبتن جو اصل سبب آھن. منھنجو تعلق عوام سان آھي، پنھنجي عوام سان. اسان ھنن ذليل ۽ بدمعاشن کان مختلف آھيون. اسان ھنن ڏوھارين، دلالن، گماشتن، لٽيرن ۽ سامراجين کان مختلف آھيون، اسان ھنن کان الڳ آھيون. اسان مضبوط ارادي سان سندن مقابلي لاءِ تيار آھيون. اسان جو ايمان آھي ته آخري فتح اسان جي ٿيندي، فتح عوام جي ٿيندي. اسان جدوجھد لاءِ پختو ارادو ڪري چڪا آھيون. اسان ايستائين جدوجھد ڪنداسين جيستائين ھو (دشمن) مڪمل نيست ۽ نابود ٿي وڃن، ناانصافي، ڦرلٽ، ظلم، جبر ۽ بربريت جو وجود تباھه ۽ برباد ٿي وڃي، فتح اسان جي ٿيندي، فتح عوام جي ٿيندي، ان کانسواءِ ٻيو سڀ ڪجھ اڻ ٿيڻو آھي.