بڙ جو ڍورو ۽ گنگا جو گام
روانگي
جوڳُ نہ جوڳو تُون، ڪَرِين پَچارُون جوڳِيين،
هِڪِڙو پَنڌُ پَرِيَن ڏي، ٻِي تَـتِي ڀُون.
بدين کان پريان تَـتِي ڀُون، بڙ جو ڍورو، گنگا جو گام، ناٿي فقير لُنڊ سان رهاڻ ڪاڻ رڻ ڪڇ ڏانھن ڪاهي اڄ 17 آگسٽ 2018ع جمع جي ڏينھن، سفر تي سنبرياسين، آءٌ ادا منظور ڏهين وڳي گهران نِڪتاسين، ڪاليج وٽان سائين پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي کي کنيوسين.
سھڻي منھنجي سنڌ جي پنڌ تي ڪيڏانھن بہ ڪاهيون، اسين ٽيئي گڏ گڏ هوندا آهيون، باقي ڪڏهن هڪ، ڪڏهن ٻہ ٻيا ساٿي سفر ۾ همسفر ٿيندا آهن، پنڌ ويجهو هوندو آهي تہ پنج، گنج ٿي هلندا آهيون، جي پري جو پنڌ پَٽـڻو هوندو آهي تہ پوءِ چار يار سولا آسوده ويٺا هوندا آهيون. ايئن اسان جي زندگيءَ/گاڏيءَ جو سفر روان دوان رهندو آهي. اڄ اسان سان چوٿون يار سنڌ جو بيباڪ شاعر حافظ محمد نظاماڻي آهي، جنھن کي وينداسين سندس ڳوٺان وٺڻ لاءِ،گاڏي ۾ پيٽرول ڀرائي سفر جي دُعا پڙهي، ٽيئي نِڪتاسين چوٿين يار جي پار.
تنھن ڪري تصوير تنھنجي مون بنائي ڪانہ هُئي،
ڳوٺ سھراب خان نظاماڻي جو لڳل بورڊ پڙهي گاڏي کي لِنڪ روڊ تان هيٺ لاٿوسين، هي ڳوٺ اسانجي اُن چوٿين يار سفر جي ساٿي، سنڌ جي بيباڪ شاعر حافظ محمد نظاماڻي جو ڳوٺ آهي، جيڪو ڪڙيو گهنور روڊ تي، ڪڙيو شھر کان ٿورو پھرين اچي ٿو، جيئن ئي حافظ محمد نظاماڻي جي اوطاق اڳيان گاڏي روڪي هيٺ لٿاسين تہ حافظ صاحب اوطاق جي اڱڻ تي اڳ ئي انتظار ۾ ويٺو هو. اسانکي ڏِسي گاڏي تائين ايندي، الھہ بچايو جوڻيجو جو هي شعر:
جنم جوڙون جوڙ ۾ جانب جُدائي ڪانہ هئي.
’تنھن ڪري تصوير تنھنجي مون بنائي ڪانہ هئي‘
چوندي حُب مان ڀاڪر پائي مِليو. (الھہ بچايو جوڻيجو، منھنجي ڳوٺ ميون ملوڪ جي سرزمين تي پيدا ٿيو، انتھائي پڪو پُختو، مولوي حاجي احمد ملاح جي جوڙ جو شاعر هو،) حافظ ٻُڌايو تہ ’اسان سڀ هڪ ئي جوڙ ۾ هوندا هُئاسين، تنھن ڪري تصوير تنھنجي مون بنائي ڪانہ هئي. اِها سِٽ الھہ بچايو جوڻيجو طرح طور ڏِني هُئي پوءِ سڀئي شاعر ان سِٽ تي پنھنجا پنھنجا شعر لِکي آيا هئا.‘ اُن کان پوءِ پاڻ سندس نڪورو غزل ٻُڌايو:
عشق جو اوتار منھنجي زندگي.
دشمني جو خار منھنجي زندگي.
ڪالھہ جنت ۾ هُيس ۽ اڄ هِتي،
آ وڏو تڪرار منھنجي زندگي.
ناهي ٻي جو آ مون تي ٺيڪو هليو،
رب جو ڏِس اعتبار منھنجي زندگي.
پنھنجي صورت ۾ ڏِٺم ڪئي صنعتون،
ٿي وڏي بازار منھنجي زندگي.
واھہ جي ’حافظ‘ حياتي آ مِلي،
ماءُ جي ڪر پيار منھنجي زندگي.
اُن کان پوءِ حال احوال ڪندي، چار ئي يار پُھتاسين پھريان بدين.
پريس ڪلب بدين ۾ ماما مجيد سان ملاقات
بدين پريس ڪلب پھچي پڇيوسين ماما مجيد جو، جيڪو هَڪيو تَڪيو هِتي حاضر هو. (ماما مجيد سينيئر صحافي ۽ هن پريس ڪلب جو بُنيادي ميمبر پُڻ آهي. 1976ع ۾ جڏهن هن بلڊنگ پريس ڪلب جو بُنياد پيو اُن وقت عبدالطيف زرگر، هاشم ميمڻ، محمد خان جوڻيجو، عبدالمجيد ملاح، ياسين آرائين، الله رکيو نعيم، زاهد ملاح، ملڪ الياس، عبدالجبار عارفاڻي، شريف کوسو، انور شاھہ، الله بخش اعواڻ بُنيادي ميمبر هئا. ماما مجيد پنھنجي صحافتي شروعات گمبٽ مان هفتيوار ’ناظم‘ اخبار کان ڪئي ۽ پوءِ روزنامه ’سنڌ ٽائمز‘ محمد عثمان ڏيپلائي جي اخبار کان ڪئي).
ماما مجيد اسان کي ريفريشمنٽ ۾ مرچائي پڪوڙا، ساده پڪوڙا، ڪيڪ، چانھہ ۽ ڪمند جو جوس پياريو، حال احوال ٿيا، ڀوڳ چرچا پُڻ، تيستائين شوڪت ميمڻ بہ آيو، جنھن بہ اچي ڪچھري ۾ حصو ورتو ۽ پوءِ فوٽو گرافي ڪئي. ماما مجيد کان مُرڪي موڪلايوسين.
گاڏيءَ ۾ ويھندي حافظ سائين سان هِڪڙي ياد شيئر ڪيم، جيڪا بدين پريس ڪلب سان سلھاڙيل آهي: ’17 جون 2001ع جمعي جي ڏينھن هِڪڙو ليڪچر پروگرام سنڌي ادبي سنگت شاخ بدين طرفان هن ئي پريس ڪلب ۾ رکيو ويو، اُن وقت هن هال جي سيٽنگ ڪانفرنس واري وڏي گول ٽيبل واري هئي. سنڌي ادبي سنگت شاخ بدين جو سيڪريٽري اُن وقت آئون هئس، مون سيڪريٽري ٿيڻ کانپوءِ پھرين ئي گڏجاڻي ۾ ٻارھن مھينن جو شيڊول پڌرو ڪيو، جنھن ۾ پھرين مھيني جو اهو ليڪچر پروگرام ”بدين ضلعو تاريخ جي آئيني ۾“ هو. ليڪچر ڏيندڙ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو صاحب ۽ خاص مھمان ڊاڪٽر نجمہ جوڻيجو صاحبہ هئي. ڪجهہ سينيئر دوستن هروڀرو انا جو مسئلو ٺاهي منھنجي پروگرام کي مڪمل ناڪام ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، صرف اِهو سوچي تہ اسان روايتي طريقي سان گڏجاڻيون ڪندا رهيا آهيون، هي ڪالھہ جو جونيئر شاعر پھريون ڀيرو ئي اچي اسان جا رڪارڊ ٽوڙڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. تنھن ڪري هنن پريس ڪلب جي دوستن کي بہ چيو تہ هِن ليڪچر پروگرام ۾ شرڪت نہ ڪجو ۽ پوءِ ايئن ئي ٿيو، پريس ڪلب جا ڪجهہ صحافي جيڪي اُن وقت موجود هئا، هال وارو دروازو بند ڪري اندر وڃي ويھي رهيا، پر ڪلاڪ ٻن جي پروگرام ۾ شرڪت نہ ڪيائون. پوءِ پروگرام تہ جيئن جو تيئن ڪري ويس، باقي اهو ٻارھن مھينن وارو شيڊول ڦاڙي کڻي ڦِـٽي ڪيم. صرف اِهو سوچي تہ منھنجو هي ڪو ذاتي معاملو آهي ڪونہ، نہ ئي اَنا جو مسئلو آهي، هي سڀني جو گڏيل ادارو / معاملو آهي، ٻيا ميمبر نـٿا چاهين تہ ڀلا آئون خوامخواھہ ڇو مخالفت کـڻان.
لنواري شريف مان شرف الدين شامل ٿيو
لنواري پھچڻ کان پھرين رستي ۾ ڊاڪٽر شرف الدين کي فون ڪيم: ’اسان بدين مان نِڪري چُڪا آهيون، پھرين وينداسين ڪڍڻ پريس ڪلب، سائين عبدالله چانڊيو انتظار پيو ڪري، اُن کي چيو هيم تاريخي ماڳ گُهمائڻ لاءِ، واپسي ۾ مزار تان حاضري ڀرينداسين.‘
’ٺيڪ آهي، پر رات واري ماني مون وٽ کائـڻي آهي،‘ شرف الدين وراڻيو، ’ٺيڪ آهي‘ جواب ۾ چيومانس.
فون بند ڪرڻ کانپوءِ وري حافظ کي چيم: ’پاڻ جي شرف الدين کي سفر ۾ ساڻ وٺي هلون تہ وڌيڪ بھتر ٿيندو، هن کي شين جي باري ۾ وڌيڪ معلومات بہ هوندي.‘ حافظ چيو: ’نمبر ملائي،‘ نمبر ملايم.
’شرف الدين اسان رات واري ماني هِڪڙي شرط تي کائينداسين، جي تون اسان سان گڏ سفر ۾ هلين تہ، تنھن ڪري تون جلد تيار ٿي ٻاهر بيھي اسين پھچڻ وارا آهيون‘. حافظ سائين ڄڻ شرف الدين کي حُڪم ڪيو.
لنواري شريف شھر ۾ داخل ٿيون اِن کان پھرين ڊاڪٽر شرف الدين کي ڏِسڻ جو شرف حاصل ٿيو، پر بائڪ بہ گڏ هُيس، کيس سِڪ سلھاڙيل ڀاڪرن ۾ ڀريوسين، ملياسين، چيوسين، ’بائڪ کي جلد گهر ڇڏي اچ‘. بائڪ کي گهر ڇڏي آيو. هاڻي شرف الدين اسانجي اڄ جي سفر جو پنجون ساٿي ٿي ساڻ هلڻ لڳو، حال احوال ڪندا لنواري شھر مان لنگهياسين.
لنگهياسين لنواري شھر مان
هي شھر ڪو خاص وڏو شھر ناهي، جيئن ٻھراڙيءَ جا ٻيا شھر هوندا آهن، بِلڪل ايئن ئي بي ترتيب، سادا اڏيل دُڪان. پر هي تاريخي شھر ضرور آهي، جنھن جي شاهدي طور خواجہ محمد الزمان جي درگاھہ جو هجڻ پري کان پڌرو آهي. هن شھر جو بُنياد پڻ خواجہ محمد زمان، 1150ھہ مطابق 1743ع ۾ رکيو. هي شھر يونين ڪائونسل لنواري جو مرڪزي شھر آهي ۽ بدين شھر کان تقريبن تيرهن ڪلو ميٽر جي مفاصلي تي آهي. هِن شھر جي رهندڙ رهواسين ۾ نوي سيڪڙو کان مٿي اُتر سنڌ جا ماڻھو آباد آهن، تنھن ڪري هِن شھر ۾ انسانيت جو رت بہ گهڻيو وهيو آهي ۽ انھيءَ دُشمني جي دونھين ۾ هِن شھر کي ٻہ ٽي ڀيرا ساڙيو/ ٻاريو ويو آهي، پر پوءِ بہ هِڪڙي خوشبختي هِن شھر جي اِها بہ آهي تہ ڀٽ جو بادشاھہ شاھہ عبداللطيف پنھنجا پير هِن شھر جي پَٽن تان پائي ويو آهي، جڏهن شاھہ لطيف پنھنجي عمر جي آخري ڏهاڪي ۾ خواجہ محمد زمان سان مِلڻ جي خواهش کڻي هِتي پھتو هو. ملاقات کانپوءِ شاھہ لطيف هِن شھر/هن پَٽ لاءِ ڇا چئي ويو، اِهو ذڪر گهڻن ڪتابن ۾ مِلي ٿو، پر پاڻ تہ بس اِهو ئي ٿا چئون تہ شاھہ لطيف اِن پھرين ملاقات کانپوءِ پنھنجي سُر کاهوڙي داستان پھرين ۾ هي بيت خواجہ محمد زمان کي خراج طور ارپي ويو.
’مُون سي ڏِٺا ماءِ، جَنِي ڏِٺو پِرِينءَ کي،
تَنِي سَندِي ڪاءِ، ڪَري نہ سَگهان ڳالَھڙِي.
خواجہ محمد الزمان جي درگارھہ، ڪنھن ٻي ڀيري
درگاھہ ڀرسان گُذرياسين درگاھہ کي ڏِسڻ جو پروگرام واپسي ۾ هو، پر ڊاڪٽر شرف الدين ٻُڌايو تہ ’درگاھہ کولڻ تي بندش پيل آهي.‘ سائين حافظ چيو ’اوهانکي درگاھہ ڏِسڻي هُئي تہ مونسان ڳالھہ ڪريو ها، مون وٽ ٻہ اهڙا ماڻھو آهن، جيڪي پاڻ کي درگاھہ کولي گُهمائي سگهن ٿا.‘ شرف چيو ’ها بلڪل، هاڻي تہ صرف ٻاهران کان ڏِسي سگهنداسين‘. چيم: ’ٻاهران تہ هاڻي بہ ڏِسي رهيا آهيون‘، درگاھہ کي ٻاهر کان رپيئر ڪيو پيو وڃي. حافظ چيو: ’درگاھہ گُهمڻ جو پروگرام ڪنھن ٻي ڀيري ٺاهينداسين،‘
ڪھي لٿاسين ڪڍڻ ۾
سنڌ جي ڏکڻ ۾ بدين تعلقي جو هي وڏو شھر هِتي آباد آهي، هِن شھر جي تاريخ تہ تاريخدان ئي ٻُڌائيندا پاڻ تہ بس اوهان کي ايترو ٻُڌائينداسين تہ هِن شھر کي آءٌ، شمشيرالحيدري جي جنم ڀومي ۽ عبدالله چانڊيو، الھبچايو جمالي، غفور چانڊيو، ڊاڪٽر علم الدين انصاري، اصغر انصاري، حسن درس جي گهڻي شاعري ياد رکندڙ عاشق انصاري، (جيڪو جواني ۾ ئي وِڇوڙي جا ورلاپ آلاپي اُلھي ويو سانوڻي سج وانگي)، سرواڻ سنڌي، سليم جمالي، ۽ ملاقات جي خواهش رکندڙ، اڄ تائين نہ مِلي سگهندڙ منتظر چانڊيي جي شھر طور سُڃاڻان.
ڪڍڻ پريس ڪلب، ڪجهہ گهڙيون ڪچھري
ڪڍڻ شھر جي جيئن ئي ويجهو پھتاسين عبدالله چانڊيو جي فون آئي، ’مور ساگر ڪِٿي پھتا آهيو؟‘ چيم: ’بس اوهان جي سامھون.‘ منھنجو ايئن چوڻ سڀئي صحافي دروازي کان ٻاهر نِڪري بيٺا. اسان بہ اچي بريڪ ڪيو، سڀئي صحافي دوست وڏي سِڪ ۽ حُب سان مِليا.
اندر ويٺاسين، عبدالله چانڊيو ڇوڪري کي موڪليو تہ وڃي سُٺي چانھہ ٺھرائي اچ ۽ بسڪيٽ وٺي اچ، جيستائين چانھہ اچي، تيستائين بِسڪيٽ کولي اڳيان رکيا ويا، ڪِن دوستن چانھہ کان پھرين کاڌا ڪِن چيو تہ اسان چانھہ مان ٻوڙي کائينداسين. اِن تي حافظ هي چرچو ٻُڌايو: سنڌ جو دوست ٻاهر ڪنھن ملڪ ۾ رهندڙ دوست سان مِلڻ ويو، حال احوال ٿيا، ڪچھري دوران پُڇائين:
’ڏي خبر پنھنجا سنڌي ڀائر سُڌريا آهن؟‘
’ها بلڪل‘ دوست وراڻيو.
’ڀلا چانھہ ۾ بسڪيٽ ٻوڙي کائيندا آهن؟‘
’ها بلڪل.‘
’پوءِ ڌوڙ مان سُڌريا آهن.‘ سڀئي دوست کِلڻ لڳاسين.
سو حقيقت ايئن بہ ناهي تہ چانھہ مان بسڪيٽ ٻوڙي نہ کائڻ سان ماڻھو وڏي ترقي ڪري ٿو، اِهي تہ بس ايئن ئي چوڻ جون ڳالھيون آهن. سو چانھہ بہ آئي ڪجهہ دوستن بسڪيٽ چانھہ مان ٻوڙي کاڌا، ڪِن بسڪيٽ ايئن ئي، کاڌا، چانھہ سُٺي ٺھيل هُئي.
غفور چانڊيو ڇوڪري کي پيسا ڏيندي چيو ’وڃ سُٺا ڪيلا ڏِسي وٺ اچ.‘ ڪجهہ دير کانپوءِ ڇوڪرو ڪيلا وٺي آيو، عبدالله چانڊيي سڀني کي ڪيلا ورهائي ڏِنا. غفور چيو، ’بسڪيٽ تہ چانھہ مان ٻوڙي کائبا آهن، پر ڪيلا ڇا مان ٻوڙي کائجن.‘ سڀئي گڏجي کِليا. ايئن ڪجهہ هِتان هُتان جون ڳالھيون ڪيون، حافظ نظاماڻي پنھنجو غزل ٻُڌايو، پوءِ دوستن کان موڪلائي روانا ٿياسين.
شھر جي آخري ڇيڙي کان پھرين ڊاڪٽر علم الدين انصاري جي ڪلينڪ آهي، حافظ چيو ’ڊاڪٽر علم الدين سان مِليو هلون ها الائي هوندو نہ،‘ شرف الدين چيو ’ٺيڪ آهي ڏِسون ٿا،‘ تيستائين منھنجي نظر پئي ڊاڪٽر ويٺو هيو، چيم: ’ڊاڪٽر علم الدين سامھون ويٺو آهي،‘ حافظ چيو ’ادا منظور گاڏي روڪ.‘ لٿاسين جيئن تہ علم الدين جي نظر اسان تي پئي تہ پاڻ بہ ڪُرسي تان اُٿي ٻاهر اچي مِليو. ڊاڪٽر چيو،
’اندر هلو ويھون ڪا خدمت ڪريون.‘
سڀني چيو ’نہ ڊاڪٽر اسان جي منزل پري آهي، خدمت ٻي ڀيري‘
’نہ نہ ايئن نہ ٿيندو، ڪجهہ نہ ڪجهہ کائبو پيئبو‘
’نہ ڊاڪٽر سائين وري ٻي ڀيري‘
’ڀلا جي ڪجهہ بہ خدمت جو موقعو نٿا ڏيو تہ آءٌ اوهان سان گڏ ٿو هلان، ايئن خدمت بہ ٿي ويندي،‘ ڊاڪٽر جي واتان گڏ هلڻ جو ٻُڌي اسان سڀني کي خوشي محسوس ٿي.
امجد انصاري (ڊاڪٽر علم الدين جو ننڍو ڀاءُ) گاڏي ڊرائيو ڪئي، شرف الدين ڊاڪٽر علم الدين سان گڏ ويٺو، اڳيان هنن جي گاڏي پويان اسانجي گاڏي. پھرين رُخ رکيوسين سيف الملوڪ واءِ جو، رستي ۾ ايندڙ پھريون تاريخي ماڳ اِهو ئي هو. پھريان هڪ رستي تي هلڻ لڳاسين، پر پريان ايندڙ همراه کان پڇيائون اُنھيءَ وري واپس ورايو.
سيف الملوڪ واءِ ۽ ڪنڊيءَ جو وڻ
روڊ ڇڏي هيٺ ڪچي ۾ لٿاسين، ڪجهہ فاصلو طئہ ڪيوسين اڳيان ڀِٽون نظر آيون، اسان سڀني چيو، سبحان الله هِتي بہ ٿر موجود آهي، پوءِ واري جو پنڌ شروع ٿيو، جيئن جيئن اڳيان پي وياسين تہ واري اهڙي جھڙي اَڇڙي ٿر ۾ هوندي آهي، کِپون، ٿوهر ۽ ڪنڊي جا وڻ بہ موجود هئا، بروهين جي ڳوٺ اڳيان پرائمري اسڪول تائين گاڏيون هلي سگهيون، اڳيان واري ايتري هُئي جو گاڏين جو هلڻ مشڪل هو، گاڏين کي اُتي ئي ڇڏيوسين.
آءٌ هليو ويس ماضي جي ميلي ۾، جڏهن سيف الملوڪ جي ڍنڍ ڏِسڻ لاءِ 2006ع ۾ ناران ويا هئاسين، چؤطرف وڏا وڏا پھاڙ ۽ انھن جي چوٽين تان ڳرندڙ برف ۽ وچ ۾ وهندڙ صاف شفاف پاڻيءَ جي ندي، عجب ۽ خوبصورت منظر سامھون هو، اکين جي ۽ ذهن تي اهو پرَيَن جو ٽولو بہ تري آيو، جيڪي پريون بديع الجمال سان گڏ وهنجڻ اينديون هيون. اصل ۾ هن ئي جهيل سان هڪڙو لوڪ داستان وابستہ آهي، جيڪو ٿورو هن طرح آهي تہ: ”شاھہ عاصم نالي هڪڙو بادشاھہ هو، جنھن کي سِڪي پِني هڪڙو پُٽ ڄائو هو، جنھن جي خوشيءَ ۾ بادشاھہ ڇا ڇا نہ ڪيو هوندو. خير پوءِ جوتشي ۽ نجومي پُڻ گهرايا ويا، جن کيس نالو بہ ”سيف الملوڪ“ تجويز ڪري ڏنو ۽ ڪجهہ ڊيڄاريندڙ اڳ ڪٿيون پُڻ ڪيائون، واقعي بہ ايئن ٿيو، جڏهن سورهن سالن جو ٿيو تڏهن عشق ۾ اڙجي ويو، سو بہ پري ذات سان، هڪ ڀيري سير تفريح لاءِ نِڪتو ۽ پري ڪنھن پھاڙي تي ڪوئي آواز ٻُڌي انھي طرف وڌيو، جيڪا ’بديع الجمال پري‘ گُنگنائي رهي هئي.
شھزادي بي اختيار ٿي وڃي پريءَ جي ڪُلھن تي هٿ رکيو ۽ پوءِ اُتان کان عشق جي اُماڙي شھزادي جي بادشاهي زندگي کي باھہ جو سيڪ ڏيڻ لڳي. هاڻي هن جو سُک، چين، آرام اُڏامي چُڪو هو، اُن پري جي پويان ۽ آخر هڪ ڏينھن سندس هڪڙي درويش سان ملاقات ٿئي ٿي. اُهو کيس سندس مُنڊي ڏي ٿو ۽ پوءِ هي اُن درويش جو ٻَڌو ٻانھون ٿي رهيو ۽ انھيءَ ئي کيس رَستو ٻُڌايو. انھيءَ پريءَ تائين پھچڻ جو. اُهو رستو ڪيترو پُرخطر ۽ اُهي منظر ڪيترا ڀوائتا هئا، اهڙا سڀ ڀوائـتا منظر پار ڪري آخر اچي انھيءَ جهيل تي پھتو، جيڪا هن جي آخري منزل هئي. جتي هن جي پري بديع الجمال سان ملاقات ممڪن هئي. (قصو وڏو آهي)
ڪو درد ٿو ماڻھو کي ٺاهي ڇڏي،
ڪو درد ٿو پاڻ سان وڃي گڏ وٺي.
ڊاڪٽر علم الدين پريان ايندڙ ٻن ڇوڪرن کي سڏ ڪيو ۽ چيو:’اسان جا مھمان آيا آهن، هنن کي سيف الملوڪ واءِ تي وٺي هلڻو آهي.‘ اُنھن مان هِڪڙي ٻي کي پنھنجي بروهڪي ٻوليءَ ۾ چيو ۽ ڇوڪرو اسان جي اڳيان اڳيان هلڻ لڳو، پنڌ بہ ڪلوميٽر کان وڌيڪ هو سو بہ واري ۽ دڙن جو چڙهائي وارو پنڌ، پر جيئن جيئن مٿي چڙهندا وياسين، موسم خوشگوار، جھڙالو ٿيندو ويو.
هِڪ گرمي جو قھر آ، ٻيو ڇا هئي ڀلا،
هي واريءَ جو سفر آ، ٻيو ڇا هئي ڀلا،
تـتيءَ ڏينھن ۾ آئي، جھڙالو ڪري وئي،
تنھنجي ياد جو سحر آ، ٻيو ڇا هئي ڀلا.
مٿيون قصو ’جهيل سيف الملوڪ‘ جنھن جو پنڌ پھاڙ جو آهي ۽ جيـپن تي ڪبو آهي، جڏهن تہ هِتي واري جو پنڌ سو بہ پيرن پيادل نيٺ اچي پھتاسين سيف الملوڪ واءِ تي، واقعي بہ حيران ٿي وياسين، پڪي سِرن جي واءِ ٻڌل آهي، پر صديون پُراڻي ٻُڌائي وڃي ٿي، جيڪا اڃا تائين ريٽي، ميٽي، لَٽي ناهي، توڻي جو واري جي دڙي تي آهي، هوائن ۾ وڏا کوھہ لٽجي وڃن ٿا ۽ ٻي حيران ڪُن ڳالھہ اِها هُئي تہ هيٺ تر تائين اسانجي نظر پھچي نہ پئي سگهي، سڀني واري واري سان ڪوشش ڪئي، پر تر تائين نظر نہ پئي وڃي سگهي، ايتري هيٺ اونھي هُئي.
هِن واءِ سان بہ منسوب هِڪڙو اهڙو ئي داستان ڪنن سان ٽڪرائجي ٿو تہ، جھڙو مٿي ذڪر ڪيو اٿم، ساڳي طرح ”سيف الملوڪ واءِ جتي ڪڍڻ وهندو هو، جنھن جو هڪ بڙ وارو ڍورو اُن ڀٽ جي بلڪل ڀرسان اُتر طرف کان وهندو هو، ڀٽ جي اوڀر ۾ هيٺاهين تي هِڪ ترائي آهي، جنھن جي چئوطرف ڀِٽون آهن، جنھن لاءِ مشھور آهي تہ اهو پَرَيَن جو تلاءُ هو، جنھن تلاءَ ۾ بديع الجمال پَرِي پنھنجي سھيلين سان گڏجي وهنجڻ ايندي هئي. شھزادو سيف الملوڪ بديع الجمال پري جي تلاش ۾ ان ڀٽ تي اچي پنھنجو پڙاءُ ڪيو ۽ ان ئي ڀٽ جي چوٽيءَ تي اها پُراسرار واءِ تعمير ڪرائي ۽ ان واءِ مان هڪ زيرِ زمين سرنگهہ پڻ تعمير ڪرائي هئي، جنھن سرنگهہ جو مُنھن اوڀر طرف پريَن واري تلاءَ تائين هو. رات جي چانڊوڪين ۾ بديع الجمال پري جيئن ئي ان تلاءُ ۾ سھيلين سان گڏ وهنجڻ ايندي هئي تہ شھزادو سيف الملوڪ ان واءِ/کوھہ ۾ داخل ٿي ان سرنگهہ رستي بديع الجمال پري جو وڃي ديدار ڪندو هو.“
اِهو قصو ٻُڌڻ کان پوءِ مون تصور ۾ ايئن ڏِٺو تہ هُتي وڏن پھاڙن جي وچ ۾ ’ڍنڍ‘ آهي، هِتي واري جي ڀٽن وچ ۾ ’واءِ‘ آهي، هُتي پاسي کان وهندڙ ڪنھار درياء آهي، هِتي پُراڻ درياء جا پار هئا، هُتي پھاڙ جو پنڌ آهي، هِتي واري جو پنڌ آهي، هُن جو سدائين سدا بھار رهڻ جو سبب پاڪستان جي ترجيح آهي، هي سنڌ جي سينڌ ۾ آهي، تنھن ڪري اُجڙيل ۽ ويران آهي. جنھن جو ڪارڻ ڪجهہ تہ اسانجا حڪمران بہ آهن ۽ ڪجهہ وفاق جي ٻہ اکيائي آهي. وفاق کي سنڌ جي سونھن نہ وسيلا ٿا گهرجن.
سيف الملوڪ واءِ جي ڀر ۾ ئي موجود ڪَنڊي جو وڻ، جيڪو چوڌاري نظر گُهمائڻ سان اِهو اڪيلو وڻ ئي نظر اچي پيو، هن وڻ لاءِ بہ چوَن پيا تہ ٻہ ٽي صديون پُراڻو آهي، اڳي سِڌو بيٺل هوندو هو هاڻي هيٺ لڙي پيو آهي ايترو فرق آيو آهي، باقي اڃا تائين سائو ۽ ڇانوَ ڏيندڙ آهي، اسان سڀني ڪنڊي جي وڻ هيٺان بيھي ڪجهہ ٿڌي هوا جو لُطف بہ ورتو، فوٽو گرافي بہ ڪئي. هِتي لڳندڙ هوا اسانجي گاڏين ۾ هلندڙ اي سي کان سوين ڀيرا وڌيڪ ٿڌڪار ۽ راحت ڏيندڙ هُئي. اسان سان گڏ جيڪو گائيڊ طور بروهي ڇوڪرو آيو هو، اُن کان نالو پُڇومانس مُنير احمد بروهي ٻُڌايائين. هي تاريخي ماڳ ديھہ سينگاري، تعلقي ڪڍڻ ۾ موجود آهن.
هاڻي وري واپس اچي گاڏين وٽ پھتاسين، ڊاڪٽر علم الدين پُڇيو، ڏيو خبر مزو آيو؟ چيم: ’ڊاڪٽر صاحب اسان کي مزو تہ ڇا راحت ايندي آهي، تاريخي ماڳ ڏِسڻ ۽ گُهمڻ ۾‘.
سني گُوني ۾ گهڙياسين
اڳيان گاڏي علم الدين وارن جي ۽ پُٺيان اسين، پنڌ کي پٽيندا، ٻنھي سائڊن کان ويران ٻنيون ٻارا ڏِسندا، افسوس ڪندا اڳتي وڃي رهيا هئاسين، ڪجهہ ڪلوميٽر طئي ڪرڻ کان پوءِ هِڪڙو ٻھراڙي جو ننڍڙو شھر آيو جنھن مان صرف اسان گُذرياسين بورڊ تي نالو پڙهيوسين، ’سني گوني‘ نالو تہ پُراڻو ٻُڌل آهي، پر شھر مان اڄ گُذر ٿيو آهي. هي شھر بہ بلڪل اهڙو ئي آهي، جھڙو ڪنھن پسمانده علائقي جو ڳوٺاڻو شھر هوندو آهي. اسانجون گاڏيون وري بہ فاصلن کي ويڙهنديون اڳتي هلي رهيون هُيون، اڳيان وري بہ ڀِٽن جو نظارو ڏِسڻ لاءِ مليو، جنھن روڊ تي وڃي رهيا هُئاسين، اُهو بہ اڳيان مٿي هو، گاڏيون مٿانھين طرف هلڻ لڳيون، اڳيان پُل آئي، ڪِراس ڪري هُن پاسي گاڏين کي بريڪ ڪيوسين، اُتي لڳل بورڊ پڙهيم، لکيل هو علي بندر 00 ڏيپلو63 ڪلوميٽر، هِتان کان مِٺي ڏانھن پُڻ رستو وڃي رهيو هو.
علي بندر! صفا ايئن
اسان جي سوچ ۾ بلڪل بہ ايئن نہ هو تہ علي بندر صفا ايئن هڪ چونڪي، هڪ هوٽل، هڪ ٺھندڙ مسجد کان سواءِ ويران نظر ايندو، ڇو تہ علي بندر تاريخي بندر ۽ ماضي ۾ وڏو واپاري مرڪز سڏيو ويندڙ شھر هو. جنھن کي ايئن ويران ڏِسي اعتبار ئي نہ پيو اچي. تہ هي آهي علي بندر.
تعلقي ڏيپلي ۾ ايندڙ علي بندر دراصل بدين جي ڏاکڻي سرحد تي پُراڻ ۽ هاڪڙي جي ميلاپ واري هنڌ موجود هو/آهي. علي بندر ڏانھن اچڻ لاءِ لنواري، ڪڍڻ کانپوءِ جيڪو اسين رستو ڏئي آيا آهيون، ٻيو نندو شھر کان ۽ کوسڪي شگرمل کان بہ رستو اچي ٿو. جڏهن علي بندر جو عروج هو تڏهن هِن جي اولھہ کان ’ڪيلڙي‘ نالي شھر آباد هو ۽ پوءِ جڏهن ڪيلڙي شھر ختم ٿي هڪ يادگار آثار ٿي ويو تہ اُن کي ’ڳاڙهو ڀڙو‘ سڏيو ويو. علي بندر جو عروج پُراڻ درياء جي پورن تائين هو، پُراڻ پُور ڇڏيا تہ علي بندر بہ اُجڙي ويو.
هڪ ڏند ڪٿا آهي تہ: ”ڪشمير جو هڪ سوداگر هو، جيڪو زال سميت هِتي آيل هو ۽ پوءِ اُن سوداگر جي زال هِتي جي هڪ سنڌي ٻڪراڙ سان عشق ڪري ويٺي ۽ شادي ڪري ڇڏيائين، زال جي انھيءَ بيوفائي تي ڪشميري سوداگر پنھنجي ڪاوڙ پُراڻ کي پورائي پوري ڪئي. چون ٿا تہ پنھنجي کيسي جي خرچ سان پُراڻ جي مُنھن ۾ مِٽي وجهرائي بند ڪرائي ڇڏيائين، ايئن پوءِ پُراڻ بہ پورو ٿيو تہ علي بندر جو اوج بہ ختم ٿيو.“ هڪ ٻي ڪتاب ۾ پڙهيو هيم تہ 1819ع ۾ هڪ وڏو زلزلو آيو هو، جنھن پُراڻ کي مڪمل پوري پورو ڪري ڇڏيو. انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا ۾ وري هيئن پڙهيو اٿم تہ: ”علي بندر جو اوج سنڌو درياھہ جي رُخ نہ بدلائڻ تائين قائم رهيو، پر ميان غلام شاھہ جي زماني ۾ درياھہ پنھنجو رُخ مٽائي ٻئي گس سان وهڻ لڳو، جنھن جي نتيجي ۾ پُراڻ جو وهڪرو بند ٿي ويو ۽ هي علي بندر زوال پذير ٿي ويو.“
هِتي بہ هوائون وڻندڙ لڳي رهيون هُيون، علي بندر پُل تي بيھي اسان گروپ فوٽو ڪڍرايو، انھي دوران هِڪڙو چاچو اچي مِليو، جنھن جو تعارف ڪرائيندي ڊاڪٽر علم الدين انصاري چيو، ’هي آهي هِتي جو مشھور شِڪاري، پر هِن ڀيري مونکي تِـتَر نہ کارايا اٿس.‘ چاچي چيو ’حاضر بابا تـِتَر کوڙ،‘ چاچي جو نالو مصري نوتيار آهي.
سفاري پارڪ، بِنا سونھن جي
علي بندر کان واپس ايندي سفاري پارڪ جي ڄاري ڦِريل ديوار ڏِسندا آياسين، جيڪا علي بندر ڏي ايندي پري کان ڏِسي رهيا هئاسين ۽ خبر نہ هئڻ ڪري ڌُڪا/تُڪا هڻي رهيا هئاسين تہ اهو ڇا ٿي سگهي ٿو، الائي ڪيترن ڪلوميٽرن تائين اُها ڄاري جي ديوار ڏِنل آهي، واپسي ۾ انھي ديوار جي ڀر ڏئي آياسين جڏهن ديوار جو دنگ آيو تہ گاڏيون اولھہ طرف مُڙيون، ٿورو اڳيان هلياسين مين گيٽ اڏيل هو. دوستن ٻُڌايو تہ هي آهي سفاري پارڪ جيڪو آپا فھميده ۽ ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي دؤر جو وڏو منصوبو هو. هن تي ٻہ ارب خرچ ڏيکاريل آهي، پر جي رڳو هڪ ارب بہ خرچ ڪن ها تہ ماڻھو تفريح لاءِ اچن ها، پر سمجهہ ۾ نٿو اچي تہ ڇو وزير ايترا پيسا کائڻ جي باوجود بہ اُها اسڪيم برقرار رکي نٿا سگهن، جنھن اسڪيم جي مَد ۾ ڪروڙين روپيا کائن ٿا.
ڳوٺ عبدالرحمان جت
سفاري پارڪ کان جيئن ئي نِڪتاسين سِڌو گاڏين بريڪ اچي ڪيو وڏن وڻن هيٺ، سامھون بورڊ پڙهيم لِکيو پيو هو ڳوٺ عبدالرحمان جت. گاڏيون جن وڻن هيٺان پارڪ ڪيون هُيون، اُنھن وڻڻ ۾ نمن جا وڻ، ڄمن جا وڻ، سفيدن جا وڻ، کجين جا وڻ، مطلب تہ ماحول ڏاڍو خوبصورت هو، جڏهن اندر اوطاق ۾ آياسين تہ صفائي بہ واھہ، ڪچي ڀتين سان ۽ مٿان بانس جي ڇڙهُن ۽ پکن سان تمام وڏو هال ٺھيل هو، لڳي ٿو ڪنھن NGOs جي تعاون سان ڪو ڪميونٽي هال جُڙيل آهي، پر وڏن وڻن جي وچ ۾ ۽ ايئن خوبصورت جُڙيل هال ۾ ڏاڍو مزو آيو، دوست سڀ ويٺا ٽيبل ڪُرسيون اڳ ئي موجود هيون.
سائين پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار، ادا منظور ۽ مون سامھون ٺھيل مسجد ۾ نماز پڙهي، هي مسجد بہ واھہ سبحان الله ٻھراڙي جي ڳوٺ جي مسجد بہ اهڙي خوبصورت، هن جي اڱڻ ۾ کجين جا وڏا وڻ جنھن کي وڍڻ بجاءِ برقرار رکيا اٿن ۽ اُنھن ٿـُڙن وٽان ٽائل نہ لڳايا اٿن، يعني ٽائلز واري فرش جي وچ تي کجين جا ٿـڙ (وڻ) مونکي ڏاڍو ماحول وڻيو. هن مدينہ مسجد ۾ اسان ظھر سفر قصر پڙهي ۽ عصر سفر پڙهي. مسجد جا ٻاهران ايندڙن لاءِ ٻہ گيٽ ٺھيل هئا، جنھن تي گول نموني ڄارين جا وڻ هُئا. جيئن شھرن ۾ پارڪ تي ڪونو جي وڻ جا گُل يا خود وَل ايندي آهي، اُنھي جا ٺھيل ايئن گول دروازا يا گُل هوندا آهن، پر هي ڄارين مان ٺھيل اِهو بہ مون لاءِ تجسس جو سبب بنيو.
واپس آياسين تہ اُتي موجود ڳوٺاڻن اسانجي آجيان ڪئي، جنھن ۾ چاچو محمد حسن جت، جمعون جت ۽ ذوالفقار علي عرف ڀٽو جت جيڪو ماستر عبدالرحمان جت جو فرزند آهي ۽ ٻيا موجود هئا، چاچي محمد حسن جت هِڪڙي ڳالھہ ٻُڌائي مولوي حاجي احمد ملاح جي عاشق احمد جت جي، جيڪو حاجي احمد ملاح جي ڀرسان دفن ٿيل آهي. احمد جيڪو انڊيا مان آيل هو، هڪ ٻيو بہ ساٿي هُيس، محمد حسن ٻُڌايو: ’هو هِتي سرحد ٽپي آيا، جيڪي اسانجي ڳوٺ ۾ آيا اسان بہ سُڃاتا تہ ماڻھو نوان آهن ڪِٿان جا آيل آهن، ٿوري دير ۾ رينجرس وارا اُٺن تي چڙهي اچي هنن وٽ پھتا. حال احوال ڪيائون، هنن ٻُڌايو تہ اسان برابر آيا هُن پار کان آهيون، پر اسان وٽ هُن پاسي جي ڪا بہ شئي ناهي، اوهان تلاشي وٺي سگهو ٿا، باقي اسان کي روڪيو نہ. هنن تلاشي وٺي ٻنھي همراهن کي ڇڏي ڏِنو، هي روانا ٿيا، پويان رينجرس وارن سوچيو تہ هنن کي ڇڏي ڏينداسين تہ پنھنجي نوڪري ويندي هلي، وري هنن جي پويان ويا، ڪافي منزل طئي ڪري ويا، هنن اڳيان اُٺ آڻي بيھاري چيائون تہ ٻئي هنن اُٺن تي چڙهو، هلو صاحب وڏي وٽ. هن همراھہ جنھن جو نالو احمد هو، چيائين صاحب اسان چيو تہ اسان کي منزل تائين پھچڻ ڏيو، اسان ڏوهاري ناهيون، پر هنن نہ مڃيو، احمد وٽ ڪلھي تي پيل چادر هئي جيڪا مٿان وجهي ليٽيو، هنن سمجهو تہ شايد نِنڊ ٿو ڪري، ٿوري دير کان پوءِ ٻي ساٿي کي رينجرس وارن چيو تہ هِن کي اُٿار تہ هلون، اُن ساٿي جيئن ئي چادر مُنھن تان هٽائي تہ همراه پنھنجي منزل ڏانھن وڃي چُڪو هو. پوءِ رينجرس وارن کي اچي ڊپ ورايو، اُن جو ڪفن دفن بہ پاڻ ڪيائون ۽ کڻي وڃي مولوي احمد ملاح جي ڀرسان دفن ڪيائون.“ مونکي تہ هي ڪھاڻي ٻُڌي عجب پي ٿيو، پر چاچو محمد حسن جت چوي تہ هي سڄو واقعو منھنجي اکين اڳيان ٿيو هو. آءٌ اُنھي واقعي جو اکين ڏِٺو شاهد آهيان.
عبدالعظيم جت جنھن ’شاھہ جو گنج‘ لِکيو
اسان ڪچھري ڪري اُٿياسين هنن همراهن مان ٻہ اسان سان گڏ هليا، چاچو محمد حسن جت ڊاڪٽر علم الدين جي گاڏيءَ ۾ چڙهيو، ذوالفقار جت اسان جي گاڏيءَ ۾ چڙهيو. ذوالفقار جت گاڏيءَ ۾ ويھندي ئي لطيف سرڪار جو بيت ٻُڌايو:
اُٺ ڏِسي اکيون ٺريون، لٿا ڏير لُڏي،
جَتن منھنجي جيءَ سان، ڪھڙي راند ڪُڏي،
گوندر جي گُڏي، هوت رکي ويا هٿ سان.
وري ٻيو بيت ٻُڌايو:
اُٺ نہ وڃي وڳ سان، لُڏيو هڻي لانگ،
ڪاهي ايندا قطار مان، پلي سڀئي سانگ،
جڏهن ڇڄندي منجهان ڇانگ، وري نہ ويندي وڳ ۾.
ايئن وري ٽيون ۽ چوٿون، چيوسين آرام سان ٻُڌائي تہ نوٽ ڪريون، چيائين ’اسان وٽ بيتن جا ڀنڊار آهن، ڪيترا ياد ڪندا.‘ تيستائين پھچي وياسين ديوين وچ ۾، هي هن ڳوٺ وارن جو قبرستان پُڻ آهي، جيڪو هنن جي ڳوٺ جي بلڪل ڀر ۾ آهي. چؤڪُنڊي مٿي نہ پر زمين ۾ ٺھيل اُن جي وچ ۾ موجود قبر عبدالعظيم جت جي آهي، جنھن تي لڳل بورڊ ۾ لکيل آهي ’سيد عبدالعظيم ڀٽائي‘، پر هِتي جا لوڪل ماڻھو ۽ جت هن کي بلڪل ئي رد ڪن ٿا، اِهو ڪم اُن وقت جي دُر محمد ڪمال جو ڪمال هو، جنھن جت کي سيد ۽ ڀٽائي جو لقب ڏنو. شاھہ عبداللطيف ڀٽائي جڏهن پنھنجو سمورو ڪلام ڪراڙ ۾ اُڇلي ڇڏيو تہ پوءِ ڀٽ شاھہ تي اهو فيصلو ڪيو ويو تہ ٻيھر شاھہ جو ڪلام گڏ ڪرڻ جو ڪم فقير عبدالعظيم حوالي ڪيو وڃي، جنھن کي ڀٽائي گهڻو ياد بہ هو تہ ٻين جتن وٽان بہ هن شاھہ جا بيت هٿ ڪري هِڪڙو گنج لکيو، جيڪو اڄ بہ ڀٽ شاھہ تي موجود آهي، جنھن کي پھريون قديم رسالو ’گنج شريف‘ سڏيو وڃي ٿو.
ڏاڏي گنگا جتڻ لطيف جي حافظ ۽ عاشق
عبدالعظيم فقير جي چؤڪُنڊي کان هيٺ پاسي ۾ هِڪڙي ننڍڙي قبر ٺھيل آهي، جنھن جي لاءِ چون ٿا هي مائي ڏاڏي گنگا جتڻ آهي.
ڏاڏي گنگا جتڻ، جنھن کي ڀٽائي جي حافظ ۽ عاشق عورت سڏيو وڃي ٿو، جڏهن شاھہ لطيف هن وٽ، هن جي پکي اڏيل گهر ۾ لنگهي آيو هو ۽ هِن کان پاڻي گُهريو هئائين، ڏاڏي ڇوڪرين کي چيو تہ گرمي آهي، خالي پاڻي تڪليف ڏيندو، تنھن ڪري اُن ۾ ٿورو کير ملائي ڏيوس. پکي جو اڏيل گهر جنھن ۾ ٿڌي هوا لڳي رهي هئي ۽ پاڻي ۾ ملايل کير پيئڻ کانپوءِ لطيف کي وڏو سُڪون مِليو اُن کانپوءِ اُتي هي بيت چيائين.
کوھہ محل کوھہ ماڙيون، پکا سندن پن،
اُست جو اُٺين جو، ماکيري جو من،
جيءُ ۾ جت رهن، ٻي پروتـڻي سڀ پاسي.
ھر سال شاھہ لطيف جڏهن ڪڇ ويندو ھو تہ گنگا جتڻ کيس پنھنجي ھٿن سان ٺھيل 'کيس' تحفي طور ڏيندي ھئي.
بڙ جو ڍورو ۽ شاھہ لطيف جو کوهہ
’هاڻي اسان کي شاھہ لطيف جي نالي سان منسوب کوھہ ڏِسڻو آهي،‘ ميزبانن کي چيوسين. ويٺاسين گاڏين ۾ ٿوري ئي فاصلي تي بڙ جو ڍورو موجود هو، جِتي گاڏي کي بريڪ ڪيو. پھرين هِڪڙو ريٽيل کوھہ آهي جنھن تي وٺي اچي بيٺا، جتن ٻُڌايو تہ چون ٿا هن کوھہ مان شاھہ عبداللطيف پاڻي پيئندو هو ۽ هِتي پريان موجود (آڱري جي اِشاري سان ٻُڌائيندي) بڙ جو وڏو وڻ هوندو هو، جنھن هيٺ شاھہ لطيف ڀٽائي ويھي بيت جوڙيندو ۽ ٻُڌائيندو هو.
ڍورو تہ سُڪل حالت ۾ موجود آهي، پر بڙ جو ڪو نام نشان ئي موجود نہ هو. جنھن تي جتن ٻُڌايو تہ هي وڻ صرف برساتي پاڻي تي زندھہ رهيو هو، جڏهن کان ڇُڙيو/موڪ پاڻي آيو تہ وڻ آهستي آهستي سُڪي ويو ۽ گورنمينٽ اُن جو ڪاٺ بہ وڍرائي کڻي وئي. انھن ڳالھين ۾ ڪيتري حقيقت آهي، خُدا ٿو ڄاڻي، اسان تہ اُتي موجود ۽ جيڪو ڪتابن ۾ لکيل آهن، اُهو ڏِسڻ ٿا چاهيون. هي بڙ جو ڍورو جتي اسان هينئر بيٺا آهيون، بدين کان ڏکڻ طرف 20 ميل پري آهي، هن کي دريا جو پُراڻو ڍورو سڏين ٿا.
ايل بي او ڊي جيڪا اُبتو وهي رهي هئي.
ڪچي جو ڪجهہ پنڌ ڪري هِڪڙي زبون پُل تان گُذرياسين، هُن طرف رينجرس جي چونڪي آهي، جنھن وٽ امجد گاڏي کي بريڪ ڪيو، اسان بہ لٿاسين مون لھندي ئي ايل بي او ڊي جا ڦوٽو ڪڍيا، هڪڙو رينجرس وارو جنھن جو نالو علي شير پنھور هو، جنھن جو تعلق ضلعي دادو سان آهي، جنھن چيو ’ادا اسان جو فوٽو نہ ڪڍجان، سرڪاري ملازم آهيون‘ چيم ’نہ نہ.‘ ٻيو چڪوال جو پنجابي هو، جنھن اسان کي ٻُڌايو تہ ’هِن پُل ۾ هِڪڙي ڍڳِي ڪِري هئي ۽ هِڪڙو اُٺ ڦاٿو هو، جن کي اسان وڏي مشڪل سان ٻاهر ڪڍيو هو، هي پُل ڪنھن بہ وقت ڪِري نقصان ڪري سگهي ٿي.‘ پاڻي اُبتي وهڻ جا سبب پُڇياسين، چيائين ’اسان کي هِتي عرصو ٿيو آهي، اسان روزانو پاڻي کي ايئن ابُتو ۽ سُبتو وهندي ڏِٺو آهي،‘ هن ٻُڌايو تہ ’روزانو ڇھہ ڪلاڪ اُبتو وهي ٿو ۽ ڇھہ ڪلاڪ سُبتو ٿو وهي ٿو.‘ اِهو بہ عجيب منصوبو آهي ۽ عجب تجسس پُڻ.
فقير ناٿو لُنڊ جنھن بابت چوندا آهن تہ لاڙ جي زندھہ انسائيڪلوپيڊيا آهي. اُن فقير ناٿي لُنڊ هنن ايل بي او ڊي ڊزائن ڪندڙ انجنيئرن کي گهڻو ئي چيو هو تہ هي منصوبو ناڪام منصوبو آهي، هي پاڻي سمنڊ ۾ وڃڻ بجاءِ ماڻھن کي ٻوڙيندو، تنھن ڪري هن منصوبي کي واپس کڻي وڃو، پر لکين روپيا کائيندڙ انجنيئر هن ڳوٺاڻي جي ڳالھہ ڪِٿي ٿا مڃين. پوءِ اڄ اُها ئي ناٿي فقير واري اڳڪَـٿي سچ ثابت ٿي. جنھن بہ سال برساتون گهڻيون پوَن ٿيون تہ ايل بي او ڊي اُبتو وهڻ شروع ٿئي ٿي ۽ ڪيترائي ڳوٺ ٻوڙي ٿي، ماڻھن کي دربدر ڪري ٿي. ڪيترائي ماڻھن لُڙهي بہ وڃن ٿا، هي خونخوار منصوبو آهي، جيڪو حڪمرانن خبر ناهي تہ ڇو جوڙيو. هي اصل ۾ وفاق جو منصوبو آهي، جنھن ذريعي پنجاب جون ڇنڊڻون سنڌ جي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ لاءِ هي بلا اسان بدين وارن جي ڳچي ۾ وِڌي وئي آهي.
اڄ بہ ٻھراڙين ۾ وڃي مھمان ٿجي
رستي ۾ وري بہ وقفي وقفي حافظ نظاماڻي شاعري بہ ٻُڌائيندو هليو ۽ ڪنھن ڪنھن وقت ڪو لطيفو، تہ ڪنھن وقت سياسي گفتگو بہ هلي رهي هُئي، ايئن منزل کي ويڙهيندا اڳتي وڃي رهيا آهيون، رستي ۾ ادا منظور چيو منھنجي شگرلو Low ٿي رهي آهي، ڪِٿي ڪو دُڪان ڏِسو تہ ٻُڌائجو، بريڪ ڪريون بسڪيٽ وغيره وٺنداسين، ڪجهہ پنڌ کانپوءِ هڪڙو ڳوٺ نظر آيو، ويجهو آياسين تہ دُڪان بہ هو روڊ جي ڀر ۾، گاڏي کي جيئن ئي هيٺ لاٿوسين، تہ ڳوٺاڻا ويچارا سادا ماڻھو محبتون ڏيندڙ سڀئي دُڪان مان اُٿي ٻاهر آيا مِلڻ، اسانکي تہ صرف بسڪيٽ، دال پُڙيون ۽ ڪجهہ ٽافيون وٺڻيون هيون، پر هنن سمجهيو تہ شايد اسان وٽ ڪي مھمان اچي رهيا آهن، بھرحال اهڙيون محبتون ۽ خلوص ڏِسڻو آهي تہ اڄ بہ ٻھراڙين ۾ وڃي مھمان ٿجي. بلڪل خلوصِ دِل سان خدمت ڪندا آهن. هِن ڳوٺ جو نالو چاچي کان پڇيوسين چيائين عبدالحق ملاح جو ڳوٺ آهي. اهڙن لاءِ لطيف چيو آهي:
ايندي چوَن آءُ، ويندي چوَن ويھہ،
ڇڏي سارو ڏيھہ، اڱڻ اچج اُن جي.
رڻ جا راهي
اسانجو هاڻي سفر هو شيخاڻي گهاڙي ۽ اسان ورتو ايل بي او ڊي جو ڪِنارو، ايل بي او ڊي جي هُن پاسي رِڻ ئي رِڻ هو، اڌ پنڌ تي وياسين، ڊاڪٽر علم الدين جنھن جي گاڏي اڳيان اڳيان هلي رهي هُئي، تنھن گاڏي کي بريڪ ڪيو، اسان بہ اچي ڀر ۾ بيٺاسين، چيائين رڻ جي هوائن جو مزو وٺون، پوءِ ٿا هلون. واقعي ئي هوائون تہ اهڙيون وڻندڙ ۽ ٿڌيون هُيون جو دِل پئي چوَي ڪي گهڙيون هِتي ويھي گُذارجن. شرف الدين پري کان نظر ايندڙ وڏن وڻن ڏانھن هٿ کڻي پُڇيو، ’اِهي اوهانکي وڏا وڻ نظر اچن پيا؟، ’ها،‘ ’نہ اِهي وڏا وڻ ناهن اِهي ننڍڙا ٻوٽا آهن، اهو رڻ جو اِهو ڪمال آهي، جو ننڍڙا ٻوٽا پري کان وڏا وڻ نظر اچي رهيا آهن،‘ هن رڻ کان اڳيان انڊيا جو بارڊر آهي، جنھن جون بتيون رات جي وقت ڏِسڻ ۾ اينديون آهن ۽ سُٺو منظر پَسائينديون آهن. فوٽوگرافي ڪئيسين، وري بہ ويٺاسين گاڏين ۾ ۽ سفر هو اڳتي هلندا رهياسين.
شيخاڻي گهاڙي ۽ ناٿو فقير لُنڊ
هاڻي ايل بي او ڊي تي اڏيل پُل ڪِراس ڪري ٻي پاسي ٿياسين پوءِ اسانجون گاڏيون هيٺ لٿيون، ڪچي رستي طرف، جيڪو ڪنھن ڳوٺ ۾ وڃي رهيو هو. ڪجهہ پنڌ اڳتي هلياسين، تيستائين ڊاڪٽر علم الدين گاڏيءَ کي بريڪ ڪيو، پريان مال چاريندڙ همراھہ جنھن جي هٿ ۾ ريڊيو هو، اسان طرف اچي رهيو هو، اسان سان اچي مِليو، ڊاڪٽر علم الدين هن جو تعارف اسان سان ناٿي فقير لُنڊ جي پُٽ محمد علي طور ڪرايو .
علم الدين سان گڏ گاڏي ۾ ويٺو، آياسين هِڪڙي اوطاق اڳيان بريڪ ڪيوسين، اوطاق تي اڳ ۾ ئي کٽون پيون هُيون، صاف سٿرو ماحول لڳو پيو هو. ڪجهہ دير ويٺاسين، امجد گاڏي کڻي ويو فقير ناٿي کي وٺڻ لاءِ.
هي ڳوٺ چوَن پيا تہ پاڪستان جي هن طرف جو هي آخري ڳوٺ شاد مان لُنڊ آهي، هن کان پريان پندرھن سورھن ڪوھہ کانپوءِ انڊيا جو بارڊر آهي. هِن ڳوٺ جي اولھہ، ڏکڻ ۽ اوڀر کان رڻ جو گهيرو آهي ۽ ڳوٺ جي اُتر کان وري ايل بي او ڊي جو راڪاس، جنھن کي هاڻي هاڻي اسين ڪِراس ڪري آيا آهيون. هِن مانڌر ۽ ولاسي جي واهڻن، وستين جا ستم ۽ سور سُڻڻا هُجن تہ فقير ناٿي لُنڊ کان ٻُڌجن، هِن ڳوٺ کان پکين جي وِڇڙي وڃڻ جو درد بہ فقير ناٿو ئي ڄاڻي ٿو، توڻي جو هِن جي عمر هاڻي سئو سال کي پھچڻ تي آهي، پوءِ بہ هو پُراڻين يادگيرين جون ڳنڍيون ايئن ٿو اُکيلي، جيئن لغڙ اُڏائيندڙ ٻار مانجهي کي منٽ ۾ کولي ڇڏي ٿو.
غلام حسين لُنڊ جي گهر ۾ جون جي ستين تاريخ 1926ع تي اکيون کوليندڙ فقير ناٿو لُنڊ، جنھن سان اڄ اسين ڪچھري ڪرڻ/ملڻ آيا آهيون.
ڪجهہ دير کان پوءِ فقير ناٿو بہ اچي ويو، کيس هٿ کان وٺي پيا اچن، هاڻي نظر بہ گهڻو گهٽجي وئي اٿس، اسان اُٿي اڳتي اچي کيس ڀاڪر پائي مِلياسين ۽ پنھنجو پنھنجو تعارف ڪرايوسين. سڀئي کٽن تي ويٺاسين، فقير ناٿي لُنڊ سڀني سان حال احوال بعد پاڻ ٻُڌايا تہ آءٌ ٻڪريون چاريندو هئس، اُن کان پوءِ پڙهڻ لاءِ اسڪول ۾ ويٺس، اُن وقت استادن اسڪول ۾ منھنجي عمر 1926ع لکي آهي، تعليم ۾ هن فائنل پاس ڪيو هو، اُن کان پوءِ هن کي ماستري مِلي، هِن ڪچھري دوران سياست، سماج ۽ ڪجهہ پُراڻيون يادگيريون دُهرايون جنھن ۾ خاص پاڪستان ۽ هندوستان جو وِرهاڱو هو، جنھن ۾ هن جو دوست ۽ اُن جي ڌيءَ جيڪا هن جي ڪِلاس فيلو هئي، گڏ پڙهندي هُئي. ڪجهہ ٻيا بہ نالا وٺي اکيون آليون ٿي ويس.
فقير ناٿي ٻُڌايو تہ؛ ’منھنجا دوست اُستاد واڻيا جهامن داس ۽ گنگا رام پنھنجي سنڌ وطن کان وِڇڙڻ ويل هِتان روئيندا پي ويا، اُهي لمحا لفظن ۾ بيان نٿا ڪري سگهجن.
هڪ ڏينھن اسان کي سائين گنگارام لوهاڻي چيو تہ منھنجي گهر جو سمورو سامان آڻي ٻاهر رکو تہ نيلام ڪريون. اسان شاگردن سائين جي چوڻ تي سندس گهر جو سمورو سامان آڻي ٻاهر رکيو، جنھن ۾ هندورا، کٽون، هنڌ ۽ ٻيو گهر جو سامان هو سائين سامان ڀر ۾ پٿلي هڻي ويھي رهيو، اسان کي اُن وقت اها سمجهہ نہ هئي تہ سائين گنگارام گهر جو سامان ڇو پيو نيلام ڪري؟ سيراڻي ۽ آس پاس جا ماڻھو سائين گنگارام کان اڌ رقم کان بہ گهٽ رقم تي سامان وٺندا ويا، سائين گنگارام نماڻين نگاهن سان رڳو ڏسندو رهيو. جنھن جيتري رقم ٿي چئي، سائين گنگارام جي وات مان آواز ڪو نـ ٿي نِڪتو، رڳو هٿ جي اشاري سان پئي چيائين کڻي وڃ. آءٌ بہ سائين گنگا رام جي نماڻين نگاهن ۾ نھاريندو ئي رهجي ويس، پر هن کان پُڇي نہ سگهيس تـ سائين اهو سامان ڇو ٿو نيلام ڪرين؟ اِهو ٻُڌائيندي فقير ناٿي جون اکيون آليون ٿي ويون.
ڪچھري ڪرڻ دوران ئي هَلڪي هَلڪي برسات وسڻ شروع ٿي، چانھہ بہ اچي وئي، سڀني چيو فقير سائين هاڻي موڪلاڻي جي دُعا گهرو تہ موڪلايون، فقير ناٿي اُٿي بيھي دُعا گُهري، دُعا سندس ئي شاعري ۾ هئي، پر ايتري تہ ڊگهي دُعا هُئي جو دوستن جا ڄڻ هٿ ئي ٿڪي پيا، اُن کانپوءِ وري ڪجهہ آيتون بہ پڙهيائين، وري سنڌي ۾ الله پاڪ کي سوال ڪيائين، ايئن دُعا پوري ٿي، چانھہ پيتي، فوٽوگرافي ڪري موڪلايوسين.
رِڻ جي رات ۽ برسات
ايل بي او ڊي جي پُل ڪِراس ڪري دنگ ڪئي تہ امجد کي سندس موبائل فون ياد آيو، جيڪو فقير ناٿي جي اوطاق تي وِساري آيو هو، وري واپس ويو، اسان گاڏي روڪي. پندرھن کان ويھہ منٽ اُتي لڳي ويا، واپسي ۾ ڪچي جو رستو، پھريان ايل بي او ڊي جو ڪِنارو وٺي آيا هُئاسين، پر هن وقت برسات وسڻ سبب رِسڪ نہ کنيو ۽ مٿان آياسين، پر اُهو رستو بہ تمام خراب هو، جنھن ڪري گاڏيون صفا آهستي آهستي هلي رهيون هُيون، وري جو امجد چريائي ڪئي جلدي پُـھچڻ جو سوچي وچان پوٺو ورتو، جيڪو اڳيان هلي تمام گهڻو خراب هو، جڏهن مٿي ڪچي روڊ تي ٿي چڙهياسين، تہ گاڏي گپ ۾ ڦاسي پئي، نہ پئي چڙهي، تيستائين خبر ناهي ڪِٿان اوچتو چار همراه اچي نِڪتا، شايد اسانجي مدد لاءِ الله سائين موڪليا هُئا، ڊاڪٽر علم الدين جي گاڏي کي ڌِڪي مٿي بونڊري تي چاڙهي، وري اسانجي گاڏي ڏي آيا، اسانکي ٻي پاسي کان وٺي آيا، پر اُتان بہ گاڏي سِلپ ٿي وئي، پوءِ اسين لٿاسين، گاڏي ڌِڪي مٿي چاڙهي، هاڻي هنن همراهن ٻنين جي وچان ويندڙ بونڊري جو ڏَس ڏِنو تہ اِن تان وڃون باقي ڪِٿان بہ نٿا وڃي سگهو، اُن بونڊري تان گاڏيون هلڻ شروع ٿيون، پر اڳيان هلي گاڏي ٻني ۾ لھڻ واري هُئي تہ منظور بريڪ هنيو، پر اڳيون ٽائر اهڙي طرح لٿو نہ پويان ٿئي نہ اڳيان، پوءِ اسان سڀني گڏجي سائيڊ کان زور لڳائي گاڏي مٿي بونڊري تي چاڙهي، تيستائين ڏِٺوسين تہ پويون ٽائر پنڪچر ٿي چُڪو هو. هاڻي وري ٽيون مسئلو. هِتي تہ ڪچي ۾ ٽائر بدلائي بہ نٿو سگهجي، اسان سڀ لٿاسين، پنڌ هلياسين ادا منظور رِم تي گاڏي کي آهستي آهستي هلائي اچي سِم جي ڪَپ تي چاڙهي، پر ڪجهہ پٿرن وڇيل روڊ اڃان بہ اڳتي هو، پوءِ وري بہ اهڙي گاڏي ئي کڻي اڳتي هليو، اسين سڀ پويان پنڌ پنڌ، پٿرن وٽ گاڏي اچي بيھاري، ڊِگِي کولي ٽائر ٿي ڪڍيو، اسپيئر ٽائر بہ صفا پنڪچر لڳو پيو هو، عجيب صورتحال ٿي وئي، مٿان برسات ۽ اڳتي هلڻ جو سبب بہ نہ رهيو، خبر ناهي تہ شھر اڃا ڪيترو پري آهي. ڊاڪٽر علم الدين واقعي ئي مڙس ماڻھو هو، چيائين هاڻي اوهان هِتي ويھو، ٽائر ڏيو مونکي تہ آءٌ ٿو ٺھرائي اچان، ٽائر ڊاڪٽر علم الدين کنيو، ٺھرائڻ لاءِ نِڪتو.
برسات جون ڪجهہ گهڙيون بصر ملاح ۾
وسندڙ برسات، ٻيو رڻ، ٽيون رات، چوٿون پيرين پنڌ ۽ اسين، ٿورو فاصلو گپ هاڻي گس تان گُذري اڳيان ٿياسين تہ پري کان هلڪي هلڪي روشني نظر آئي، واھہ جي ڪپ تي اڏيل ڪچي ڦُڙ (موري) مَٽي هيٺ هٽ تي پھتاسين، اُتي موجود ماڻھن اسان کي کِلي کيڪاريو، بئنچن تي ڪپڙو هڻي صاف ڪري ويھڻ لاءِ چيو، اسان سندن ٿورا مڃيا، اسانکي پاڻي پياريائون ۽ ماني جو پُڇيو ويو، پر اسان ماني يا ٻي ڪنھن بہ تڪليف ڪرڻ کان سخت منع ڪئي ۽ پوءِ کين اسان سان ٿيل وارتا ٻُڌائيندي چيوسين تہ بس اجهو دوست ٽائر ٺھرائي پھچن ٿا تہ اسين روانا ٿي وينداسين، اسان کان دوست تعارف پُڇيو سڀني پنھنجو پنھنجو تعارف ٻُڌايو، پاڻ ٻُڌايائين تہ منھنجو نالو ابراهيم ملاح آهي، هي هَٽ ۽ اوطاق منھنجي آهي، چيم ’هِن ڳوٺ جو نالو ڇا آهي؟‘ چيائين ’ڳوٺ بصر ملاح‘ وري چيائين ڀلا جيستائين دوست ٽائر ٺھرائي اچن چانھہ ٺھرائي وٺان، چانھہ جي صلاح دِل سان ڪيائين، پر اسان صاف انڪار ڪيو. هھڙي موسم (وسندڙ برسات) ۾ ايئن اچانڪ ڪنھن کي تڪليف ناهي ڏِبي.
هِڪ رات مٿان برسات ۽ رستو گُم
دوستن کي گهڻي دير ٿي چُڪي هُئي، هِتي اسين پاڻ پريشان هئاسين تہ الله پاڪ خير ڪري، برسات وسي پئي، موبائيل رابطو بہ منقطع آهي، هاڻي ڪنھن نموني يا ڪھڙي طرح خبرچار وٺجي، اسين هر هر اچڻ واري رستي ڏانھن ٻاهر نِڪري پيا روشني تلاشيون تہ ڪِٿان ڪا گاڏي نظر اچي، گهڻي دير کان پوءِ پري کان روشني نظر آئي، ڪجهہ ويجهو اچڻ کانپوءِ اسان کي پڪ ٿي تہ ها هاڻي اِها جيڪا سامھون گاڏي اچي پئي اِها ئي ڪار آهي، نيٺ انتظار جو انت ٿيو. ڊاڪٽر علم الدين ۽ امجد ڪيئن ۽ ڪِٿان ڪار جو ٽائر ٺھرائي آيا، اِهو مرحلو ڏُکيو هو ئي هو، هِن وسندڙ برسات ۾، پر جڏهن هِنن ٻُڌايو تہ برسات وسڻ جي ڪري رستي جا نشان مِٽجي ويا هئا، اسين ڪنھن ٻي رستي تي ٻي پاسي ڏانھن نِڪري وياسين، پوءِ هِنن کي واپسي اسان تائين پھچڻ وارو رستو ڳوليندي ڳوليندي گهڻي دير ٿي وئي. گاڏي ۾ ٽائر لڳايوسين، اڳتي سفر سڻائو ٿئي دُعا پڙهي روانا ٿياسين.
برسات جي رات جو سفر ۽ اسين، ڊاڪٽر علم الدين انصاري جي شھر ڪڍڻ ۾ نيٺ اچي پھتاسين تہ ڄڻ اسان جي چھرن تي هِڪڙي سرهائي محسوس ٿي. ڊاڪٽر علم الدين اسپتال مان ڪجهہ رکڻ يا کڻڻ لاءِ ويو، اسين ڀر ۾ هوٽل وٽ بيٺاسين، هڪ همراه اچي اسان سان مِليو تعارف ڪرائيند ٻُڌايائين تہ اصغر انصاري ڊاڪٽر علم الدين جو ننڍو ڀاءُ اُن سان گڏ هڪ ٻيو سھڻو جوان بيٺو هو، اصغر اُن نوجوان ڏانھن اشارو ڪندي چيائين هي، راول ڪلھوڙو آهي ۽ تمام سُٺو شاعر بہ آهي، ڪلھوڙو ٻُڌم تہ يڪدم پُڇيم ’ابن ڪلھوڙي جا ڇا ٿيو؟‘ ’ابن منھنجو مامو آهي‘ راول وراڻيو، مُسڪرائي کيس ڀاڪر پاتم ۽ ابن لاءِ سلام چيامانس، اصغر ۽ راول گهڻو ئي اسرار ڪيو تہ ٻہ ٽي منٽ ويھو چانھہ گڏ پي وٺون، پر اسان معذرت ڪندي چيو، ’اسان جو پنڌ اڃا اڳتي ۽ رات گهڻي گُذري ويندي پھچندي پھچندي. ايئن اسان هِنن دوستن کان موڪلايو، هاڻي اسان جي اڳين منزل لنواري شريف آهي.
رات جي رهاڻ ماني ساڻ شرف الدين جي اوطاق تي
لنواري ۾ پھتاسين تہ ٻيھر وري برسات وسڻ شروع ٿي وئي، گاڏيون اوطاق جي ديوار لڳ ويجهو بيھاري ۽ تڪڙو تڪڙو هيٺ لھي اندر اوطاق ۾ آياسين.
شرف الدين جو وڏو ڀاءُ عبدالقادر ٽالپر پنھنجو تعارف ڪرائيندي اِهو چيو تہ ’پاڻ ڪچھري بہ ڪنداسين ماني بہ کائينداسين گڏ گڏ، ڇو تہ ماني ٻہ ٽي ڪلاڪن کان اوهان جو انتظار پئي ڪري، هاڻي اِهي ٻئي ڪم گڏ هلندا،‘ سڀئي ڪمري اندر فرش تي وِڇايل چادرن تي ويٺاسين ۽ ماني لڳي، بھترين ماني ٺھرائي هُئي دوست ڊاڪٽر شرف الدين. هاڻي اسان واقعي ئي ماني بہ کاڌي ۽ ڪچھري بہ ڪئي، ٻئي ڪم گڏ ڪياسين، اسان عبدالقادر ٽالپر کي سڄي وارتا ٻُڌائي ۽ دير ٿيڻ جو سبب بہ اِهو ئي هو. هِن اسان جي ڪھاڻي ٻُڌي افسوس ڪيو. ماني کائي پوءِ هِڪڙي روايت آهي تہ ماني ۾ ڀلي ست رڇي طعام هُجن، پر جيستائين ماني مٿان مھمان کي چانھہ نہ پيارجي تيستائين نہ مھمان کي مزو اچي نہ ميزبان مطمئن ٿئي، اسان کي دير بہ گهڻي ٿي چُڪي هُئي، برسات بہ وسي رهي آهي، پر پوءِ بہ ميزبان جي اسرار تي اها بہ حامي ڀري تہ حاضر ڀلي، پر جلدي ٿي وڃي تہ بھتر، چانھہ پي دوست ۽ اڄ جي سفر ۾ همسفر ڊاڪٽر شرف الدين ٽالپر ۽ سندس وڏي ڀاءُ عبدالقادر ٽالپر کان کِلي موڪلايوسين.
قاضيه واھہ جي پُل تي پھچي گاڏين کي بريڪ ڪيو، ڊاڪٽر علم الدين ۽ امجد چوَن هاڻي آخري چانھہ اسان جي پي پوءِ وڃو، چيوسين اوهان جو چاھہ ئي گهڻو مِليو، هاڻي چاھہ مٿان چانھہ جي ضرورت صفا ڪونھي، وري ڪنھن ٻي ڀيري. ايئن قاضيه واھہ جي موري مٿان بيھي ڀاڪرين مِلي موڪلايوسين. هو شاھہ لطيف روڊ وٺي اُولھہ طرف روانا ٿيا، اسين قائداعظم روڊ وٺي اُتر طرف آياسين. پيروءَ کي پوئتي ڇڏي، تلھار مان تيز گُذري، متارو کان موڙيوسين گاڏي کي گولاڙچيءَ گس ڏانھن، اڄ جي سفر جي چوٿين ساٿي، حافظ محمد نظاماڻي کي سندس ڳوٺ سھراب خان نظاماڻي ۾ ڇڏي، موٽي آياسين پنھنجي ماڳ ماتلي.
جيڪي سفر ۾ همسفر هيا:
حافظ نظاماڻي: حافظ نظاماڻي، قرآن جو حافظ آهي، پنج وقت نماز پڙهندڙ آهي، ڏاڙهي بہ اڇي وڏي اٿس، پر مولوي صفا ناهي، صوفي مڙس، سنگت ساٿ وارو، سدائين پروگرامن ۾ سفر ۾ سنڌ جو تمام وڏو نالو آهي شاعري ۾ حافظ نظاماڻي جو. سندس تعلق سھراباڻي ڳوٺ لڳ ڪڙيو گهنور سان آهي. سندس ڪتاب ”باغي آ عشق منھنجو“ ڇپيو ٿوري ئي وقت ۾ وڪامجي ويو، اُن کان پوءِ ٻيو ڪتاب ”تاريخ آهي شاهد“ جنھن جو بيڪ ٽائٽل لکڻ جو اعزاز هن ناچيز (مور ساگر) کي آهي. حافظ نظاماڻي جي شاعري تي اسان جڏهن هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسين تڏهن کان فنڪار الھڏنو جوڻيجو جي آواز ۾ ٻُڌندا هُئاسين.
پروفيسر ڊاڪٽر عبدالجبار ’قاسم‘ نظاماڻي: ماتلي سان تعلق رکندڙ معزز شخصيت، پيشي جي لحاظ کي ليڪچرار گورنمينٽ بوائز ڊگري ڪاليج ماتلي، پاڻ سُٺا ليکڪ ۽ تاريخ سان دِلچسپي رکندڙ، تاريخ لِکندڙ، ماتلي جي تاريخ لِکي اٿس، اُن کان علاوه حافظ نظاماڻي جي شاعري جا مجموعا ”باغي آ عشق منھنجو“، ”تاريخ آهي شاهد“ پڻ هِن جا سھيڙيل آهن، نظاماڻي ذات تي ”تذڪراءِ نظاماڻي“ وڏو ڪِتاب لِکيو اٿس، جنھن ۾ پوري نظاماڻي قبيلي جا شجرا ڏِنا اٿس. اُن کان علاوه کوڙ ٻيا بہ ڪيترائي ڪتاب لِکيا، سھيڙيا ۽ مُرتب ڪيا اٿس. ”محمد صديق مسافر جي علمي، ادبي، تعليمي، صحافتي ۽ سماجي خدمتن جو تحقيقي مطالعو“ جي عنوان سان محمد صديق مسافر تي پي ايڇ ڊي ڪري ڊاڪٽريٽ جي ڊگري حاصل ڪئي اٿس.
ڊاڪٽر شرف الدين ٽالپر: غلام نبي ٽالپر جي گهر اڱڻ ۾ 01 _ 01 _1974 ۾ جنم وٺندڙ ڊاڪٽر شرف الدين ٽالپر، اڪيڊمڪ تعليم ايم اي سنڌي ۽ سنڌ جي اساسي شاعر ۽ معروف بزرگ سلطان الاولياء خواجہ محمد زمان لواري واري جي موضوع تي پي ايڇ ڊي. پروفيشنل تعليم بي ايڊ ۽ ايم ايڊ آهي، پيشو تعليم کاتي ۾ پرائمري استاد آهي، هِڪ بھترين انسان ۽ سُٺو دوست آهي، هِن جي هِن وقت رهائش لواري شريف شھر آهي.
ڊاڪٽرعلم الدين انصاري: ڊاڪٽر علم الدين انصاري ڪڍڻ شھر ۾ لڳ ڀڳ 20 ويھن سالن کان ڊاڪٽري جي پريڪٽس ڪري ٿو، ان کان علاوه پاڻ پيڙھيل طبقي جو ڪڙھيل شخص آھي، سندس دوستي جو حلقو اڪثريت، ادب شناس دوستن سان آھي، شيخاڻي گهاڙي کان ويندي بڙ جي ڍوري تائين، ھر شخص سان سندس ڏيٺ ويٺ آھي. ھن وقت سندس ڊيوٽي حيدرآباد ۾ آھي، پر ھر ھفتي ۾ ڪجهہ ڏينھن ڪڍڻ ضرور ايندو آهي.
منظور احمد جوڻيجو: ماتلي شھر سان تعلق رکندڙ: منھنجو ڀاءُ آهي، سُٺي دِل رکندڙ آهي، سندس حيدرآباد ۾ ”الرزاق پرنٽرز“ آهي، پنھنجي ڪاروبار ۾ ڪامياب آهي. گُهمڻ جو شوق هوندو اٿس، ۽ ھميشہ چوندو آهي، گُهمڻ جو پروگرام ٺاهيو گاڏي منھنجي حاضر آهي.
امجد انصاري: امجد انصاري ڊاڪٽر علم الدين جو ننڊو ڀاءُ آھي پاڻ اينٿراپالاجي جو شاگرد آھي، سفر موسيقي ۽ تاريخي جڳهيون گهمڻ سندس مشغلو آھي.
مور ساگر: ’ڪي جاڻا مين ڪوڻ بُليا‘
( 17 آگسٽ 2018ع- ضلعو بدين)