سنڌ منھنجي جِند

روانگي
اُتر جا واءُ وريا آهن، اکين کي تنھنجو اوسيئڙو،
ڏيئي وانگي ٻَريا آهيون، سدائين پيار جي پنڌ ۾.
سياري جي سرد موسم شروع ٿي چُڪي آهي، هاڻي اسانجي رولاڪين جي مُند بہ ڄڻ شروع ٿي وئي آهي، اسين گرمين کان وڌ سرديءَ جي موسم ۾ گُهمڻ ڦِرڻ کي سُٺو سمجهندا آهيون. سرديءَ جي موسم تہ منھنجي وڻندڙ موسم آهي، هِن موسم ۾ ماحول صاف سُٿرو، اُجرو اُجرو، ماڻھو جھڙو گهران وهنجي نِڪري شام ساڳيون ئي موٽي اچي، هاري ناري، مزدور ڪُڙمي، ڪيترو بہ ڪم ڪن، پر پوءِ بہ پگهر ۾ پُسي پريشان يا بيھوش نہ ٿين، نہ ئي ڪم ڪندي ايتري ٿڪاوَٽ ٿئي، مطلب تہ ڪم ڪرڻ، گُهمڻ، ڦِرڻ، کائڻ، پيئڻ، سُمھڻ. مڪمل پسنديده موسم آهي.
آئون، ادا منظور، سائين ڊاڪٽر عبدالجبار نظاماڻي، سجاد حسن، ديدار ميمڻ پنج ئي گڏجي روانا ٿياسين، ٽنڊو محمد خان کان اڳيان شيخ ڀرڪيو ڏانھن نِڪرندڙ روڊ تي گاڏي کي موڙيوسين، سڀني سفر جي دُعا پڙهي.

هي ٻنيون ٻارا وڻ ٽِڻ هِنن ۾ ڇا آهي؟
روڊ جي ٻنھي پاسن کان تمام سُٺيون آباد ٻنيون ۽ روڊ جي ٻنھي پاسن کان سفيدن جا وڻ ۽ ساوَڪ، ماحول ڏاڍو سُٺو پيو لڳي، روڊ جي ٻنھي پاسن کان وڻن جي سُھڻي بيھڪ روڊ جو خوبصورت نظارو پئي پسايو، ادا منظور چيو ’ديدار گاڏي روڪ تہ فوٽو ڪڍون‘ ديدار چيو ’منظور تون جھڙو ڪراچي جھڙي شھر جو رهندڙ هجين، هي ٻنيون ٻارا وڻ ٽِڻ هِنن ۾ ڇا آهي؟‘ مون وچ ۾ ڳالھائيندي چيو ’ديدار تون جي اسان وانگر سڄو ڏينھن خفن ۽ ڪمن ۾ دماغ هڻي، سويري گهران نِڪري دُڪان ۾ بند هُجين اڌ رات جو واپس گهر اچين تہ توکي بہ خبر پوي تہ هنن نظارن جو مزو ڇا آهي،‘ تون سڄو ڏينھن وتين ٻھراڙين ۾ رُلندو هنڌين ماڳين گُهمندو، تڏهن توکي مزو نـٿو اچي، ڳالھہ ۾ وزن تہ آهي.
ٿورو اڳيان هلون ٿا، ديدار چوي ٿو ’هيڏانھن هِڪڙو ٽيوب ويل ۽ تلاءُ آهي، اُتي هل تہ نظارو ڏيکاريائين،‘ سجاد مُسڪرائيندي چيو ’اوڏانھن الائي ڪيئن ٿو هلي،‘ مون سجاد کي چيو ’ڇا مطلب اهڙو ڇا آهي،؟‘ سجاد وري مُسڪرائيندي چيو، ’هي باقر نظاماڻي ۽ پريان ٻيو بہ ڳوٺ راڄو نظاماڻي جو آهي ٻنھي ڳوٺن جون عورتون گاڏيون ڀري اچي اِن ٽيوب ويل (تلاءُ) تي پسار ڪنديون آهن. سائين عبدالجبار ڳالھہ کي اڳتي وڌائندي چوي ٿو ’اِهي ٻئي چاچو ڀائٽوُ هئا ۽ بندوق جي ٺڪاءُ تي ڳوٺ ٻَڌائون،‘ مون وري سوال ڪيو ’سائين اِهو وري ڪيئن،؟ چيائين ’چاچي چيو آئون هِتي ٿو ويھان ۽ بندوق جو فائر ٿا ڪريون جستائين آواز وڃي اُن جاءِ تي تون پنھنجو ڳوٺ اڏ.‘ بقول ڊاڪٽر عبدالجبار نظاماڻي جي تہ اِهي ٻئي ڳوٺ ايئن وجود ۾ آيا.
اڳتي وڌون ٿا، ديدار کي چوان ٿو، ’ديدار مورائي آباد فاران شگر مل اچي تہ ٻُڌائجان اُتي، منھنجي دوست جو موٽر سائيڪل شوروم آهي، اُتي بريڪ ڪرڻو آهي،‘ پر ديدار چيو مورائي آباد تہ موري ۾ آهي، ’چيم يار اُن موري واري همراه جو ئي تہ مورائي آباد آهي،‘ غلام نبي مورائي جون هِتي ٻنھي پاسن کان زمينون آهن، مھراڻ ٽي وي واري غلام نبي مورائي جون، اِهو بہ اُن دوست علي نواز سھتي ٻُڌايو هو، چيائين تہ فاران شوگرمل ڀرسان آس پاس سڀ زمينون غلام نبي مورائيءَ جون آهن.

ظالم زميندار
ٿورو اڳيان وڌياسين ديدار چيو ’هي باغ هي زمينون سڀ غلام حسين کوکر جون آهن، ظالم وڏيرو هو،‘ سائين عبدالجبار ٻُڌايو تہ: ’غلام حسين کوکر هارين تي ڏاڍا ظلم ڪندو هو، ڪنھن غريب کي پاڻي بہ نہ ڏيندو هو. آس پاس جي ننڍن زميندارن پاڻي نہ مِلڻ ڪري زمينون پوکڻ ڇڏي ڏِنيون. ’مون چيو ايترو ظالم هو تڏهن تي انھي ڪِردار تي ڊرامون بہ ٺاهيو ويو، اُن ڊرامي ۾ غلام حسين کوکر جو ڪِردار گلاب چانڊيو ادا ڪيو هو.‘
ڳالھيون ڪندي شيخ ڀرڪيو شھر اچي پھتاسين، علي نواز سھتي کي فون ڪيم، پر ڪو بہ ريسپانس نہ مِليو، ٻيو ڀيرو نمبر ڊائل نہ ڪيم، سڀني چيو تہ نمبر ڊائل ڪر تہ بريڪ ڪريون، چانھہ بہ پيئون، مِليو هلون، چيم نہ آئون فون صرف هڪ دفعو ڪندو آهيان، اڳيون جي سمجهندو تہ ضرور رپلائي ڪندو، جي نہ تہ بس، هر هر فون ڪبي تہ لازمي بيزار ٿي فون کڻندو جيڪو عمل مونکي ڪڏهن ناهي وڻندو.

شيخ ڀرڪيو آچاري
هاڻي درگاھہ جي ديدار لاءِ گاڏي کي موڙيوسين، درگاھہ جي گيٽ اندر گاڏي بيھاريسين، اندر رش لڳي پئي هُئي شايد هِڪ ٻن ڏينھن ۾ ميلو لڳڻ وارو هو، اڏاوَت زور شور سان جاري هُئي. اڳيان وڌون ٿا تہ ’شيخ آچاري‘ جي مقبري جي احاطي ۾ مايَنَ (عورتن) جي وڏي ڀيڙ هئي جيڪي اُن مھل برياني کائي رهيون هيون، ديڳ وچ تي رکيل هئي، ٻن ٽولن ۾ ورهايل فيمليون شايد آس پاس جون نہ هيون، ڪِٿان پري کان آيل هيون جو هِتي برياني جي ديڳ گهرائي پي کاڌائون، سڀ شھري فيمليز ڏِسڻ ۾ پي آيون. اڃا اڳيان وڌون ٿا مزار ويجهو مزار تي مٿي همراه بلب جهرمر لڳائي رهيا هئا. مزار کي رنگ روپ بہ تازو ئي ٿيل هو، ڪجهہ هفتا پھرين بہ هِتي اچڻ ٿيو هو. تڏهن حاڪم اسان سان گڏ هو. اُن وقت رنگ نئون ٿيل ڪونہ هو. مزار اندر آياسين قُل پڙهي پوءِ ٻاهر نِڪتاسين، سيلفيون، فوٽوگرافي ڪري آياسين ٻاهر، مزار جي ڪوٽ اندر ئي وضو خانا ٺھيل هئا، وضو ڪري وچين نماز هِتي ئي پڙهيسين.
رهاڻ هيرن کاڻ جي ٻن ڀاڱن ۾ پڙهيو هُيم تہ: شيخ ڀرڪيو آچاري جو ڏهين صديء هجريءََ جي ڀلارن بُزرگن ۾ شُمار ٿئي ٿو. هِڪ قلمي ڪتاب ۾ لکيل آهي تہ هندو شيخ ڀرڪيو کي ’راجا وير‘ ڪري مڃيندا آهن.
تحفتہ الڪرام ۾ هِن جو پورو نالو شيخ ڀرڪيو ولد شاهو ڪاتيار لِکيل آهي ۽ سندس والدہ جو نالو ساران هو، سندس نالو جيڪو عام ۾ مشھور آهي اُهو ’شيخ ڀرڪيو آچاري‘ آهي، جنھن مان اِهو اندازو لڳايو ويو آهي تہ شيخ ڀرڪيو پنھنجي وقت جي آچار وارن جا فيصلا نبيريندو هو ۽ حق وارن کي حق ڏياريندو هو.
شيخ ڀرڪيو لاءِ چوَن ٿا تہ هن بيت بہ لِکيا آهن، جيڪي قاضي قادن جي بيتن سان گڏ ’ڀرڪڻ‘ جي نالي سان مِلن ٿا. ’ڀرڪڻ‘ مان مُراد ڀرڪيو ورتي وئي آهي. ’ڀرڪڻ‘ لفظ جي معنيٰ ’راضي ٿيو‘ ٻُڌائي وئي آهي.
شيخ ڀرڪيو آچاري تي سال ۾ ٻہ ڀيرا ميلو لڳندو آهي، هِڪڙو رمضان شريف ۾ جيڪو سندن ولادت جو مھينو چيو وڃي ٿو. ٻيو رجب ۾ جيڪو سندن وفات جو سال ٻُڌايو وڃي ٿو. شيخ ڀرڪيو جي وفات 3 رجب المرجب 998ھہ تي ٿي.

بُڪيرا ۾ شام جو پھر ۽ چانھہ جو چَسڪو
روانا ٿياسين اڳتي، اسانجي منزل هئي بُڪيرا شريف، بُڪيرا شريف بہ هن ئي روڊ سان آهي، ڪچھري ڪندا رهياسين، ڪجهہ پنڌ اڳيان هلڻ کان پوءِ بُڪيرا شريف آيو، پھرين سڀني جي صلاح هئي تہ چانھہ پيئون ڳوليسين ڪا چڱي هوٽل، ڪجهہ اڳيان ٿياسين تہ پٺاڻ جي هوٽل نظر آئي اندر وڏي اسڪرين واري ايل سي ڊي لڳل هُئي ٻاهر ڪُرسيون پيل هيون صاف سٿري، اها تقريبن هر شھر ۾ پٺاڻن جي ڪوالٽي آهي ۽ انھي ڪري ماڻھو ھر شھر ۾ ڳولي ٿو پٺاڻن جي ھوٽل، سامھون سھڻي ٺھيل مسجد نظر آئي جنھن جو ٻيھر ڪم ھلندڙ ھو. ھوٽل تي چانھہ کان پھرين پڪوڙا کاڌا، چانھہ پي رهيا هئاسين تہ پريان ڪمند سان ڀريل چنگچي رڪشا ايندي ايندي اڳيون ٽائر مٿي ٿي پُٺ ڀر اُڀو ٿي ويو، مون سندس فوٽو ڪڍي ورتو، اڄڪلھہ چنگچي رڪشا تي سوزوڪي جيترو وزن کنيو وڃي ٿو.

لي آئوٽ ساڳيون ئي آهي
هاڻي روانا ٿياسين مقبري طرف بس شھر کان ٻاهر ٿياسين تہ اڳيان بورڊ نظر آيو، گاڏيءَ کي موڙيوسين اُن طرف، جنھن طرف تير جو اشارو ڏِنل هو. ٿوروڙو ئي پنڌ اڳيان هلياسين تہ سامھون درگاھہ هئي، ادا منظور چيو ’لي آئوٽ ساڳيون ئي آهي، شيخ آچاري وارو،‘ اسان جو ڪم ڪِتاب ڇاپڻ آهي تنھن ڪري لفظ ’لي آئوٽ‘ جو استعمال ٿيو، اِهو فطري عمل آهي تہ جنھن بہ ڪم سان ماڻھو لاڳاپيل هوندو آهي، پنھنجي گُفتگو ۾، جملن ۾ ڪِٿي نہ ڪِٿي اُهي لفظ استعمال ڪري ئي وڃي ٿو، نہ تہ ان لاءِ لفظ ’لينڊ اسڪيپ‘ استعمال ٿئي ٿو. اِن تي مونکي هِڪڙو لطيفو ٿو ياد اچي، جيڪو محترم الطاف شيخ منھنجي ڪتاب ’حيدرآباد کان هنزہ تائين‘ جي مھاڳ ۾ ڏِنو آهي.
”هڪ نئين شادي ٿيل ڪنوار پنھنجي گهوٽ سان شڪايت ڪندي چيو تہ: ’آخر اِهو ڇو آهي جو منھنجي ساهيڙيءَ جو مڙس هِن کي هر وقت منھنجي نيراني ھير، ماھتاب، منھنجي ڪَتي ۽ ٽيڙو، ماڪ ۾ ڀنل رابيل، منھنجي شفق،.. وغيره وغيره، جھڙين پيارين شين سان مخاطب ٿئي ٿو ۽ هِڪڙو تون آهين جو هر وقت مونکي جانورن جي نالن سان سڏين ٿو... منھنجي ٿلھي گابي، منھنجي ڪاري مينھن، منھنجي موڳي رڍ، منھنجي ٻ ٻڪري‘...!
مڙس چيس: ’اِها تہ ڪا اهڙي ڳالھہ ناهي، جھڙي ھوءَ پنھنجي مڙس کي پياري آھي، اِھڙي تون بہ مونکي پياري آھين. پر هِن جو مڙس تہ ٿيو موسميات کاتي جو آفيسر ۽ ماهرِ فلڪيات، سو ظاهر آهي هو سج، چنڊ، تارن، ڪَتين، ٽيڙوئن، ڪھڪشائن جي ڳالھہ ڪندو ۽ جاني! توکي تہ خبر آهي تہ تنھنجو مڙس ڊاڪٽر ڍور (جانورن جو ڊاڪٽر) آهي، سو ظاهر آهي هِن جي وات تي هر وقت گابي، مينھن، رڍ، ڏاچي ۽ ٻڪري رهي ٿو‘...“
سو اسين بہ ٿياسين ڪِتاب ڇپيندڙ، تنھن ڪري اُها ئي ٻولي ڳالھائينداسين، جنھن سان روزمره جو واسطو هوندو. خير اسين اُن طرف مُڙياسين جنھن طرف نمن جا وڏا وڻ نظرن جي آجيان ۾ اُڀا هئا ۽ اُنھن نمن جي وڏن وڻن جي وچ ۾ هِڪڙو وڏو مقبرو هو، جيڪو پُڻ پري کان نظر اچي رهيو آهي، جنھن کي ڏِسڻ لاءِ اسين اوڏانھن وڃي رهيا آهيون.

قائم الدين جو مقبرو بُڪيرا جي ڀر ۾
مقبري اڳيان نمن جا وڏا وڻ، وڻن هيٺ گاڏي پارڪ ڪئي اندر آياسين مقبري جي اڳيان جيڪو ڇڄو ٺھيل هو تنھن تي ڪاٺ جو ڪم تمام سھڻي نموني جو ٿيل هو. ڪاٺ تي ٺھيل ڊزائن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو تہ مقبرو تمام پُراڻو آهي.
اي. ڊبليو. هيوز جي لکيل ’سنڌ گزيٽيئر‘ ۾ تہ مون هيئن پڙهيو آهي، ”هن شھر ۾ چار مقبرہ آهن، اُنھن مان هِڪڙو مقبرو ’شيخ ڀانپوٽا‘ (عرف شيخ ٻانھون) جو آهي. هن مقبري لاءِ چيو وڃي ٿو تہ 500 سئو سال پُراڻو آهي. ٻيو مقبرو ’پير فاضل شاھہ‘ جو آهي، هن بابت چون ٿا 400 سئو سال پُراڻو آهي. ٽيون مقبرو ’قائم شاھہ قريشيءَ‘ (المعروف قائم الدين قلندر) جو آهي، جيڪو ستر ورهيہ اڳ جو ٻُڌايو ٿو وڃي ۽ چوٿون مقبرو ’پير فاضل شاھہ‘ جو آهي جيڪو هاڻي ويھہ ورهيہ پُراڻو چيو وڃي ٿو. (هِتي مونکي وڌيڪ معلومات ناهي، پر سنڌگزيٽيئر ۾ پروف جي غلطي آهي يا ٻہ پير فاضل شاھہ آهن، ڇو تہ ٻي نمبر تي بہ پير فاضل شاھہ لکيل آهي جيڪو 400 سال پُراڻو آهي ۽ چوٿين نمبر تي بہ پير فاضل شاھہ لکيل آهي).
”بُڪيرا شھر لاءِ چون ٿا تہ قائم شاھہ قريشيءَ 700 سال اڳ اڏرايو هو. هي شھر ٽنڊي الھيار تعلقي ۾ آھي، ٽنڊو الھيار کان فاصلو پنج ميل (اٺ ڪلوميٽر)، جڏھن تہ حيدرآباد کان 18 ميل ٻُڌايو ٿو وڃي.“
هن بڪيرا شھر جي آبادي اُن وقت 700 لکيل آھي ۽ اُن وقت رھندڙ ذاتيون بڪيرا، ميمڻ ۽ خاصخيلي آھن. اُن وقت لکيل آھي تہ ھنن ماڻھن هن 700 جي آبادي واري شھر ۾ ڪو بہ ماڻھو سرڪاري عملدار نٿو رھي، ھتي جي آباديءَ جو گُذر سفر صرف زراعت، واپار ۽ مڇي مارڻ تي آھي.
اسين ھن وقت جنھن مقبري ۾ موجود آھيون، سو قائم الدين جو آھي، جيئن ئي مقبري ۾ داخل ٿياسين تہ ٻہ همراه بيٺل هئا جن مان هڪ همراه ادا منظور کي سُڃاتو، جيڪو هِتي هن مقبري جو خدمتگذار آهي، سُٺي نموني مِليو، پوءِ مقبري اندر وٺي هليو، مقبري ۾ قائم الدين (قلندر قائم الدين)، مقبري ٻاهران پٽي تي اِهو نالو لڳل آهي قلندر قائم الدين جڏهن تہ سنڌ گزيٽيئر ۾ صرف قائم الدين قريشي لکيل آهي.) جي مزار سان گڏ ٻيون بہ ست مزارون لائن ۾ هيون، جيڪي سندس ڀائرن، مِٽن ۽ اولاد جون ٻُڌائي رهيو هو. مقبري جي پاسي کان اُتر طرف لڳ مسجد اڏيل آهي، جيڪا اسان جي ڳوٺ ميون ملوڪ ۾ مخدوم امام تي اڏيل آهي، سان مشھابت رکي ٿي. اها ڊزائن ۽ اُهو ڪاٺ، ساڳئي انداز، بيھڪ ۽ گُلڪاري. مقبري جي ڏکڻ طرف هاڻي جي اڏيل مسجد جتي خاصخيلي ذات جي خدمتگذار جي پويان اسان سانجهيءَ جي نماز پڙهي. پوءِ کائنس موڪلائي آياسين، هاڻي رات ٿي چُڪي آهي ۽ اسان اڳيان آسي جي شھر قيصر جي ٽنڊي بہ وينداسين.

ٽنڊو قيصر، پھرين ’قيصر‘ هاڻي ’آسي‘ جو شھر
ورتوسين رستو ٽنڊو قيصر جو، جيڪو هِتان کان پنج ڇھہ ڪلوميٽر ٻُڌايو پيو وڃي. خير ٻہ ٽي ڳالھيون، احوال تيستائين ٽنڊو قيصر بہ پھچي وياسين. پُڇا ڪئيسين رئيس منظور نظاماڻيءَ جي گهر ڏي ويندڙ گلي جي، ٻُڌايائون اِها ئي آهي. سِڌو پھتاسين رئيس منظور جي اوطاق اڳيان، سائين فون ڪئي، منصور نظاماڻي نِڪري آيو. ڀاڪر پائي مِليو، حالي احوالي ٿياسين، اوطاق جو دروازو کوليائين اڃا ويٺاسين تہ چيائين جيڪڏهن پھرين نماز پڙهو تہ جماعت جو وقت ٿي ويو آهي. چيوسين هلو اسان تہ پنج ئي نمازي هئاسين، چيائين ان ڪري اوطاق جو دروازو کوليو تہ ٿي سگهي ڪي نماز نہ پڙهندا هُجن، جي اِها خبر هُجي ها سڀئي نمازي آهيو تہ پھرين هلون ئي مسجد ڏانھن ها، سڀئي گڏجي کِلياسين. ها ابا اسين سڀئي نمازي آهيون، ڪو پنج وقتي، ڪو چار وقتي، ڪو ٽي وقتي، پر نمازي آهيون. گڏجي هلياسين سومھڻي نماز پڙهي واپس آياسين.
هاڻي منصور پُڇيو ڏيو خبر پيٽ پوڄا ڪبي يا ڪچھري سڀئي خاموش رهياسين، سائين عبدالجبار نظاماڻي ڳالھايو ’پھرين پيٽ پوڄا ٿا ڪريون، منصور روانو ٿيو، ماني جو بندوبست ڪرڻ، جڏهن گاڏي ٻاهر ڪڍيائين آئون تہ سمجهي ويس ماني وٺڻ هوٽل تان پيو وڃي، خير اسين پنھنجي ڪچھري ۾ هُئاسين، تہ رئيس منظور نظاماڻي بہ اچي ويو. سڀني سان سُٺي نموني مِليو ۽ پوءِ ڪچھري ڪرڻ لڳاسين، منھنجي ذهن ۾ هو تہ رئيس ٿو سڏجي، سو جيئن رئيس هوندا آهن، ايئن ئي هوندو، پر هي همراه تہ ڄڻ اسان جو اڳ ۾ ئي دوست هو، پڙهيو لِکيو ۽ ڪچھري دوران ئي ڄاتم تہ پُراڻو ڪامريڊ رهيو آهي، فاضل راهو جي دؤر ۾ پوءِ رسول بخش پليجو وارن سان گڏ. پاڻ ڪچھري دوران شاھہ جا شعر، هِڪڙو آڪاش انصاري جو نظم بہ ٻُڌايائين اُهو بہ آزاد نظم ۽ آزاد نظم جي پھرين ئي مخالفت ڪري ويٺو هو تہ ”اڄڪلھہ جا شاعر گهڻي محنت کي پُڄن ڪون پوءِ آزاد نظم لکيو ڇڏين ڀلا آزاد نظم بہ ڪا شاعري آهي“ ۽ هاڻي جڏهن آڪاش انصاري جو نظم پڙهائين مون فورن چيومانس سائين هي جيڪو شعر اوهان ٻُڌايو آهي اِهو تہ آزاد نظم آهي، اوهان تہ آزاد نظم کي پسند بہ نٿا ڪريو ۽ هي ياد بہ اٿو، چيائين هن نظم ۾ ڪا ڳالھہ آهي، ڪو پيغام آهي. اِن ڪري ياد رهيو اٿم.
مون چيومانس سائين جيڪڏهن سائين آسي زميني جو گهر ويجهو هُجي ۽ سولائيءَ سان اچي سگهي تہ ڀلا کيس گهرائي وٺو، ڪچھري ٿي ويندي. ۽ هن بہ چيو ’ها فون ڪريون ٿا اچي ويندو،‘ نمبر مون وٽ بہ هو، ملايم تہ نمبر بند پيو هو. رئيس منظور نمبر ملايو اُهو بہ نمبر بند پيو هو. نمبر ملائڻ دوران ئي ٻُڌايائين تہ اڳين جمع تي هڪڙو همراه آيو، نالو ورتائين تہ، ”سائين آسي زميني سان تہ ملايو، يار آهي اسان جو“ چيائين مون بہ کڻي فون ڪئي. آسي زميني بہ ٿورو دير ڪري پُھچي ويو. پر هي جڏهن مِليا تہ مون محسوس اِهو ڪيو تہ هي ٻئي همراھہ هڪٻئي کي سُڃاڻين ئي ڪونہ ٿا، خير ويٺاسين مون چيو تہ هڪٻئي جا دوست آهن پاڻھي ڪچھري ڪندا، پر همراه هڪٻئي کان پري پري، پوءِ چيائين مزو مونکي بہ نہ پيو اچي، تيستائين همراه موڪلايو. پوءِ آسي سان ڪچھري ڪيم. ڪِٿي اوهان سان بہ اِهو مسئلو تہ ناهي“ چيم نہ سائين آسي کي گهڻو سُڃاڻو. تڏهن کان سُڃاڻو جڏهن آسي زميني اِهيو غزل لکيو هو:

آءُ گهڙي کن هيٺ لھي آ، پنھنجو جوڙيل ڏيھہ ڏِسي وَڃ.
مونکي هِڪڙي ڳالھہ ڏسي وڃ، منھنجي هِڪڙي ڳالھہ ٻُڌي وَڃ.

هِڪڙا ماڻھو ننڍڙا ماڻھو، هِڪڙا ماڻھو وڏڙا ماڻھو،
ڪھڙا ماڻھو تنھنجا ماڻھو، پنھنجن تي نشان هڻي وَڃ.
پيرين اُگهاڙو پيٽ بُکايل، نـٽھڻ اُس ۾ هرڙو هلائي،
ڪاري ڳُـڙ سان سُڪل ڀورا، هڪڙو ويلو تون بہ چکي وَڃ.

لوئي ليڙون ڦاٽل چولو، انگ اُگهاڙي ڪنھن جي ڄائي،
ڌارين آڏو جهول جهلي پئي، پنھنجي کي خيرات ڏئي وَڃ.

آسي کي جا ڏات ڏِني ٿئي، سا ئي لُڇي ٿي سا ئي پُڇي ٿي،
آءٌ ڇو دهريو ڪافر سڏجان، مونکان پنھنجي ڏات وٺي وَڃ.

جڏهن فنڪار الھڏنو جوڻيجو جي آواز ۾ اِهو غزل ٻُڌو هو تہ پوءِ اِن غزل جا ڄڻ تہ عاشق ٿي پيا هئاسين، جنھن تنھن شادي ۾ الھڏنو جوڻيجو کي ان غزل جي فرمائش ڪندا هُئاسين.
ٽنڊو قيصر ڳوٺ کي مُراد قيصر خان نظاماڻي تعمير ڪرايو، پر هِن ٽنڊو قيصر جو نالو مون پھرين قيصر نِظاماڻي (اداڪار) جي نالي کان پوءِ ٻُڌو هو, عبرت مئگزين ۾ سندس انٽرويو ڇپيو هو، جنھن ۾ هِن پاڻ کي ٽنڊي قيصر جو ٻُڌايو هو ۽ پوءِ محمود آسي زميني جي ڪري بہ ٽنڊو قيصر جي سُڃاڻپ ٿي (مون وٽ)، ظاهر آهي تاريخي حوالي سان تہ ٽنڊو قيصر جي سُڃاڻپ صوفي ٻيرن جي شھر طور بہ آهي، جيڪي چوَن ٿا تہ پھرين صوفي ٻير ٽنڊوقيصر ۾ پيدا ٿيا. (ولاالم)، هِي ڳوٺ ٻِن واهن جي وچ تي آباد ڪيو ويو آهي، ’نعر واھہ‘ هي ڳوٺ جي بلڪل ويجهو هو، ٻيو ’نصير واھہ‘ جيڪو هڪ ڪلوميٽر جي فاصلي تي اُتر طرف هو. اِهي ٻئي واھہ ڦُليلي مان نِڪرندا هئا. 1932ع ۾ جڏهن بئراج وهڻ شروع ڪيو تہ هي ٻئي واھہ بند ٿي ويا. ماضي ۾ هي ڳوٺ/شھر لاڙ ۽ اُتر کي ملائيندڙ، حيدرآباد ۽ بمبئي کي ملائيندڙ رستي جي وچ تي هو، جيڪو هاڻي صرف ماضي جو قصو آهي.
هِن ڳوٺ جي بناوَت گهٽين جي حوالي سان ڏاڍي بيڪار آهي، گهٽيون سوڙهيون، هيٺ مٿي، آڏيون ڦِڏيون، ڦيريدار مطلب تہ نئون ماڻھو ڪنھن جو پُڇي اچي پوءِ پيو گلين ۾ گُهمي يا وڏي گاڏي واري لاءِ بہ مسئلو آهي.ڪلھوڙا دؤر ۾ جڏهن ٺـٽو پرڳڻو هو تہ هي چاڪر هالا ۾ شامل هو، پوءِ جڏهن حيدرآباد وجود ۾ آيو تہ پوءِ هي حيدرآباد جي تپي ’گدوبندر‘ ۾ شامل ڪيو ويو. ڪلھوڙا ۽ ٽالپر دؤر دوران چوَن ٿا تہ هِن ڳوٺ ۾ گهڻا فيصلا ٿيا هُئا. سنڌ جي راڄڌاني حيدرآباد هو، پر رئيس قيصر خان ۽ رئيس الودو خان نظاماڻي هِتي رهندا هُئا، تنھن ڪري، چوَن ٿا ٽالپر حُڪمران تہ صلاح مشوَري لاءِ بہ هِتي ٽنڊوقيصر ۾ انھن مٿين همراهن وٽ ايندا هُئا.
هِن ڳوٺ جي وچ تي ٻہ باغ هوندا هُئا هِڪڙو باغ قيصر خان جو، ٻيو باغ الودي خان جو، ٻنھين باغن جي وچ تي هِڪڙو کاري پاڻيءَ جو کوھہ پُڻ هو، هِتي انبن جي باغن سان گڏ صوفي ٻيرن جا بہ باغ هوندا هُئا، روايت موجب صوفي ٻيرن جي شروعات هِتان کان ٿي، جيڪا رئيس احمد خان ڪئي. انگريزن جي د‍ؤر ۾ هِتان جا انب ۽ صوفي ٻير بمبئي ويندا هُئا. هِن ڳوٺ ۾ بہ سرداري نظام هلندو هو، جنھن جو پھريون سردار رئيس ڳاڙهو خان هو، اُن کان پوءِ سندس پُٽ الودو خان اُن کانپوءِ قيصر خان ٿيا، اُن کانپوءِ الودي جو پُٽ غلام محمد پوءِ اُن جو فرزند احمد خان احمد خان کانپوءِ غلام علي خان ٿيو. جنھن سرداري نظام کي ختم ڪري پٽيل نظام آندو، جيڪو شايد اڃان تائين پنھنجي وجود ۾ قائم آهي. (معلومات: تذڪره ٽنڊوقيصر)
پڪا ڳاڙها ٻير، آئي مُند بھار جي،
آئون اوهان جي آسري، سگهو اچ سوير،
متان ڪرين دير، متان مُند مَٽي وڃي. (م. س)

ماني گهر جي، شادي ڳوٺ ٻاهران وڻندي آهي
منصور بہ ماني وٺي موٽيو، ٽي ڀاڄيون هيون، پر ماني مڪمل هوٽل جي ئي هُئي، گڏجي کاڌيسين. اصل ۾ اوطاق تي هوٽل جي ماني کائڻ ۽ گهر جي ماني کائڻ جو لُطف الڳ الڳ هوندو آهي. جيڪو سواد گهر جي ماني مان مِلندو آهي سو هوٽل جي ماني مان ڪڏهن بہ نہ، اِهو سواد ايئن آهي جيئن اڄڪلھہ شاديون سڀئي شادي هالن ۾ ٿين ٿيون، جنھن جو حُسن، جمال، رنگ روپ سڀ ڦِڪا ڦِڪا آهن، اُن شادي جي بنسبت جيڪا ڳوٺ ٻاهران شاميانو لڳائي رچائي ويندي آهي. هال واري شادي صفا ايئن ئي لڳندي آهي تہ ماڻھو ڪنھن سُٺي هوٽل ۾ ماني کائي ۽ بل پيڊ ڪري هليو آيو. صفا بيسواد شادي جو اصل رنگ روپ، حسن و جمال ڳوٺ ٻاهران شاميانو لڳائي ڪرڻ ۾ آهي. پر هاڻي ماڻھون گهڻي خفي ۽ محنتن کان لھرائين ٿا، جنھن ڪري ٺھيل ٺُڪيل شادي هالن ۾ وقت تي گهوٽ سان گڏ اچن ۽ دعوت جو وقت پورو ٿئي تہ بيگ ڪڇ ۾ ڪريو روانا ٿيو وڃن.
رئيس منظور پُڇيو چانھہ پيبي يا ٿڌو، سڀني چيو چانھہ صحيح آهي، منصور کي چيائين ابا ڏِس جي گئس نہ هُجي تہ پوءِ هُتان وٺي اچ، سڀني چيو سائين چانھہ نٿا پيئون. منصور کي فون ڪري چيائين تہ ابا چانھہ تہ همراه منع پيا ڪن، پر تو پاڻي ۽ کجور تہ آندي ڪونہ، اُها تہ کڻي اچ، ٿوري دير کان پوءِ منصور پاڻي ۽ کجور کڻي آيو، جيڪو بہ عمري تان موٽي ٿو تہ مبارڪ ڏيڻ لاءِ آيل سڀني ماڻھن کي کجور ۽ پاڻي پيش ڪيو ويندو آهي، جيڪي ويجها هوندا آهن اُنھن لاءِ تہ مختلف تحفا ورتا ويندا آهن، جنھن ۾ ٽوپي، مصلو ۽ تسبيح تہ لازمي هوندي آهي.
هاڻي رئيس منظور ۽ منصور ٻئي اسان سان گڏ اوطاق کان ٻاهرين دروازي تائين آيا، موڪلايوسين، روانا ٿياسين ٽنڊو ڄام گلشير لوچي پاران مچايل ’صوفي محفل‘ ۾ شرڪت لاءِ.
مون چيو: ’الطاف شيخ هِڪ ڪتاب ۾ لکيو آهي تہ ”جيڪڏهن اوهان گهمڻ لاءِ نِڪرو تہ پيٽ کي وِساري ڇڏيو تہ پوءِ گهڻو گُهمي سگهو ٿا، پر جي پيٽ کي اهميت ڏنوَ تہ اوهان وقت وڌيڪ وڃائيندا، پر گُهمي گهٽ سگهندا. تنھن ڪري ھميشہ رستي هلندي ڪجهہ نہ ڪُجهہ کائي پي ڇڏيو، سُٺي هوٽل ڳوليندا، سُٺي ماني جي تلاش ڪندا تہ اُهو وقت بہ وڃائيندا ۽ سُٺي ماني اوهان کي دير سان بہ مِلندي، تنھن ڪري پيٽ کي پاسيرو رکي پوءِ گُهمون“ الطاف شيخ جي ان ڳالھہ سان آئون سئوسيڪڙو متفق آهيان ۽ سفر ۾ آئون سڀني دوستن کي اِها ڳالھہ ضرور ٻُڌائيندو آهيان. پر عمل نہ ڪري سگهندا آهيون، اُن ڪري جو الطاف شيخ اڪيلو اڪيلو سفر ڪندو آهي، جڏهن تہ آئون پوري جوڙ سان گڏ گُهمندو آهيان.
هاڻي اسين اُن ٽنڊي ڄام وڃي رهيا آهيون جنھن لاءِ منھنجي محبوب دوست محبوب درس هيئن چيو آهي تہ:
مِٺي ٿي لڳين تون مِٺي طعام وانگي،
نٿي دِل مان نِڪرين ٽنڊي ڄام وانگي.

ٽنڊي ڄام جي هوائن ۾
ڪچھري، لطيفا کِل ڀوڳ ٽنڊو ڄام ڏانھن ويندڙ رستو ۽ اسين، اچي ٽنڊوڄام ورڪشاپ وٽ پھتاسين، وقت ڏِٺوسين اڃا گهڻو پيو آهي، سائين عبدالجبار چيو تہ ’منھنجو دوست هِتي رهي ٿو ظفر ڀائي جيڪو اردو ڳالھائيندڙ آهي، ماتلي ڪاليج ۾ ليڪچرر آهي. کيس فون ٿا ڪريون ساڻس مِلون ٿا، ڪچھري ڪريون ٿا.‘ ظفر کي فون ڪيائين تہ فوراّ سائين کي چيائين بس اِتي ئي بيھو آئون اچان پيو. ٿوري دير بعد پھچي ويو. هوٽل تي وٺي آيو. گهڻو زور ڀريائين ماني کائڻ لاءِ، پر سختي سان منع ڪيوسين، صرف چانھہ پيئنداسين، سڀني جي صلاح هُئي. پر پوءِ چانھہ سان گڏ نان کٽائي زبردستي گهرايائين. بھرحال ظفر ڀائي، کُليل دِل وارو ۽ کِل مُک ڏسڻ ۾ آيو. بي حجاب، بي تڪلف ڳالھائڻ جو انداز سندس. ڪچھري جو دِل تہ چوي پئي واقعي هِن شخص سان ويٺو ڪچھري ڪجي.

زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام ۽ پُراڻي ياد
جيئن ئي زرعي يونيورسٽي جي ڀر پُھتاسين تہ آئون هليو ويس ماضي جي غِفائن ۾، ذهن اسڪرين تي بِلڪل صاف صاف نظر پيو اچي تہ ’سرواڻ سنڌي، اياز امر شيخ کان ڪارڊ پيو وٺي ۽ مونکي هاسٽل جي دروازي کان گُذاري ٿو، اياز امر کي چوَي ٿو آئون مور ساگر کي روم تي ڇڏي ڪارڊ موٽائي کڻي ٿو اچان پوءِ وري تون اچجان، مونکي روم تي وٺي آيو، اڃا سرواڻ موٽيو ئي نہ هو تہ اياز امر بہ پھچي ويو، سرواڻ پُڇيو تون ڪِٿان آئين، چيائين ديوار ٽِپي آيو آهيان. (ڪارڊ کانسواءِ شاگرد هاسٽل ۾ اجازت نہ هوندي آهي).
هاسٽل جو روم هو، سرواڻ سنڌي هو، اياز امر شيخ هو، حفيظ باغي هو، اسد چاچڙ هو ۽ هي ناچيز بندو هو، ٻي شاعري هُئي، مشاعرو هو، جِتي پنج شاعر هِڪ روم ۾ گڏ هُجن تہ اُتي روم ۾ اگر بتين جي خوشبوءَ نہ پر شاعري جا خوبصورت احساس ڪمري جي ديوارن سان ٽڪرائبا. سو رات هُئي ۽ اسين هُئاسين، شعر بہ هُئا تہ ٽھڪ بہ هُئا، ٽھڪن ۾ سرواڻ سنڌي سڀني کي پوئتي ڇڏي ٿو وڃي. سڀني پنھنجي پنھنجي شاعري ٻُڌائي، ڪچھري ٿي، ڪجهہ ادب تي، ڪجهہ شاعري تي، ڪجهہ دوستن تي، ڪچھري هلندي رهي، گهڻي رات گُذري چُڪي هُئي پوءِ سڀني جي يڪ راءِ سان سُمھڻ لاءِ ڪچھري کي گُل ڪيوسين.
اسان سان ڪچھريون ڪريو دوستو!،
هليا وينداسين اوچتو اوچتو!
(استاد بخاري)

صوفي محفل، ۽ چرسائي ڇوڪرا
ظفر کان موڪلايوسين، پُڇا ڪئيسن زرعي يونيورسٽي ڪالوني جي جنھن جا گيٽ الاهي هئا، هِڪڙي گيٽ تي بينر بہ لڳل هو دروازي ڀرسان چوڪيدار بہ ويٺل هو، اُن دروازي مان اندر روانا ٿياسين ڪالوني تمام وڏي پکيڙ تي پکڙيل آهي، مختلف روڊن رستن تان گُهمندا پُڇندا پوءِ وڃي ’چلڊرين پارڪ‘ پُھتاسين جِتي صوفي محفل هُئي. بس مانجهي فقير هاڻي ئي پھريون صوفي ڪلام چئي رهيو هو. جنھن وقت اسين اچي پھتاسين. اڳ ۾ شايد ڪي تقريرون وغيره هونديون. ٽائيم تہ رات 8:30 وڳي هو، پر اسان کي گُهمندي ڦِرندي دير ٿي وئي. جيئن ئي اندر داخل ٿياسين وڏي رش لڳي پئي هُئي، تمام گهڻا ماڻھو آيل هئا، ٻيو تہ وڌيڪ تعداد يونيورسٽي جي ملازمن ۽ شاگردن جو بہ هو. اڳتي ماڻھن جي رش کي هٽائيندا وڌياسين، اڳيان گلشير لوچي بيٺو هو، ماڻھن جي آجيان لاءِ، پري کان ڏِسي وڏا ڀاڪر پائي مِليو، مونکي ڳچي تي چُمي ڏِنائين جنھن مان سندن خوشيءَ جي اظھار جي خبر پئي. ٻي همراھہ کي چيائين تہ ادا پريان گِلم کڻي مھمانن کي وِڇائي ڏي، اسين اُن همراه جي پويان، گِلم کنيائين پري لڳائي ڏِنائين ۽ اُتان کان ڪنات بہ ويڙهيائين، ڇو تہ رش تمام گهڻي هئي، اسٽيج نظر ئي نہ پئي آيو. هِڪڙو ٻيو صوفي ڪلام جنھن ۾ نبي ڪريم صلي الله عليه واآله وسلم جي ساراھہ هئي، اُهو ٻُڌي اُٿياسين، اُن جو سبب اسان جي پاسي کان يونيورسٽي جا شاگرد اچي ويٺا، جيڪي برگر يا بگڙيل چئجن، هِڪڙا چرس ڀريندا آيا، هِڪڙا پيئندا آيا، چرس جي ڌپ اهڙي جو اسان جو ويھڻ محال ٿي پيو. تنھن ڪري مجبور ٿي اُٿياسين.
ادا منظور چيو ’مائٽ ڪيترو خرچ برداشت ڪري اولاد کي پڙهڻ لاءِ موڪلين ٿا، هي هِتي موالي ٿيو چرس پيئندا وتن.‘ ڳالھہ بِلڪُل دُرست ڪيائين. مائٽ ويچارا سمجهندا تہ اسانجو اولاد يونيورسٽيءَ مان پڙهي وڏو علم حاصل ڪري ڊگري وٺي موٽندو، اِهو ڪو بہ مائٽ تصور نہ ڪندو تہ منھنجو اولاد يونيورسٽي وڃي موالي ٿي موٽندو. بس سڀ ڪنھن کي الله پاڪ سمجهہ ڏي، عقل ڏي. علم ڏي. سڀني جي سوچ مثبت هجي، سُٺي هُجي سڀ جي لاءِ.

جڏهن گُلشير لوچيءَ جي شادي ٿي هُئي
هاڻي جڏهن زرعي يونيورسٽي ڪالوني مان ٻاهر نِڪري رهيا هئاسين تہ مونکي ياد آيو ’هِن ڪالوني ۾ آئون پھريون ڀيرو، تڏهن آيو هئس جڏهن گُلشير لوچيءَ جي شادي ٿي هُئي، شادي جي دعوت تي آيو هئس، اُن وقت منھنجي پريس ’ساگرپريس شاھہ لطيف روڊ بدين‘ ۾ هئي ۽ بدين کان حيدرآباد ڪم ٺھرائڻ ايندو هئس، گُل شير لوچي سان منھنجو تعلق اُن کان بہ پھرين هو، جڏهن هو ماهوار مئگزين ”ڪاڪ“ نالي سان ڪڍندو هو، اُهو مئگزين همت پريس تي ڪمپوز ٿيندو هو، جڏهن ادا منظور، غلام مصطفيٰ، جمن ۽ فدا مرزا آپريٽر طور ڪم ڪندا هئا، ’ايپل ميڪناٽوش‘ بليڪ اينڊ وائٽ ڪمپيوٽر هوندا هئا، جن جي شايد ڇھہ اٺ جي اسڪرين هُجي. مون بہ 1997ع ۾ ڪجهہ مھينا هِتي ڪمپيوٽر تي ڪم سِکيو هو، اُنھن ڏينھن ۾ بہ گلشير سان روز ڪچھري ٿيندي هُئي، ۽ مرحوم اسرار شام اُهو وري ٻارڙن جو رسالو ڪڍندو هو.
هِتي همت پريس تي منھنجي جِن اديبن سان ملاقات ۽ ڪچھري ٿيندي هُئي اُنھن ۾، منصور قادر جوڻيجو، گُلشير لوچي، جامي چانڊيو، حسن درس، بخشڻ مھراڻوي، حفيظ ڪنڀر، اسرار شام ۽ ها آسي زميني سان بہ پھريون ڀيرو هِتي ئي ملاقات ٿي هُئي، اُها ملاقات اسرار شام ڪرائي هُئي، اُن ۾ آسي زميني سان سُٺي ڪچھري ٿي هُئي. انھن مان هڪ اهڙو بہ شاعر هو جنھن سان همت پريس ڇڏڻ کانپوءِ جتي بہ ملاقات ٿيندي هُئي تہ ايئن چوندو هو، ’يار معاف ڪجو مون سُڃاتو ڪونه‘ هئہ هئه،،، اهڙيون الائي ڪيتريون يادون، اِهي جڏهن آتم ڪٿا لِکيم تہ اُن ۾ لِکندس.

اي ڊبليو هيوز جي وقت جو ٽنڊو ڄام ۽ اسان جي واپسي
واپسي تي ڪچھري ڪندا آياسين ۽ اڄ جو سفر ڪيئن رهيو بابت گُفتگو ڪرڻ شروع ڪئيسين. مون وري سائين پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار قاسم نظاماڻي کان ٽنڊو ڄام جي تاريخ پُڇي سائين مختصر ٻُڌايو تہ: ’ٽنڊو ڄام مير محمد خان ولد مير ڄام خان تعمير ڪرايو‘.
’سائين مون سنڌ گزيٽيئر ۾ ٽنڊو ڄام بابت هيئن پڙهيو آهي، جيڪو 1876ع جي دؤر ۾ اي ڊبليو هيوز لِکيو هو: ”ٽنڊو ڄام حيدرآباد تعلقي جو وسيل ڳوٺ آهي، جيڪو حيدرآباد کان ٽنڊي الھيار ۽ ميرپورخاص ويندڙ مُک رستي تي واقع آهي، ۽ حيدرآباد کان جنھن جو فاصلو ڏھہ ميل ٿيندو، ٽنڊي ڄام سان ملندڙ جن ڳوٺن ۽ شھرن جون حدون آهن اُنھن ۾ هوسڙي، تاج پور، ٽنڊو قيصر آهن. اُن وقت ٽنڊو ڄام ۾ ڪو بہ سرڪاري عملدار نہ رهندو هو، پر هِڪڙو سرڪاري اسڪول ورنيڪيولر نالي ضرور قائم هو. اُن وقت اي ڊبليو هيوز جيڪا ٽنڊي ڄام جي آبادي ڄاڻائي آهي اُها 1897 ڪُل ٻُڌائي آهي، جن ۾ 937 مسلمانن جو تعداد لِکيو اٿس ۽ اُنھن ۾ جيڪي قبيلا ٻُڌائي ٿو اُنھن ۾ نظاماڻي، سيد ۽ خاصخيلي آهن. هِتي خاناڻي ٽالپر آڪھہ پُڻ رهندڙ ٻُڌائي ٿو، جنھن جو سردار احمد خان ۽ محمد خان هو. هندن جو تعداد 960 لکيو اٿس، جن ۾ اڪثريت لوهاڻن جي هئي. شھرين جو مُک ڌنڌو زراعت لِکي ٿو اُن وقت جي ٽنڊي ڄام جي اهڙي ڪا بہ ڌيان طلب شئي نٿو ٻُڌائي ۽ نہ ڪو اهڙو ڌنڌو جنھن سان شھر جي سُڃاڻپ هُجي“. ’سائين هِن وقت 2017ع ۾ ٽنڊو ڄام ڪِٿي بيٺو آهي‘.
سائين چوي ٿو ’هِن وقت زرعي يونيورسٽي ئي وڏي سُڃاڻپ آهي ٽنڊي ڄام جي، ’بلڪل سائين صحيح ٿا چئو‘ مون جواب ڏيندي چيو: ’زرعي يونيورسٽي وڏي درسگاھہ آهي جنھن ۾ فيڪليٽي آف اينيمل هسبنڊري، زرعي انجنيئرنگ وارو ورڪشاپ پڻ آهي. اُن کان علاوه هاڻي هِتي هاءِ اسڪول ۽ ڊگري ڪاليج پُڻ آهي، سنڌ رورل ڊولپمينٽ اڪيڊمي بہ آهي. ٽنڊو ڄام ۾ هِن وقت مختلف مسلڪن جون پنج عدد جامع مسجدون آهن ۽ هڪ ڪليسا بہ آهي جِتي عيسائي عبادت ڪندا آهن.‘
 

جيڪي سفر ۾ همسفر هئا

پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لِکندڙ، ماتلي جي تاريخ لِکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لِکيو اٿس، جنھن ۾ پوري نظاماڻي قبيلي جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا بہ ڪيترائي ڪتاب لِکيا، سھيڙيا ۽ مُرتب ڪيا اٿس. ”محمد صديق مسافر جي علمي، ادبي، تعليمي، صحافتي ۽ سماجي خدمتن جو تحقيقي مطالعو“ جي عنوان سان محمد صديق مسافر تي پي ايڇ ڊي ڪري ڊاڪٽريٽ جي ڊگري حاصل ڪئي اٿس.

محمد سومار (سجاد حسن) جوڻيجو: شھر ماتلي جي غريب آباد پاڙي جو رهندڙ ۽ منھنجو سڳو سئوٽ، پاڻ سجاد پرنٽگ پريس ماتلي جو مالڪ آهي، گُهمڻ ڦِرڻ جو ذوق رکي ٿو.

ديدار ميمڻ ماتلي: اصل رسول آباد ڪنڊيارو جو آهي، ننڍي هوندي کان هِتي ماتلي ۾ رهيو آهي، پھرين مور پريس تلھار اسان هِن جي حوالي ڪئي هئي، هاڻي هِن وري اها سندس ڀاءُ جي حوالي ڪري پاڻ، گاڏي (ڪيري) ٽيڪسي ۾ هلائيندو آهي..
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ، منھنجو ڀاءُ آھي، سُٺي دِل رکندڙ آھي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آھي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آھي. گُهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ ھميشہ چوندو آهي، گُهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.

مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُليا‘

(24 نومبر 2017ع-ضلع بدين-ٽنڊوالھيار-حيدرآباد)