انقلاب ۽ اسان: سئم سنڌي
شعور، علم، عقل، ڏاھپ وڌڻ سان ذميواريون بہ وڌي وينديون آھن. مختلف مشاھدن مطالعن ۽ تجربن کان پوءِ اسان جو عقل ڪنھن نہ ڪنھن خيال تي بيھي رھندو آھي جيڪو پڻ مستقل ناھي ڇو جو ھر وقت جي پنھنجي پنھنجي ضرورت ھوندي آھي. اسان ان مطابق پنھنجو ردعمل ڏيکاريون ٿا ۽ اھي عمل ڪريون ٿا جيڪي ان وقت صحيح ٿا لڳن. ھر ڪيل ڪم جي صحيحت تي ضرور سوال ڪري سگجھي ٿو پر ان وقت جي ضرورت کي نظر ۾ رکندي ئي. ھر ڪنھن جي پنھنجي نقطہ نظر آھي ۽ ھر ڪو پنھنجي ”Self-satisfaction“ لاءِ ڪم ڪري ٿو. زندگي معنيٰ چرپر ڪرڻ، ريڙھيون پائڻ پنڌ ڪرڻ، ڀڄڻ، وڌڻ ويجھڻ جنھن زندگي ۾ اھي شيون ناھن ان کي زندگي نٿو چئي سگھجي. زندگي مطلب جان ۽ جذبو. ۽ جذبو زندہ رھڻ جو، جذبو پنھنجي پاڻ کي بچائڻ جو، جذبو پنھنجي پاڻ کي تبديل ڪرڻ جو. انھن سڀني ڳالھين کي جي ٻن لفظ ۾ چئجي تہ زندگي ارتقا ۽ انقلاب جي واٽ آھي. اسان جو سماج صدين کان کوڙ سارن مذھبي ۽ صوفي عقيدن، ڪجھ سياسي نظرين ۽ سماجي ڏند ڪٿائن ۾ گھريل آھي جن ۾ ڪا تبديلي نظر نٿي اچي اھي ڪنھن ارتقا جي عمل يا انقلاب جي رستي تي نظر نٿا اچن، اھا شايد مايوسي واري نقطہ نظر (Pessimistic) آھي ائين نہ ڪرڻ، نہ ٿيئڻ يا نہ سوچڻ گھرجي. پر سماج جي رجعت پسندي واري (Reactionary) سوچ ضرور مايوس ڪندڙ آھي تہ جيڪو ٿيو اھو صحيح ٿيو جيڪو ٿيئي پيو سو صحيح پيو ٿئي ۽ جيڪو ٿيندو اھو پاڻھي صحيح ٿيندو. ڪنھن بہ مڙھيل سوچ يا خيال کي ختم ڪري سگھجي ٿو ۽ نوان خيال پيدا ڪري سگھجن ٿا. نوان رستا ٺاھي سگھجن ٿا. اھا ھڪ پراميد (Optimistic) سوچ آھي. انھي ئي سان سوچ سان انقلابي ڪم ڪري ٿو ۽ پنھنجا قدم کڻي ٿو.
خدا جو تصور ڪري سماجي سياسي قائدا قانون ٺاھيا ويا جنھن کي مذھب چيو وڃي ٿو ان کي ان وقت جو انقلاب چئي سگھجي ٿو. ڪنھن نہ ڪنھن نموني سان سماج ۾ ھم آھنگي (Harmony) پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي، شايد ان وقت ماڻھن جي ذھن کي تبديل ڪرڻ لاءِ وقت جي انقلابي يا فلاسفر کي خدا جو تصور ڏيڻ صحيح لڳو، جيڪو موجودہ وقت ۾ ناڪارہ ثابت ٿي سگھي ٿو ڇو جو موجودہ وقت يا گذريل سوين سالن کان ان خيال صرف تباھي آندي آھي ۽ ھم آھنگي بدران نفرت پيدا ڪئي آھي. ان نظريي انساني ويڇا وڌايا آھن. انھي ئي نظريي جي بنياد تي ھڪ نئون ملڪ پاڪستان وجود ۾ آيو ان جو اثر اسان سڀ ڏسي رھيا آھيون ۽ ڀوڳي رھيا آھيون.
ان خدا جي تصور ھوندي بہ انقلاب آيو آھي. دنيا جون مختلف قومون موروثي عقيدن ھوندي بہ آزاد آھن ۽ سماج ۾ ڪو بہ مت ڀيت ناھي. اھا آئيڊيل حالت (Ideal Situation) آھي پر ان آئيڊل حالت جي ويجھو ضرور آھن. خدا يا مذھبي سوچ انفرادي ھجڻ گھرجي ۽ وري سياسي يا سماجي سوچ اجتماعي. پوءِ ئي اڳتي وڌي سگھبو. ھر ڳالھ ۾ جي مذھب يا خدا کي آڻڻو آھي تہ پوءِ بھتر اھو آ تہ ان خدا جي خيال کي پھريان ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي پوءِ ئي ٻي تبديلي جي ڳالھ ڪجي.
اسانجي سماج ۾ جيڪو مذھب آھي يا خدا آھي انھن جي پوئلڳن کي خبر ئي ناھي تہ خدا ڇو آھي، خدا ڪھڙي طاقت آھي ۽ انھن کي ڪھڙيون اميدون رکڻ گھرجن. مذھبي شخص کي سڀني کان وڌيڪ نرم، مطمئن ۽ امن پرست ھئڻ گھرجي پر ان جي برعڪس ھڪ مذھبي شخص ٻي مذھبي شخص يا ڪافر کان نفرت ڪري ٿو، جيڪو سندس عقيدي موجب خدا جو خلقيل آھي. پنھنجي خدا جي خلقيل مخلوق جنھن کي اشرف چيو ٿو وڃي ان کان نفرت ٿو ڪري ۽ فساد ٿو ڦھلائي. ھاڻ اھو پنھنجو عقيدو صحيح ڪري يا ڇڏي ڏي يا صرف خدا جي عبادت ڪري پنھنجي ذات کي روشن ڪري مطئمن ٿئي خوش رھي ٻئي ڪنھن معاملي ۾ ٽنگ نہ اٽڪائي تہ سماج بھتر ٿي وڃي.
اسان جنھن انقلاب جي ڳالھ ڪري رھيا آھيون اھو ڪنھن مذھب جي خلاف نہ آھي نہ ئي اھڙي حالتن ۾ آھيون جو مذھب سان جنگ ڪريون، حالات ضرور اھڙا آھن جو مذھب سان بہ جنگ ڇيڙجي پر اسان جي ترجيح سنڌي قوم ۽ سنڌ وطن جي آزادي آھي. اسان جي جنگ پاڪستان جي سامراجي قوتن، سنڌي وڏيرن ۽ جاگيردارن سان آھي جيڪي سنڌي قوم جي ترقي ۾ رنڊڪ ۽ سنڌ ڌرتي جي وسيلن جو استحصال ڪري رھي آھي. آزادي وٺڻ لاءِ کوڙ ساريون جماعتون مختلف نظرين سان تجربا ڪري رھيون آھن. ڪي جماعتون صرف اسان جي نوجوانن جي جذبن مان فائدو وٺي رھيا آھن جيڪي ساڄي ڌر جون ھموار آھن. نوجوانن کي نظرياتي ڪرڻ بدران صرف ڀڙڪائي ڀٽڪائي رھيا آھن جنھن جا نتيجا بہ اسان جي سامھون آھن.
اسان جو نوجوان بہ اھو ئي ٿو سمجھي تہ ٺلھا حوال ڪرڻ ڀتا وٺڻ دوڪان بند ڪرائڻ ئي آزادي جي راھ آھي. اسان جي نوجوان کي جي ايم سيد سميت دنيا جي ھر انقلابي کي پڙھڻ گھرجي پر جي ايم سيد کي ابو نہ سمجھڻ گھرجي. اسان کي ڪٿي بہ ڪنھن بہ ھڪ سوچ تي بيھڻو ناھي. ھر وقت جي پنھنجي ضرورت آھي ان ڪري گھٽ ۾ گھٽ انقلابي سوچ رکندڙن کي عقيدا نہ رکڻ گھرجن. ھا اھو ضروري آھي تہ جيڪا فلاسافي يا نظريو اوھان کي پسند اچي پيو تہ مھرباني ڪري ان تي عمل ڪريو. ويھي نہ رھو يا پنھنجي سنگت يا مورثي سياست جي ڪري ھڪ جڳھ تي چنبڙي نہ بيھو. مسلسل مطالعو ڪندا رھو ۽ ماڻھن کي آگاھ ڪندا رھو.
ڪڏھن ڪڏھن اسانجو ھڪ جڳھ تي بيھڻ اسان جي نظريي جي پختگي نہ پر اسان جي ذاتي انا کي ظاھر ڪندو آ. ان ڪري ڪا نئين ڳالھ يا نئون نظريو پسند اچي ۽ ان ۾ جي مستقبل نظر اچي تہ ان طرف ھليو وڃجي.
سئم سنڌي
مارچ 2023