8
هر سج جي سلامي نه ڪئي نه ڪبي،
سنڌ ته امر آهه، ان سان حساب ڪونهي،
ٻئي ڪنهن جي غلامي نه ڪئي آ نه ڪبي.
عادل سخيراڻي سگا يونٽ ضلعو دادو طرفان سڀني جو آڌر ڀاءُ ڪيو. اُن کان پوءِ اُن مختصر طور مخدوم بلاول جي زندگي جو احوال پيش ڪيو. اُن کام پوءِ عادل سخيراڻي برڪت علي چوهاڻ، ڊاڪٽر سليمان شيخ گوبند مالهي، ۽ وينا شرنگي کي مان ڏيئي سڏي خاص ڪرسين تي ويهاريو. محترم عبدالحميد جمالي جن ٻاهران آيل مهمانن کي هار پرايا.
عبدالله مگسي صاحب جن پنهنجو ڪتاب، ”عالمي امن ۾ سنڌي ادبين جو حصو“ به عادل سخيراڻي جي هٿان آيل مهمانن کي ڏياريو اڻ وقت عادل سخيراڻي چوڻ لڳو ته هت وڏا وڏا اديب شاعر ويٺا آهن مگر ليکڪ جو چوڻ آهي ته مان سندس ننڍڙو دوست آهيان ان ڪري مان پنهنجن هٿن سان هي ڪتاب سڀني کي پيش ڪري رهيو آهيان اها جيڪا عزت مون جهڙي ننڍڙي شاعر ۽ صحافي کي ڏني آهي. مان سندس ٿورائتو آهيان.استاد بخاري جن به اُت موجود هئا. سندس صحت ٺيڪ نه پئي لڳي.مگر جذبا جوان هئا. مون سندس خيريت پڇي پنهنجي طبيعت ٻڌائيندي چيائون هاڻ اسان ۾ ڇا رهيو آهي کين چيم سائين ڪي سٺا شعر گيت ٻڌايو ته مزو اچي وڃي. اُت محسوس ڪيم ته استاد بخاري جن طبيعت ٺيڪ نه هئڻ ڪري پاڻ مزي ۾ نه هئا. حالانڪ ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ گهٽتائي ڪانه هئس پر سندس ڳالهين ۾ مايوسي ۽ پريشانيءَ جو عنصر ضرور موجود هو. اُستاد بخاري سنڌ جو هڪ قدرآور شاعر ۽ سنڌ جي تاريخ جي هڪ حصو آهي. سندس شاعريءَ ۾ قوميت جا جذبا ۽ قوم جي سڌاري لاءِ جيڪي جولان آهن سي ڪنهن کان ڳجها ڪين آهن. هڪ حساس شاعر سڀ پيڙائون پنهنجي وجود ۾ ڀوڳي پوءِ ٻاهر ڪڍندو آهي پهرين شاعر جو وجود ڀورا ڀورا ٿي وکرجندو آهي، اُن کان پوءِ ڪو شعر تخليق ٿيندو آهي اُهو شعر انهن ڀوڳنائن جو ثمر هوندو آهي. جيڪو شاعر پنهنجي وجود ۾ ڀوڳي ٿو يا آس پاس جي ماحول مان حاصل ڪري ٿو. پوءِ ڀلا اهڙا شاعر ڪيئن صحت مند ۽ سکي ستابي زندگي گذاري سگهندا؟ اُهي سڀ بيماريون ۽ اُهي سوچون شاعرن اديبن کي ورثي ۾ مليل آهن، اُنهن جي وجود سان ڳنڍيل آهن، پنهنجي وجود ۾ مليل آهن. وڏو ظُلم ته اهو آهي ته شاعرن اديبن وٽ پئسي جو کوٽ چڱي طرح پنهنجو علاج به نه ڪرائي سگهن. مهانگيون دوائون، مهانگيون رپوٽون. اُهو ليکڪ جيڪو مشڪل سان پيٽ ٿو پالي هُو ايترا ڏوڪڙ آڻي ڪٿان؟ مزي جي ڳالهه ته اها ته آديبن کي بيماريون به ڪي معمولي قسم جو نه ٿينديون آهن، اُنهن کي اُهي بيماريون ٿينديون آهن، جن جي نالي وٺڻ سان ئي رت سڪيو وڃي. موت کان اڳ ئي انسان مريو وڃي.
هن مخدوم بلاول جي مزار تي مچايل محفل ۾ استاد بخاري صاحب جن ٻڌايو ته سندن سڀ ڪتاب آئوٽ آف مارڪيٽ آهن آخري ڪتاب جو ڪجهه ڪاپيون موجود آهن جيڪي سنڌي ادب سان دلچسپي رکندڙ ٻاهران آيل مهمانن کي اِهي تحفا طور پيش ڪيون ويون هي ڪتاب استاد بخاري پنهنجن هٿن سان سڀني کي ڏنا. عبدالمجيد جمالي طرفان ٻاهران آيل مهمانن کي تحفا ڏنا. اُنهن جا نالا هي آهن جاويد احسن جيڪو پاڻ ڊيره غازي خان مان آيو هو. بلوچستان جي صوبي مان آيل سيد عابد شاهه عابد. پنجاب مان آيل ملڪ فتح محمد اُن کان علاوه ڊاڪٽر محمد شاهه بخاري لوڪ فنڪاره جيجي زرينه ڪوئٽه مان آيل مهمان عبدالرزاق صابر جن هئا. هنن مهمانن کي مختلف ماڻهن جي هٿان تحفه ڏياريا ويا.
محترمه صبحان ميمڻ جن جيڪي دادو ضلعي جا ڊپٽي ڪمشنر هئا ۽ هن قافلي جا ميزبان هئا. ڪنهن اوچتي ڪم سبب صبحان ميمڻ جن اُت موجود نه هئا اسسٽنٽ ڪمشنر ضلعو دادو رميش ڪمار جن اُت موجود هئا. انهن اُت ٻه ٽي منٽ ڳالهايو ۽ قافلي وارن کي خوش آمديد چيو. رميش ڪمار صاحب جي هتان. گوبند مالهي، ڊاڪٽر مرلي ڌر جيٽلي، وينا شرنگي نارائڻ ڀارتي، ڪرشن ڪثوواڻي ۽ قيمت هريسنگاڻي جن کي رلهي ۽ اجرڪ جا تحفا ڏنا ويا.
هاڻ محترم عبدالمجيد جمالي طرفان قافلي سان گڏ آيل سڀني عورتن ۽ نياڻين کي اجرڪون پيش ڪيون ويون. اها سنڌي عام روايت آهي آجيان ڪرڻ ۽ مان ڏيڻ جي. عبدالمجيد جمالي جي ان قدم جي سڀني ساراهه ڪئي.ايتريون ته اجرڪون هيون جو لڳي پيو ته سڄو دڪان ئي خريد ڪري آيو آهي. عبدالمجيد جمالي صاحب جن هڪ ڏينهن اڳ ئي قافلي وارن کان الڳ ٿي هيڏانهن هليا آيا هئا. ڇو ته ڇپيل پروگرام ۾ مخدوم بلاول جي مزار جو پروگرام نه هو. قافلي وارن جي راءِ سان اهو پروگرام ٺهيو هو. ٿوري ئي وقت ۾ ايترو سٺو انتظام ڪيل هو. جنهن ۾ ويهارڻ جو کارائڻ کان سواءِ سڀني نياڻين ڀيڻن کي مان ڏيڻ به شامل هو .
ڊاڪٽر سليمان صاحب جن سگا شاخ دادو ضلعي وارن جا ٿورا مڃيا گوبند مالهي جن ٿورا مڃيندي چيو ته توهان سڀني اسان کي مان ڏنو عزت ڏني. توهان اسان کي سوکڙيون ڏنيون آهن. ۽ اُن هنڌ ڏنيون آهن جت مخدوم بلاول جي مزار آهي. مان ته اهو چوندس ۽ چوندو آهيان ته جيڪڏهن داراشڪوه هندستان جي تخت تي ويهي ها ته هندستان جي ۽ سنڌ جي تاريخ بدلجي وڃي ها داراشڪوه ته مخدوم بلاو جو گهڻو اثر هو. مخدوم بلاول سنڌ لاءِ ئي شهيد ٿيو.
وينا شرنگي ڳالهائيندي چيو سڄڻ توهان کي خبر ڪهڙي ته مان هت ڇا محسوس ڪري رهي آهيان. مان ته صرف اهو چوندس ته توهان جيڪو قرب ڏنو اهي سو تا زندگي ياد رکندس. هتان اوهان جون يادون دل ۾ کڻي وينداسين
اسان توهان کي نينڍ ٿا ڏيون ته توهان اسان وٽ ڀارت اچو ۽ اچي شاهه ۽ سچل جا ڪلام ٻڌو.
برڪت علي چوهاڻ صاحب جن چيو ته دادو ضلعي جي صدر ۽ جنرل سيڪريٽي ۽ ٻين عهديدارن جو احساس مند آهيان قافلي وارن سان گڏ هلندي گهمندي دل جيڪا بهار بهار ٿي آهي اُن کي لفظن ۾ بيان نٿو ڪري سگهجي.
هاڻ کاڌي پيتي جو انتظام ٿيل هو ويناشرنگي ۽ ان جي ڀيڻ ته پڇا پيون ڪن ته ڪا ويجيٽيبل آهي اُت کائڻ جون شيون جام هيون پر اُت جيڪا بهن جي ڀاڄي مصالي ۾ ٺهيل هئي اُها اهڙي ته لاجواب ۽ ذائقي واري هئي جو جن پئي کاڌي ته انهن پئي چيو ته اهڙا مزيدار بهه انهن زندگي ۾ نه کاڌا آهن.
مخدوم بلاول جي مزار تان قافلو سيوهڻ شريف روانو ٿيو. هت قافلي وارن کي قلندر شهباز جي مزار جي زيارت ڪري منجهند جي ماني کائڻي هئي. جئين ته مخدوم بلاول تي ئي قافلي وارن کي شام ٿي ويئي هئي. اُن ڪري قافلو جڏهن سيوهڻ پهتو ته رات جا تقريبن نو ٿي چڪا هئا. سيوهڻ ۾ قافلي جو ميزبان محمد صديق ميمڻ اسٽنٽ ڪمشنر سيوهڻ هئا. سيوهڻ جي قلعي ۾ قافلي وارن جي لاءِ انتظام ٿيل هو سڀ کان پهريان قافلي وارا قلندر شهباز جي مزار تي حاضر ٿيا. اُن وقت قلندر شهباز جي مزار تي خاموشي ڦهليل هئي. ايڪڙ ٻيڪڙ دڪان کان سواءِ ٻيا سڀ دڪان بند هئا زائرين به ڪنڊ پاسي ۾ هنڌ وڇائي ستا پيا هئا. آرام ۽ سڪون سان قافلي وارن زيارت ڪئي. ڏينهن جي ٽائيم ته ماشاالله فقير ايترا هوندا آهن جو چڱي طرح گهمڻ ۽ ڏسڻ به نه ڏيندا آهن. هو ويچارا فقير به ڇا ڪن. اُنهن جو روز زرق به ته هتان جي زائرين جي اچڻ جي ڪري آهي . قلندر شهباز جي مزار تي جيڪو سون جو دروازو آهي اُن جي ڀرسان بيهي ڪيترن قافلي وارن ڦوٽو ڪڍرايا سڄي قافلي وارن جي اهاحالت هئي جو ٿڪل ٽٽل ننڍ ۾ چور........ مزار تان زيارت ڪري قافلو سوهڻ جي قلعي ڏانهن روانو ٿيو رات جو گهپ اندهيرو ۾ قلعو ته نظر ئي ڪونه پئي آيو. قلعي جي اندر ٺهيل ريسٽ هائوس ۾ قافلي وارن کي ويهارڻ ۽ کارائڻ جو بندوبست ڪيل هو. اُت ميزبان محمد صديق ميمڻ اسسٽنٽ ڪمشنر جن قافلي جو آڌر ڀاءَ ڪندي سگا جي تعريف ڪئي ۽ ڊاڪٽر سليمان شيخ ۽ ٻين جي خدمتن کي ساراهيو ات محترم ڊاڪٽر يعقوب مغل جن پنهنجا ڪتاب مهمانن کي ڏنا. سيوهڻ جو ريسٽ هائوس ڏاڍو سٺو ٺهيل ۽سينگاريل هو. ماني کائي قافلي وارا ٿوري دير لاءِ ٿڪ ڀڄڻ لاءِ اُت ويهي رهيا اُن دوران ڇا ٿيو جو مظهر ميمڻ سڀني قافلي وارن کان اهو پڇي رهيو هو ته ڪير ڪهڙي علائقي ۾ رهي ان حساب سان سڀني کي بسن ۾ ويهارجي هندستان مان آيل مهمانن کي حيدرآباد ۾ لهڻو هو. ان ڪري حيدرآباد ويندڙ بس کي الڳ ڪيو ويو. جڏهن مظهر ميمڻ مونکان پڇيو ته مان چيومانس ته مونکي ته توهان منهنجي گهر لاهيندو ظاهر آ رات جي وقت مان اڪيلي ڪاڏي ويندس. مظهر ميمڻ چوڻ لڳو ته توهان تين هٽي وٽ لهي وڃجو. ٻيا به ڪجهه اتي لهندا. اتان رڪشا ڪري گهر هليا وڃجو هاڻ ته منهنجا هوش ئي خطا ٿي ويا. مظهر ميمڻ کي چيم توهان چريا ته ڪو نه ٿيا آهيو. هي ڇا پيا چئو اسان الائجي ڪيڏي مهل رات جو ڪراچي پهچنداسين ۽ توهان مونکي تين هٽي وٽ لاهي ڇڏينديو توهان کي شابس هجي. اهڙي ڳالهه پهرين ڪيو ها ته مان توهان سان اچان ئي نه ها. ات مظهر ميمڻ وري چيو اهو اسان لاءِ ممڪن ئي ڪونهي ته هڪ هڪ ڄڻي کي گهر تي ڇڏيون هاڻ ته مان صفا پريشان ٿي ويس. اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيم . اُت بيٺل مونکي هڪ ٻئي ڀاءُ پريشان ٿيندي ڏسي چوڻ لڳو. ادي سلطانه توهان ته سمجهو ئي ڪونه ٿا. مظهر ميمڻ ته توهان سان مذاق پيو ڪري. توهان جئين ٿا چڙو ته هي وڌيڪ ٿو اوهان کي چيڙائي مان چيو منهنجو ٿو ساهه نڪري اها ڳالهه ٻڌي ۽ مظهر ميمڻ کي مذاق سمجهي آيو آهي.
رات جو تقريبن ٻاهرين بجي بسون سيوهڻ مان روانيو ٿيون. سڀني جي حالت ٿڪ جي ڪري خراب هئي ذهن ته ٿڪل هو پر جسم جو سنڌ سنڌ پئي سور ڪيو. مان ۽ ياسمين گڏ ويٺا هئا سين مظهر ميمڻ جي ڳالهه منهنجي ذهن ۾ سوار هئي چاهي ان مذاق ئي ڪيو هجي پر مونکي فڪر ٿي پيو. ڊاڪٽر سليمان ۽ ٻين سان ان ڳالهه جو ذڪر ڪيم سڀني کلي ڏنو. ڊاڪٽر سليمان چيو سلطانه تون به صفا چري آهين، ڀلا اهو ڪيئن ممڪن آهي جو رات جي ويلي ۾ اسان توهان کي اڪيلو بس مان لاهي ڇڏينداسين توهان سڀ اسان جي ذميداري آهيو. توهان سڀني کي گهرن جي درن تي لاهينداسين. بسون تيزيءَ سان پنهنجي منزل ڏي روانيو هيون. واپسي جي منزل رات جي تاريڪيءَ ۾ خاموشي ڦهليل هئي. اگر ڪنهن ڳالهايو پئي ته آهستي آهستي بسن جي ڊرائيور پراڻا انڊين گانا ٽيپ رڪارڊ تي هلائي ڇڏيا هئا. رات جي هن خاموشيءَ هنن گانن ڏاڍو مزو پئي ڏنو. ٿوري دير گذري ته مظهر ميمڻ مون ڏي اُٿي آيو ۽ چيائين اڄ خبر پئي ته توهان جي دل ڪيتري ڪمزور آهي مون توهان سان مذاق ڪيو ۽ توهان سنجيده ٿي ويا مان مظهر ميمن کي ڪوبه جواب نه ڏنو پر منهن جي ذهن ۾ دل تي بوجهه ضرورهو. ننڍ به نه پئي آئي. هن واپسي جي سفر م فهميده مونسان گڏ ويٺل هجي ها ته اندر جي باهه ۽ ٻوجهه ان سان ڪڍي ڇڏيان ها. ڪجهه ڪاوڙ ڪجهه پيار سان دهيمي لهجي ۾ هوءَ مونکي سمجهائي ها. ٿڪ جي ڪري يا وري ٻارن کي ياد ڪري خبر نه آهي ڇو ڪهڙي سبب جي ڪري منهنجي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا هاڻ ته حالت اها ٿي جو سچ پچ روئڻ شروع ڪري ڏنم خاموش روئڻ جنهن ۾ صرف ڳوڙها پئي وهيا مان ڪوشش ڪئي ته ڳوڙها بيهيجي وڃڻ ۽ مونکي ڪير به ان حالت ۾ نه ڏسي. روئڻ تي ته ڪنٽرول نه ڪري سگهيس ته ٽيڪ ڏئي رئو منهن تي وجهي ويهي رهيس. ڄڻ ته ڪير سمجهي ته مان ننڍ ۾ آهيان.
ٿوري دير کان پوءِ جڏهن هانو هلڪو ٿيم ته ننڍ کڻي ويم. اها ننڍ ۽ جاڳ ڪراچي تائين جاري رهي. ڪراچي پهچڻ تي سڀ ڪو پنهنجي گهرن وٽ يا گهرن جي ڀرسان واري گهٽيءِ ۾ لهندو پئي ويو. آخر صبح جو هلڪي روشني ۾ تقريبن پنجين وڳي مان به پنهنجي گهر پهچي ويس.
***