پيءُ ڏانھن خط
04 آڪٽوبر 1930
پيارا بابا،
مون کي اهو ٻڌي حيرت ٿي تہ توهان منهنجي دفاع لاءِ اسپيشل ٽربيونل ڏانهن درخواست موڪلي آهي. اها خبر ايتري تہ ڏکوئيندڙ هئي جو آئون خاموشي سان برداشت نہ ڪري سگهيس. ان خبر منهنجي اندر جي سڪون کي بگاڙي ڇڏيو آهي. آئون سمجهي نٿو سگهان تہ موجودہ حالتن ۾ توهان اهڙي قسم جي درخواست ڏئي سگهو ٿا ۽ ان حالت ۾. توھان جي پٽ هجڻ جي ناطي آئون توھان جي پيءُ جي جذبن ۽ خواهشن جو پورو احترام ڪريان ٿو، پر پوءِ بہ آئون سمجهان ٿو تہ توھان کي منهنجي صلاح کان سواءِ اهڙي درخواست ڏيڻ جو ڪو بہ حق نہ هو. توهان کي خبر هئي تہ سياسي ميدان ۾ منهنجا خيال توهان کان بلڪل مختلف هئا. مون هميشہ توهان جي رضامندي يا اختلاف جي پرواھ ڪرڻ کان سواءِ آزادي سان ڪم ڪيو آهي.
مون کي پڪ آهي تہ توهان کي ياد هوندو تہ توهان شروع کان وٺي مون کي اهو قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا آهيو تہ آئون پنھنجو ڪيس سنجيدگي سان وڙهان ۽ پنهنجو دفاع صحيح نموني سان پيش ڪريان، پر توهان کي اها بہ خبر آهي تہ آئون هميشہ ان جي مخالفت ڪندو رهيو آهيان. مون ڪڏهن بہ پنهنجو دفاع ڪرڻ جي ڪا خواهش ظاهر نہ ڪئي آهي ۽ نہ ئي ڪڏهن ان تي سنجيدگي سان غور ڪيو آھي. چاھي اھو صرف مبھم نظريو ھو يا مون وٽ پاڻ کي ثابت ڪرڻ لاءِ دليل ھئا، اھو ھڪ الڳ سوال آھي ان کي ھتي بحث نٿو ڪري سگھجي.
توهان کي خبر آهي تہ اسان هڪ خاص پاليسي موجب ڪيس وڙهي رهيا آهيون. منهنجو هر قدم هن پاليسي، منهنجي اصولن ۽ اسان جي پروگرام جي مطابق هجڻ گهرجي. اڄ حالتون بلڪل مختلف آهن. پر پوءِ بہ جيڪڏهن حالتون ان کان سواءِ ٻيون بہ هجن ها تہ دفاع پيش ڪرڻ وارو آخري شخص آئون هجان ها. ان سڄي ڪيس ۾ منهنجو فقط هڪ خيال هو ۽ اهو هو تہ اسان تي لڳايل سنگين الزامن جي باوجود ان معاملي ۾ مڪمل بي ڌياني سان ڪم ڪيو وڃي. منهنجو نقطئہ نظر اهو آهي تہ سمورن سياسي ڪارڪنن کي اهڙين حالتن ۾ لاتعلقيءَ جو مظاهرو ڪرڻ گهرجي ۽ کين جيڪا بہ سخت سزا ڏني وڃي. ان کي مسڪراهٽ سان برداشت ڪرڻ گهرجي. دفاع صرف سياسي نقطئہ نظر سان ڪرڻ گھرجي، نہ ڪي ذاتي. هن آزمائش دوران اسان جو منصوبو هن اصول تي آهي. اسان ائين ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا آهيون يا نہ، ان جو فيصلو مون لاءِ ناهي. خود غرضي کي ڇڏي پنهنجو ڪم ڪري رهيا آهيون.
لاهور سازش ڪيس آرڊيننس جاري ڪرڻ وقت وائسراءِ طرفان ڏنل بيان ۾ هن چيو هو تہ ان سازش جا ذميوار امن امان کي تباھ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. ان مان جيڪا صورتحال پيدا ٿي آهي، ان اسان کي اهو موقعو ڏنو آهي تہ عوام آڏو اها ڳالھ پيش ڪريون تہ جيئن هو پاڻ ڏسي سگهن تہ اسان آھيون يا اسان جا مخالف آھن جيڪي امن امان کي خراب ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. ماڻھن کي ان معاملي تي اختلاف ٿي سگهي ٿو. شايد توھان بہ انهن مان ھجو جن جو ان معاملي تي اختلاف آهي، پر ان جو ھرگز اھو مطلب ناھي تہ توھان مون سان صلاح ڪرڻ يا ٻڌائڻ کان سواءِ منهنجي طرفان اهڙو قدم کڻو. منهنجي زندگي ايتري قيمتي نہ آهي جيترو توهان سوچيو پيا. گهٽ ۾ گهٽ منهنجي لاءِ تہ هي زندگي ايتري قيمتي ناهي جو ان کي اصولن تي قربان ڪري بچايو وڃي. مون کان سواءِ ٻيا بہ ڪامريڊ آهن جن جا ڪيس مون جهڙا سنگين آهن. اسان گڏيل پلان جوڙيو آهي ۽ آخري دم تائين ان منصوبي تي قائم رهنداسين. اسان کي پرواه ناهي تہ اسان کي ذاتي طور تي ان جي ڪهڙي قيمت ادا ڪرڻي آهي.
بابا، آئون ڏاڍو اداس محسوس ڪري رهيو آهيان. مون کي ڊپ آهي تہ توھان تي الزام هڻندي يا ان کان بہ وڌيڪ توھان جي هن ڪم جي مذمت ڪندي، آئون شرافت جون حدون پار ڪري وڃان ۽ منهنجا لفظ بہ سخت ٿي وڃن. پر آئون پنهنجي ڳالھ صاف لفظن ۾ ضرور چوندس. مونکي پٺي تي خنجر ھنيو ويو آھي. جيڪڏهن ڪو ٻيو شخص مون سان اهڙو سلوڪ ڪري ھا تہ آئون ان کي ڪنهن ويساھ گھاتي کان گهٽ نہ سمجھان ھان. پر توھان جي معاملي ۾ آئون چوندس تہ اها هڪ ڪمزوري آهي، هڪ انتھائي ننڍي درجي جي ڪمزوري.
اهو هڪ وقت هو جڏهن اسان سڀني کي آزمائي رهيا هئاسين. آئون اهو چوڻ چاهيان ٿو بابا، تہ توهان هن امتحان ۾ ناڪام ٿيا آهيو. مون کي خبر آهي تہ توھان بہ ايترا ئي محب وطن آهيو جيترو ڪو ٻيو ٿي سگهي ٿو. مون کي خبر آهي تہ توھان پنهنجي سڄي زندگي هندستان جي آزاديءَ لاءِ وقف ڪري ڇڏي آهي، پر آئون سمجهي نٿو سگهان تہ هن اهم موڙ تي توھان اهڙي ڪمزوري ڇو ڏيکاري؟
آخر ۾، آئون توهان کي، منھنجن ٻين دوستن ۽ جيڪي منهنجي ڪيس ۾ دلچسپي رکن ٿا، اهو چوڻ چاهيان ٿو تہ آئون توهان جي هن قدم کي ناپسند ڪريان ٿو. آئون اڄ بہ عدالت ۾ پنهنجو دفاع پيش ڪرڻ جي حق ۾ نہ آهيان. جيڪڏهن عدالت اسان جي ڪجھ ڪامريڊن طرفان وضاحت وغيرہ لاءِ داخل ڪيل درخواست قبول ڪري ها تہ بہ آئون وضاحت پيش نہ ڪريان ها. بک هڙتال جي ڏينهن ۾ مون ٽربيونل ۾ جيڪا درخواست جمع ڪرائي هئي ۽ انهن ڏينهن ۾ مون جيڪو انٽرويو ڏنو هو، ان جي غلط تشريح ڪئي وئي آهي ۽ اخبارن ۾ شايع ٿيو آهي تہ آئون پنهنجي وضاحت پيش ڪرڻ چاهيان ٿو، جيتوڻيڪ مون هميشہ وضاحتون پيش ڪرڻ جي مخالفت ڪئي آهي. اڄ بہ مون وٽ اهي ئي خيال آهن، جيئن مون وٽ ان وقت هئا. بورسٽل جيل ۾ منهنجا ساٿي قيدي ان ڳالھ کي منهنجي طرفان غداري ۽ دغابازي سمجهي رهيا هوندا. مون کي پنھنجو موقف بيان ڪرڻ جو موقعو بہ نہ ملندو.
آئون چاهيان ٿو تہ عوام ان حوالي سان پيدا ٿيل مونجهارن جي حقيقت کان واقف ٿئي. ان ڪري آئون توهان کي گذارش ٿو ڪريان تہ هي خط جلد کان جلد شايع ڪريو.
توهان جو پيارو پٽ
ڀڳت سنگھ