باب ارڙهون: جنرل بُلر سان گڏ ڪيپ ڏانهن روانگي With Buller to the Cape
انهيءَ اونهاري جي مهينن ۾ ڏاڍي گرمي ۽ ٻُٽ ٿي هئي. ماحول آهستي آهستي پر مسلسل ڇڪتاڻ وارو ٿيندو پئي ويو جنهن ۾ ايندڙ طوفان جا آثار چٽا پئي نظر آيا. ٽرانسوال ٽي سال اڳ جيمسن ريڊ (Jameson Raid) کان وٺي وڏي پيماني تي هٿيار گڏ ڪندو پئي ويو. سٺي نموني سان هٿياربند پوليس آئوٽ لينڊرس کي ڏاڍي سختي سان دٻايون ويٺي هئي. جرمن انجنيئر جوهانسبرگ جي ٻاهران مٿاهين تي واقع هڪ قلعي جا نشان ڳولهي رهيا هئا جيئن اتان جي توپخاني مان شهر کي هٿ هيٺ رکي سگهجي. هالينڊ ۽ جرمني مان توپون، بارود ۽ رائفلون ايتري مقدار ۾ اچي رهيون هيون جن سان نه فقط ٻنهي بوئر رياستن جي آبادي پر سموري ڪيپ ڪالونيءَ ۾ ڊچ نسل جي ماڻهن جي وڏي انگ کي هٿياربند ڪري سگهجي ها. برطانوي حڪومت بغاوت توڙي جنگ جو خطرو محسوس ڪندي آهستي آهستي ناتال ۽ ڪيپ ۾ پنهنجين ڇانوڻين ۾ فوجين جي انگ ۾ واڌارو ڪندي وئي. انهيءَ دوران ڊائوننگ اسٽريٽ[4] ۽ پريٽوريا[5] جي وچ ۾ خطن ۽ چٺين جو سلسلو به هلندو رهيو.
ٽرانسوال جي پاليسي هلائيندڙ دلير ۽ بهادر ماڻهن اوچتو آڪٽوبر جي شروعاتي ڏينهن ۾ هڪ هِڪاڻي ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو. پريٽوريا 8- آڪٽوبر تي انهيءَ الٽيميٽم جي تار موڪلي ڇڏي ته بوئر رياستن جي سرحدن سان لاڳو علائقن مان برطانوي فوجون هٽايون وڃن ۽ انهن ڏانهن ڪمڪ موڪلڻ بند ڪئي وڃي. الٽيميٽم ۾ ٽن ڏينهن جو مدو ڏنل هو. انهيءَ کان پوءِ جنگ لڳڻ يقيني هئي.
بوئرن جي الٽيميٽم واري تار کي ٽيپ مشينن تي هلندي اڃان هڪ ڪلاڪ ئي مس گذريو هو ته اوليور بورٿ وڪ مون وٽ اڍائِي سو پائونڊ في مهيني تي مارننگ پوسٽ جي مکيه جنگي نامه نگار طور مقرر ڪرڻ جي آڇ کڻي آيو جنهن ۾ ٻيا سڀ خرچ اخبار ڀريندي، گهمڻ ڦرڻ ۽ ڪنهن به قسم جي راءِ رکڻ تي منهنجو پنهنجو اختيار هوندو ۽ نوڪريءَ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ چئن مهينن جي گارنٽي ڏنل هئي. نوڪري سان گڏ اهي شيون ملي رهيون هيون جيڪي منهنجي خيال ۾ ته برطانوي صحافت ۾ اڳ ۾ ڪڏهن به ڪنهن جنگي نامه نگار کي نه مليون هيون ۽ اهي چوويهن ورهين جي ڄمار واري نوجوان لاءِ ته لازماً پُر ڪشش هجن ها جنهن تي پنهنجي خرچ پکي جيترو ڪمائڻ کان سواءِ ڪابه ذميواري نه هئي. سڀ کان پهريون جهاز Dunottar Castle يارهين تاريخ روانو ٿيڻو هو. مون فوراً انهيءَ جي ٽڪيٽ وٺي ڇڏي.
مون کي گهر ۾ جيڪي ٻه ٽي ڪلاڪ مليا اهي خوشگوار اميدن سان تيارين ۾ گذري ويا. لنڊن ۾ هڪ طرف ته حب الوطني وارو جوش و خروش هو ته ٻئي پاسي پارٽين جي موقف بابت شديد ٽڪراء عروج تي هو. هاڻي هڪٻئي پٺيان جلدي جلدي اهي خبرون اچڻ لڳيون ته بوئرن پاڻ شروعات ڪري ڇڏي آهي ۽ انهن جون فوجون ڪيپ ڪالوني ۽ ناتال ڏانهن وڌي رهيون آهن، جنرل سر ريڊورس بُلر (General Sir Redverse Buller) برطانيه جو ڪمانڊر انچيف ٿي ويو آهي، رزرو (Reserve) دستن کي به گهرايو ويو آهي ۽ اهو ته اسان جي واحد آرمي ڪور کي فوراً ٽيبل بي (Table Bay) ڏانهن اماڻيو پيو وڃي.
منهنجي ذهن ۾ خيال آيو ته مون کي سفر کان اڳ مسٽر چيمبرلين سان ملڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. وزير صاحب جيتوڻيڪ مصروف هو پر هن مون کي ڪالونيل آفيس ۾ ملڻ جو وقت ڏنو ۽ آءُ جڏهن اتي وقت تي نه پهچي سگهيس ته هن مون ڏانهن نياپو موڪليو ته آءُ هن سان ٻئي ڏينهن صبح جو سوير شهزادن جي باغ (Princes Gardens) ۾ سندس گهر ۾ مِلان. آءُ انهيءَ غير معمولي ماڻهو سان سندس ڪيرئر جي هڪ تمام فيصلائتي گهڙيءَ ۾ وڃي ملاقاتي ٿيس. هو معمول مطابق سگار ڇڪي رهيو هو. هن هڪ سگار مون کي به پيش ڪيو. اسان صورتحال تي تقريباً ڏهه منٽ ڳالهه ٻولهه ڪئي. مون کي ٻڌايو ته آءُ ڪهڙي ڪم تي وڃي رهيو هوس. پوءِ هن چيو ته: مون کي لازماً ڪالونيل آفيس پهچڻو آهي. تون ڀلي مون سان گڏجي هل. اسين رستي ۾ ڳالهائينداسين.
انهي ڏينهن ۾ پرنس گارڊنز کي وهائيٽ هال[6] تائين گهوڙي گاڏيءَ ۾ پندرهن منٽ لڳي ويندا هئا. آءُ ته انهيءَ سفر کي ڪهڙي به حالت ۾ مختصر ٿيڻ نه ڏيان ها. مسٽر چيمبرلين جنگ جي امڪاني رخ بابت ڏاڍو پُراميد هو.
هن چيو ته بُلر کي گهڻي دير نه ٿي وڃي. هن کي عقلمندي جو مظاهرو ڪندي جلدي نڪري وڃڻ گهربو هو. هاڻي جيڪڏهن بوئر ناتال تي ڪاهه ٿا ڪن ته سر جارج وهائيٽ پنهنجن سورهن هزار فوجين سان سموري معاملي کي سولائي سان منهن ڏئي ويندو.
”ميفڪنگ شهر بابت توهان جو ڇا خيال آهي؟“
’ها، ميفڪنگ جو شايد محاصرو نه ٿي وڃي. پر اهي جيڪڏهن ٻه ٽي هفتا نه ٿا ڪڍي وڃن ته باقي ٻي ڪهڙي اميد ڪجي؟‘
پوءِ هن ڏاڍي دانشمندي سان چيو: ”بهرحال مون کي وار آفيس جي موقف مطابق پنهنجي راءِ قائم ڪرڻي آهي. بلڪل پُر اعتماد آهن. مون کي ته انهن جي ئي ڳالهه تي هلڻو آهي.
انهن ڏينهن جي برطانوي وار آفيس (War Office) کي هائوس آف ڪامنز طرفان پورو سارو خرچ ملندو هو ۽ گذريل ٻن پيڙهين کان هلندڙ انهيءَ طريقي ۾ ڪنهن شديد ضرورت جي صورت ۾ به ڪا تبديلي نه ٿي آندي وئي. وار آفيس جون سوچون خيال انهيءَ وقت جي واقعي حقيقتن سان ايترو ته اڻ لاڳاپيل هئا جو آسٽريلوين پاران سپاهين جو هڪ دستو موڪلڻ جي گذارش جو فقط اهو جواب ڏنو ويو ته ”گهوڙيسوارن بجاءِ پيدل سپاهين کي ترجيح ڏني ويندي.“ بهرحال انهن جي پنهنجي انٽيليجنس برانچ جيڪا هڪ جدا عمارت ۾ ڪم ڪندي هئي انهيءَ بوئر رياستن بابت رپورٽن جا ٻه جُلد تيار ڪيا هئا. جيڪي پوءِ پارليامينٽ ۾ به پيش ڪيا ويا هئا. انهن ۾ تمام مڪمل ۽ تز معلومات ڏنل هئي. انهيءَ برانچ جي سربراه سر جان ارداگ (John Ardagh) سيڪريٽري آف اسٽيٽ فار وار لارڊ لينسڊائون کي ٻڌايو هو ته ٻه لک ماڻهو گهربل هوندا. سندس راين کي حقارت سان رد ڪيو ويو ۽ بُلر ڏانهن موڪليل ٻه جلد هڪ ڪلاڪ جي اندر انهي پيغام سان گڏ واپس موڪليا ويا ته ”هو سائوٿ آفريقا بابت هر ڳالهه جي ڄاڻ رکي ٿو.“ لڳي پيو ته فقط انڊر سيڪريٽري آف اسٽيٽ مسٽر جان وائينڊ هام (John Wyndhan)- جنهن تڏهن هڪ رات مون سان گڏجي ماني کاڌي هئي- کي ئي انهيءَ ڪم ۾ درپيش مشڪلاتن ۽ اهو جنهن پيماني تي ٿيندو انهيءَ جو اندازو هو. هن چيو ٿي ته بوئر مڪمل تيار آهن ۽ مقرر رٿائن مطابق ڪم ڪري رهيا آهن. انهن وٽ بارود جا وڏا ذخيرا هئڻ سان گڏوگڏ هڪ انچ جا گولا فائر ڪندڙ ڳري ميڪسم (Maxim) جو هڪ نئون قسم به هو (اسين اڳتي هلي انهيءَ کان چڱي طرح واقف ٿياسين. انهيءَ کي پوم – پوم به چيو ويندو هو) هن جو خيال هو ته مهم جي شروعات شايد سٺي نه ٿئي، برطانوي فوجن تي شديد حملا به ٿي سگهن ٿا، وڏي پيماني تي متحرڪ دشمن انهن کي هِتي هُتي گهيري ۾ به آڻي سگهي ٿو ۽ انهن جي چُرپر روڪي انهن کي هڪ جاءِ تي بيهاري انهن کي ساڳين مئڪسمن سان ٽڪرا ٽڪرا به ڪري سگهي ٿو. آءُ اهو اعتراف به ڪري ڇڏيان ته جواني جي جذبي ۽ جوش ۾ مون کي اهو ٻڌي ڏاڍو سڪون مليو ته جنگ بلڪل هڪ طرفي نه ٿيندي يا اها محدود ٿيندي ٿيندي وڃي ڪنهن فوجي پريڊ يا مظاهري جو روپ نه اختيار ڪري ويندي. مون سوچيو ته بوئر ڏاڍا جوڌا ٿي پيا آهن جو سموري برطانوي سلطنت سان اچي مهاڏو اٽڪايو اٿائون ۽ مون کي ڏاڍي خوشي به ٿي ته انهن پنهنجي بچاءُ جو پورو بندوبست ڪيو هو.
هاڻي اچو ته ڪجهه سبق سکي وٺون. توهان هرگز، هرگز، هرگز اهو نه سمجهي ويهجو ته ڪا به جنگ آسان ۽ ڪنهن مشڪلات کان سواءِ پوري ٿي ويندي يا ائين به نه سمجهجو ته جيڪو انهيءَ عجيب سفر تي نڪري ٿو اهو سامهون ايندڙ خطرن جو پتو به لڳائي ويندو. جنگي جنون جي آڏو گوڏا کوڙي ويندڙ سياستدان کي اها ڳالهه ضرور ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته جنگ جو سگنل ڏيڻ کان پوءِ جنگي پاليسي تي سندس گرفت ڪڏهن به نه رهندي پر هو هاڻي اهڙن واقعن جو غلام ٿي پوندو جن بابت اڳ ۾ ڪنهن سوچيو به نه هوندو ۽ اهي ڪنهن جي ڪنٽرول ۾ به نه ايندا. جنگ جو اعلان ٿي وڃڻ کان پوءِ ڪائونسل جي اجلاس ۾ دقيانوسي وار آفيس، ڪمزور، نااهل يا مغرور ڪمانڊر سان گڏوگڏ ناقابل اعتبار اتحادين، دشمن اڻ ڌرين، خراب قسمت، اڻ وڻندڙ اتفاقن ۽ خطرناڪ غلط اندازن کي به ذهن ۾ رکڻو پوندو. توهان کي ڀلي ڪيتري به پڪ هجي ته توهان سولائي سان فتح حاصل ڪري ويندؤ ته به اها ڳالهه ڪڏهن نه وسارجو ته جيڪڏهن ٻي ڌر ائين نه سمجهي ها ته هو به کٽي سگهي ٿي ته جنگ لڳي ئي نه ها.
* * * * *
منهنجي پيءُ جي هڪ پراڻي دوست بلي جيرارڊ، ڪيترا سال اڳ سر ريڊروس بلر کان واعدو وٺي ڇڏيو هو (جيئن مون سر بائينڊن بلڊ کان ورتو هو) ته جنرل کي جيڪڏهن ڪڏهن به جنگ جي ميدان ۾ فوج جي ڪمان ملي ته هو کيس پنهنجي اسٽاف ۾ شامل ڪندو. لارڊ جيرارڊ جي هاڻي عمر وڏي ٿي وئي هئي، پئسو به تمام گهڻو ٿي ويو هوس، سماج ۾ ڏاڍو مشهور هو ۽ ريس جي گهوڙن جي مکيه مالڪن ۾ سندس شمار ٿيندو هو. هن جي محاذ تي روانگي ويجهو اچڻ جي موقعي تي سر ارنيسٽ ڪيسل (Earnest Cassel) سندس مان ۾ ڪارلٽن هوٽل ۾ ڊنر جو اهتمام ڪيو. شان و شوڪت جي انهيءَ مظاهري ۾ آءُ به معمولي حيثيت ۾ شامل هوس. انهيءَ طاقتور ۽ خوشيون ملهائيندڙ ماڻهن جي محفل ۾ پرنس آف ويلز ۽ حڪمران نسل جا چاليهه کن ماڻهو شامل هئا. ڪمانڊر انچيف جي شخصي سک ۽ آرام جو بندوبست جيرارڊ جي ذمي ٿيل هو ۽ انهيءَ ڪم جي لاءِ ڊنر جي موقعي تي کيس لنڊن جي تمام بهترين شامپين ۽ تمام پراڻي برانڊي جا ڪيترائي کوکا پيش ڪيا ويا هئا. اهي تحفا ڏيندڙن کيس چيو هو ته جڏهن به اهڙو موقعو اچي ته هو مون کي به انهن نعمتن مان هٿ کولي ڏيندو رهي. هر ڪو ماڻهو اهڙي خوشگوار موڊ ۾ هو جيڪو جنگ شروع ٿيڻ وقت پيدا ٿي پوندو آهي. اسان جي ٽوليءَ ۾ موجود هڪ ماڻهو جيڪو پڻ محاذ تي روانو ٿي رهيو هو اهو پنهنجي گذريل زندگيءَ ۾ ڪڏهن ڪڏهن حد کان وڌيڪ الڪحل به واپرائي ويهندو هو. سندس اها عادت هڪ مثال جي صورت اختيار ڪري وئي هئي. هاڻي هو جڏهن اسان کان موڪلائڻ لاءِ اٿيو ته لارڊ مارڪوس بيربيسفورڊ کيس ڏاڍي سنجيدگيءَ سان چيو ته: ”خدا حافظ برزگوار! وي. سي. ذهن ۾ رکجو.“ انهيءَ تي اسان جي ويچاري دوست ڏاڍو متاثر ٿيندي وراڻيو: ”آءُ اهو کٽڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪندس.“ انهيءَ تي لارڊ مارڪوس چيو ته: ”توهان کي غلط فهمي ٿي آهي. منهنجو مطلب وڪٽوريا ڪراس نه پر (Vieux cognac)[7] هو.
آءُ هتي اهو ٻڌائي ڇڏيان ته اهي شامپين ۽ برانڊي جا کوکا ۽ انهن ۾ منهنجو حصو جنگ جي محرومين جي نظر ٿي ويا. اهي هيڊڪوارٽر تي جيئن جو تيئن پهچڻ لاءِ لارڊ جيرارڊ اهو احتياطي اپاء ورتو جو انهن تي ”ارنڊي جو تيل“ جون پرچيو هڻي ڇڏيون. ٻه مهينا پوءِ به جڏهن اهي کوکا ناتال نه پهتا ته هن ڊربن ۾ قائم مرڪز ڏانهن ارجنٽ ٽيليگرام موڪلي پنهنجي ارنڊيءَ جي تيل جي گُهر ڪئي. اتان اهو جواب آيو ته انهيءَ دوا جي دٻن تي لارڊ صاحب جي ائڊريس لکيل هئي اهي غلطي ۾ اسپتال کي اشو ٿي ويا آهن پر هاڻي اها مرڪز ۾ ڪافي مقدار ۾ موجود آهي ۽ ڪمانڊنٽ اها چڱي مقدار ۾ موڪلي رهيو آهي.
اسان جا سائوٿ آفريقا جا ڪيترائي تجربا اهڙي نوعيت جا ٿيڻا هئا.
منهنجو سامونڊي جهاز 11- آڪٽوبر تي بوئرن جي الٽيميٽم ختم ٿيڻ واري ڏينهن تي سائوٿيمٽن مان روانو ٿيو. انهيءَ تي فقط مارننگ پوسٽ جو نامه نگار ۽ سندس قسمت نه پر سر ريڊروس بلر ۽ اسان جي اڪيلي منظم آرمي ڪور جو سمورو هيڊڪوارٽر اسٽاف پڻ سوار هو. بُلر جذبات کان بلڪل خالي ۽ ٿڌو ٿانهريو نظر ايندو هو. هو گهٽ ڳالهائيندو هو ۽ جيڪو ڪجهه ڳالهائيندو هو انهيءَ جو واضح مطلب سمجهه ۾ نه ايندو هو. هو اهڙي قسم جو ماڻهو ئي نه هو جيڪو ڪا ڳالهه سمجهائي سگهي ۽ هو اهڙي ڪا ڪوشش به نه ڪندو هو. هو سنجيده بحث مباحثن ۾ به عام طور فقط ’ها‘ يا ’نه‘ ۾ ورندي ڏيندو هو يا نڙيءَ مان ڪجهه سمجهه ۾ نه ايندڙ آواز ڪڍندو هو. سندس عام رواجي گفتگو ۾ ڪنهن به قسم جي سرڪاري ڳالهه ٻولهه شامل نه هوندي هئي. هن پنهنجي نوجواني ۾ پاڻ کي دلير ۽ ماهر آفيسر ثابت ڪري ڏيکاريو هو ۽ وهائيٽ هال ۾ تقريباً ويهه سال اهڙن اهم انتظامي عهدن تي رهيو هو جن ۾ گهڻو ڪري ڪرسي تي ويهي ڪم ڪرڻو پوي ٿو. سندس سياسي سوچن تي جيئن ته لبرلزم جو رنگ چڙهيل هوندو هو تنهنڪري کيس تمام سمجهدار سپاهي سمجهيو ويندو هو. سندس نالو گهڻي وقت کان عوام جي سامهون رهيو ۽ انهن سڀني خصوصيتن جي سبب هنن جو مٿس تمام گهڻو ويساهه هو. لارڊ سالسبري 9- نومبر 1899ع تي وهائيٽ هال ۾ چيو هو ته: ”منهنجو برطانوي سپاهيءَ تي ايترو ئي اعتماد آهي جيترو ريڊروس بلر تي آهي.“ انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هو چڱي خاصي سماجي حيثيت جو مالڪ هو. هو غلطين مٿان غلطيون ڪندو مصيبتن مٿان مصيبتون آڻيندو رهيو ته به سندس ملڪ پاران هن جي عزت ۽ سندس سپاهين پاران مٿس ڀروسي ۾ ڪا به کوٽ نه آئي جن سپاهين توڙي پنهنجي کاڌ خوراڪ تي هو ڏاڍو ڌيان ڏيندو هو. هو آزاد ۽ خودمختيار هو، اٿي ويٺيءَ مان ڪجهه رعب تاب ظاهر ڪندو هو ۽ دنيا جو ماڻهو هو. هن مان انهيءَ وقت برطانوين کي اهڙي قسم جو تاثر ملندو هو جهڙو پوءِ اسان جنرل جوفري (Goffre) جي شخصيت مان فرانسي قوم تي پوندي ڏٺو.
جڏهن جنگ ۽ امن جا مسئلا اڃان تارازي جي ٻنهي ٻُڙن ۾ برابر لڙڪي رهيا هئا ۽ اڃان هڪ به گولي نه ڇٽي هئي ته اسان جو جهاز وچ سمنڊ تي پهچي ويو. انهن ڏينهن ۾ وائرليس ته نه هوندي هئي تنهنڪري ڪمانڊر انچيف، هيڊڪوارٽر اسٽاف توڙي مارننگ پوسٽ جو نامه نگار اهڙي هيجاني دور ۾ دنيا کان ڪٽجي ويا. انهيءَ هوندي به اسان کي مديرا (Madeira) ۾ خبرن جي اميد هئي. جتي اسين چوٿين ڏينهن پهتاسين. مديرا ۾ فقط اُهي خبرون هيون ته مذاڪرات پڄاڻي ته آهن ۽ ٻنهي طرفن تي فوج حرڪت ۾ آهي.
هاڻي اسان کي پندرهن ڏينهن اسانجن خيالن تي حاوي ڊرامي جي هڪ جهلڪ کان به پري گذارڻا هئا. اهي پندرهن ڏينهن آسمان صاف ۽ سمنڊ پُرسڪون رهيو جنهن تي جهاز ڏاڍي آرام ۽ بي فڪري سان هلندو رهيو. انهيءَ معمول واري ڪمرشل شرح کان به پنهنجي رفتار نه ٿي وڌائي ڇو ته اهڙو قدم اڳ ۾ ڪڏهن به نه کنيو ويو هو. برطانيه کي ڪنهن گوري ملڪ سان جنگ ڪئي لڳ ڀڳ پنجاهه سال ٿي ويا هئا پر سندس طور طريقن مان ڪٿي به اها سوچ نظر نه ٿي آئي ته ڪو اهڙي معاملي ۾ وقت وڏو اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. پُر سڪون جهاز مڪمل سانت جي آغوش ۾ پئي هليو. انهيءَ جا سِول توڙي فوجي مسافر سامونڊي سفر وارين دستوري راندين ۽ مشغلن ۾ مصروف هئا. بُلر هر روز جهاز جي عرشي تي پُر اسرار ماٺ ۾ واڪ ڪندو هو. اسٽاف آفيسرن ۾ عام راءِ اها هئي ته انهن پاران اتي پهچڻ کان اڳ ئي سمورو کيل ختم ٿي ويو هوندو. جهاز تي موجود اسان جي ڪجهه بهترين آفيسرن کي اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه ٿي آئي ته بوئرن جهڙي بي قاعدي ۽ غير پروفيشنل فوج منظم ۽ پروفيشنل سپاهين تي ڪيئن ڪاميابي حاصل ڪري سگهندي.
بوئر جيڪڏهن ناتال ۾ ڪاهي پيا ته اهي فوراً جنرل پين سائمنز جي سامهون اچي ويندا جيڪو ناتال جي بلڪل اتر ۾ ڊنڊي (Dundee) ۾ هڪ مڪمل انفنٽري برگيڊ ۽ هڪ ڪيولري رجيمنٽ ۽ آرٽلري جي ٻن بيٽرين سان گڏ موجود هو. اسٽاف آفيسرن کي اهو ڊپ هو ته اهو ڌچڪو انهن کي ايتري تڪيلف ۾ وجهي ڇڏيندو جو اهي وري ڪڏهن به باقاعدي فوج سان زور آزمائي جي ڪوشش ئي نه ڪندا. اهي ڳالهيون ڏاڍيون دلشڪستو ڪندڙ هيون ۽ سر ريڊورس بُلر جيڪڏهن ايترو بي مزي ڏسڻ ۾ پئي آيو ته انهي تي مون کي ڪابه حيرت نه پئي ٿي.
ٻارهن ڏينهن چپ چاپ، امن امان ۾ ۽ اندازا هڻندي گذري ويا. مون تصوراتي صورتحال تي ٻڌل ٻارهن خاڪا ٺـاهي ڇڏيا هئا جن ۾ ڪروگر پاران ڪيپ ٽائون تي قبضي کان وٺي سر جارج وهائيٽ يا ويندي جنرل پين سائمنز پاران پريٽوريا تي قبضو ڪرڻ شامل هو. منهنجي ذهن ۾ انهن مان ڪنهن به ڳالهه کي تسليم نه ٿي ڪيو. بهرحال باقي ٻن ڏينهن کان پوءِ اسان کي خبر پئجي ويندي ته انهن سڪتي جهڙن پندرهن ڏينهن ۾ ڇا ٿي گذريو هو. پوءِ اهو وقفو ختم ٿي ويندو ۽ دنيا جي منظر نامي تان وري پردو کڄي ويندو. اسان کي ڇا ڏسڻ ۾ ايندو؟ مون سوچيو پئي ته جنرل بُلر لاءِ اهو تجسس برداشت ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي ويندو. واقعن ۽ حالتن کان باخبر رهڻ لاءِ هو ڪيتري قيمت ڏئي سگهي ٿو؟ حڪومت به ڪيتري نه بيوقوفي پئي ڪري جو جهاز جي ڪناري تي پهچڻ کان پنج ڏينهن اڳ هن ڏانهن تارپيڊو بوٽ نه ٿي موڪلي جيئن هو سڀني حقيقتن کان باخبر ٿي پنهنجي ذهن کي درپيش مسئلي سان هم آهنگ ڪري ۽ پنهنجن شروعاتي قدمن بابت واندڪائيءَ ۾ آرام سان سوچ ويچار ڪري وٺي.
اوچتو جهاز جي عرشي تي هلچل مچي وئي. بلڪل سامهون هڪ اسٽيمر نظر اچي ويو هو جيڪو چئجي ته معلومات جي سرزمين تان پئي آيو. اسين تڙ تڪڙ ۾ اچي گڏ ٿي بيٺاسين. اسان مان ڪجهه نوجوان جيڪڏهن جوش و خروش مان گوڙ شور شروع ڪري نه ڏين ها ته منهنجي خيال ۾ اهو اسان کان هڪ ميل جي فاصلي تان لنگهي وڃي ها. ”اسين انهيءَ کان ڪجهه خبرون نه وٺون؟“ ”انهيءَ کي بيهاريون ڇو نه؟“ ”انهي تي ڪيپ جون اخبارون ته هونديون!“ ”اسين انهيءَ کي بيهارڻ جي ڪوشش ته ڪري ڏسون!“
اهي ڀڻڪا وڏن سينئرن جي ڪنن تائين وڃي پهتا. ڳنڀير صلاحون مشورا ٿيا. فيصلو اهو ٿيو ته سمنڊ ۾ جهاز کي بيهارڻ غير معمولي ڳالهه ٿيندي. ممڪن آهي ته حڪومت جي خلاف هرجاڻي جي دعوى نه ٿي وڃي يا بغير ڪنهن مناسب سبب جي ريل جي زنجير ڇڪڻ وانگر ڪو ڏنڊ نه پئجي وڃي. دلبراڻي وچئين رستي طور اسٽيمر کي سگنل ڏئي خبرون پڇيون ويون. انهيءَ تي اسٽيمر پنهنجو رستو مٽايو ۽ اسان کان هڪ سو والن کان ڪجهه پرڀرو اچي لنگهيو. اهو ڪو مقرر روٽ تي هلندڙ نه پر رولو (Tramp) اسٽيمر هو ۽ انهي تي ويهن جي لڳ ڀڳ ماڻهو سوار هئا. اهي سڀ اسان کي ڏسڻ لاءِ گڏ ٿي بيٺا ۽ جيئن ته پڙهندڙ چڱيءَ طرح سمجهي سگهي ٿو ته اسان به انهيءَ خيرسگالي جي جذبي جي ساڳئي انداز ۾ موٽ ڏني. اسٽيمر جي عرشي تان هڪ بلئڪ بورڊ کڄي بيٺو ۽ انهيءَ تي اسان هيءَ عبارت پڙهي:
بوئرن کي شڪست اچي وئي آهي.
ٽي لڙايون ٿيون آهن.
پين سائمنز مارجي ويو آهي.
اهو پوءِ اسان جي پٺيان نظرن مان غائب ٿي ويو ۽ اسين انهيءَ مبهم پيغام تي سوچ ويچار ڪرڻ لڳاسين.
اسٽاف آفيسر ته بلڪل هراس ۾ وٺجي ويا. معنى ته ويڙهه ۽ سچيون پچيون لڙايون ٿي رهيون هيون ۽ هڪ برطانوي جنرل به مارجي ويو هو. معنى ته ڏاڍي شديد ويڙهه ٿي هوندي. هاڻي ته بوئرن وٽ ڪا سگهه بچڻ جو امڪان ئي نه هوندو. انهن پاران ٽن لڙاين ۾ شڪست کائڻ کان پوءِ به ڪو امڪان آهي ته اهي پنهنجي اجائي جدوجهد جاري رکندا. اسان جي پارٽي تي وڏي مايوسي ڇائنجي وئي. تڪليف جي وقت ۾ طاقت جي مينار فقط بُلر جي اندر جي ئي خبر نه پئجي سگهي. هن پنهنجي دوربين ذريعي پيغام پڙهيو هو. پر ڪابه ڳالهه ظاهر نه ڪئي هئائين. ڪجهه منٽ گذرڻ کان پوءِ هڪ اسٽاف آفيسر دل جهلي هن سان مخاطب ٿيو.
”سر لڳي ٿو ته سمورو معاملو ختم ٿي ويندو.“
اهڙيءَ طرح مجبور ٿيڻ کان پوءِ هن عظيم انسان هنن لفظن ۾ جواب ڏنو:
”آءٌ ايترو چوندس ته اڃان ايترو ڪم بچندو جو اسان کي پريٽوريا جي ٻاهران هڪ لڙائي ڪرڻي پوندي.“
سندس فوجي حس خاطريءَ واري حقيقت تي ٻڌل هئي. اڃان چڱو خاصو ڪم رهيل هو.
انهيءَ اثرائتي گُفتي اسان جا حوصلا بحال ڪيا. اهو هڪ ماڻهو کان ٻئي تائين ٿيندو چند گهڙين ۾ سموري جهاز تي پکڙي ويو. هر اک ۾ اڳي کان وڌيڪ چمڪ اچي وئي ۽ هر دل بار کان آزاد ٿي وئي. اسٽاف آفيسرن هڪ ٻئي کي مبارڪون ڏنيون ۽ اي ڊي سي تي خوشي ۾ ڊيل وانگر ٽلندا ٿي رهيا. سڀ ماڻهو ايترا ته پُراميد ٿي ويا جو مون جڏهن وڏي آواز سان هي ڳالهيون ڪيون ته: ”جهاز کي بيهاري صحيح خبر وٺڻ ۾ فقط ڏهه منٽ لڳن ها. اهڙي طرح اسان سڀني کي صحيح صورتحال جي خبر پئجي وڃي ها.“ ته ڪنهن به ماڻهوءَ مون ڏانهن منهن ڪري منهنجي ڳالهه ئي نه ٻڌي.
منهنجي سوچ جي ابتڙ مون کي جيڪو مناسب جواب مليو اهو هن ريت هو: ”بي صبرو ٿيڻ نوجوانن جي هڪ ڪمزوري آهي. جيڪو ٿي گذريو آهي انهيءَ بابت اسان کي جلد ئي سڀ ڳالهه معلوم ٿي ويندي. سر ريڊورس بُلر قبل از وقت معلومات نه وٺي پنهنجي مخصوص ٿڌي مزاج جو مظاهرو ڪيو آهي. اها معلومات ڪيپ ٽائون ۾ لهڻ سان ئي هن کي ملي ويندي ۽ جيئن ته ڪمانڊر انچيف جو رايو آهي ته باقي لڙائي اسان جي پريٽوريا پهچڻ کان اڳ نه لڳندي ۽ جيئن ته پريٽوريا ڪيپ ٽائون کان ست سو ميلن کان به وڌيڪ فاصلي تي آهي تنهنڪري بوئرن جي جيتريقدر مزاحمت جي سگهه باقي بچي آهي انهيءَ جو خاتمو ڪرڻ لاءِ سمورا ضروري بندوبست ڪرڻ لاءِ ڪافي وقت ملي ويندو. آخري ڳالهه ته جنگ جي وقت يا کڻي امن جي وقت ئي اعلى آفيسرن تي سوال اٿارڻ جي عادت جنگي نامه نگار ۾ ۽ خاص طور جيڪو ويجهڙائي ۾ فوجي آفيسر به رهيو هجي، افسوسناڪ آهي.“
آءٌ ته بهرحال بي صبرو ئي رهيس ۽ انهيءَ مون تي ڪوبه اثر نه ڪيو.
__________
[3] سائوٿ آفريڪا ۾ رهندڙ ڊچ (هالينڊ ملڪ جا ماڻهو) يا ڊچ نسل جا ماڻهو. (سنڌيڪار)
[4] برطانوي وزيراعظم جي رهائشگاه (سنڌيڪار)
[5] سائوٿ آفريڪا ۽ برطانيه مخالفن جو گاديءَ جو هنڌ (سنڌيڪار)
[6] ويسٽ منسٽر لنڊن ۾ هڪ اسٽريٽ جتي ڪيتريون ئي سرڪاري عمارتون واقع آهن. (سنڌيڪار)
[7] هڪ قسم جو شراب (سنڌيڪار)