ٻاراڻو ادب

ٻاراڻي ادب جو تجزيو

هن ڪتاب جو گهڻو مقصد ٻاراڻي ادب جي 14 ڪتابن جو  تعارفي ۽ تنقيدي جائزو پيش ڪرڻ آهي جيڪو ٻارن جو گهٽ پر گهڻو تڻو وڏن جي دلچسپيءَ جو موضوع آهي ۽ جيڪو  تحقيق جو ڪم ڪندڙ جاکوڙين يا وري معلوماتي مواد مان مزي ماڻڻ جو مزاج رکندڙ سنجيدہ پاٺڪن جي پسند جو محور آهي.  ان هوندي بہ هي هڪ اهم ڪم آهي جيڪو ٻارن لاءِ شاعري ۽ نثر تي مشتمل ڪجهہ ڪتابن جي آگاهي فراهم ڪري ٿو ۽ انھن ڪتابن ۾ ڏنل مواد جي تشريح ۽ تور تڪ ڪري انھن جي معيار جو تعين ڪري ٿو ۽ انھن جي پڙهڻ جو اتساهہ بہ بخشي ٿو.

Title Cover of book ٻاراڻي ادب جو تجزيو

مقدمو: فقير محمد سنڌي

اي گت غوّاصن جئن سمنڊ سوجهيائون،
پيھي منجهہ پاتار جي، ماڻڪ ميڙيائون،
آڻـــي ڏنـــائـــون، هــيـــرا لال هـــٿــــن ۾.
(شاھ لطيف)
ٻاروتڻ جي عظيم درسگاھ ماءُ جي هنج آهي، جنھن ۾ ٻار لولي، ٻولي، گيت ۽ قصا بي سمجهہ هوندي بہ ٻڌي ۽ سِکي ٿو. اهڙي منظر کي ڪنھن بہ دور ۾ قيد نٿو ڪري سگهجي. جڏهن کان انسان جي ماءُ جي هنج جو تصور آهي تڏهن کان ادب، ٻولي، قصا ۽ گيت شامل عمل آهن. ان جو بھترين مثال هن چوڻيءَ ۾ چٽيءَ طرح ظاهر ٿئي ٿو. "سج جيترو وڌيڪ چمڪندڙ هوندو تہ پاڇو بہ اوترو ئي صاف هوندو تہ پوءِ اسين ان اونداھ کي ڏسون يا اهڙي چٽي روشنيءَ کي.؟"
اهڙي حقيقت کي آڏو رکندي دنيا جي اندر ٻارن لاءِ ادب تخليق ٿيو. پاڻ خاص ڪري سنڌي ادب تي نظر وجهنداسون تہ انگريز دور ۾ جڏهن سنڌي ٻوليءَ جي لپي تيار ٿي تہ سنڌ جي ليکڪن آکاڻين، درسي ڪتابن ۽ ترجمن جي هڪ نئين دور جي شروعات ڪئي. 1853ع کان 1920ع تائين جي دور تعميري ۽ جدت وارو دور چئي سگهون ٿا. تاريخ تي جڏھن نظر وجهنداسين تہ ڪافي انگ اکر ملي ويندا، جن جو تفصيل ڪجهہ هن ريت آهي.
"باب نامو"، منشي اڌارام ٿانور داس 1853ع، درسي ڪتاب "پھريون ڪتاب" منشي اڌارام ٿانورداس 1853ع، "ٽيون ڪتاب" پرڀداس رام چنداڻي 1853ع تي سرڪاري طور تي ڪتاب شايع ٿيو. چوٿون ڪتاب ڀاڱو پھريون ۽ ٻيو پرڀداس رامچنداڻي 1853ع تي منظر عام تي آندو. "ايسپ جون آکاڻيون" ننديرام ميراڻي 1854ع تي ترجمي جي صورت ۾ پيش ڪيو. زباني قصو "ڀنڀي زميندار جي ڳالھہ" غلام حسين قريشي 1854ع تي پيش ڪئي. ٻوليءَ کي سنوت ۾ آڻڻ لاءِ اڌارام ٿانورداس 1854ع ۾ گرامر جي بنيادي اصولن تي ڪتاب پيش ڪيو."سنڌي ويا ڪرڻ" سنڌي ٻوليءَ کي تحفي طور پيش ڪيو" چٽ جي پاڙ" ننديرام ميراڻي، ڊرائننگ جي سکيا لاءِ 1854ع تي نئون واڌارو ڪيو. "سڌاتورو ۽ ڪڌا تورو" هندي قصي کي سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمي جي روپ ۾ ميران محمد شاھ اول 1855ع تي پيش ڪيو. انگي حساب جو ڪتاب ننديرام ميراي"ليکي جي پيڙھ "1855ع تي آندو." ڌرتي نروار "ٻہ حصا جاگرافي تي ننديرام ميراڻي ۽ ٻين گڏجي 1855ع تي آندو. سنڌي لپي ٺھڻ کان پوءِ سنڌي شعور وند اديب، ليکڪن ۽ شاعرن پنھنجي حصي جو ڪم احسن طريقي سان پيش ڪيو." پئمائشي حساب "1855ع تي ننديرام ميراڻي ۽ ٻين اديبن رياضيءَ جھڙي موضوع کي متعارف ڪرايو. "دنيا جي تاريخ" اڌارام ٿانورداس 1855ع تي تاريخ جي ڪتاب ترجمو ڪيو." سيکائتو نروار "ننديرام ميراڻي 1856ع تي سنڌي سکيا جو ڪتاب ۽ اهڙي نموني "ليکي جو حساب" ٻہ حصا 1856ع تي ننديرام ۽ ٻيا سرفھرست آهن. "علم هيئت" جو ڪتاب، ميران محمد شاھ اول "آڪاسي نروار" 1856ع تي ڏنو. "جبرو مقالمه " آلجبرا تي ننديرام ۽ ٻين جي مدد سان منظر عام تي آيو. "سنڌي صرف ونحو" ميان محمد 1860ع تي گرامر طور ڏنو. "سنساري نروار" فطرت جي مطالعي جاگرافي 2 حصا ننديرام ميراڻي 1861ع تي، ميران محمد شاھ اول، ٻاراڻيون آکاڻيون، مفيد الحبيان 1861ع تي "سنڌ جي تاريخ "سيٺ آلومل 1856ع تي، درسي ڪتاب آندو "هندستان جي تاريخ" پريمداس 1863ع تي درسي ڪتاب ڏنو. "بمبئي کاتي جي جاگرافي" گرڏنو مل 1868ع تي "اصول علم طب" ڪوڙو مل 1868ع تي، "انگي حساب" ڪرشنا شاستري 1869ع، تي "دل جا حساب" ڪرشنا شاستري 1869ع تي پيش ڪيا. "ٻاراڻا شعر" مرزا قليچ بيگ 1870ع تي اهڙي طرح ٻارن لاءِ قصو" ڪُئا ۽ ٻلي"، آخوند عبدالرحيم وفا 1871ع تي پيش ڪيو." ليکي جي پيڙھ" پريمداس 1871ع تي انگي حسابن جو تحفو ٻوليءَ لاءِ پيش ڪيو. "سنڌي پنجون ڪتاب" 1874ع تي ڪوڙي مل درسي ڪتاب طور پيش ڪيو. گرداس ڪرپلاڻي 1890ع تي الف ليلائي آکاڻيون "بيتال پڇيس"، "ٻاراڻيون آکاڻيون" ڪوڙو مل چندن مل 1891ع تي اهڙي طرح 1891ع تي ٻاراڻا گيت ڪوڙي مل چندن مل پيش ڪيا. ٻاراڻيون آکاڻيون، لوڪو مل پنواڻي "واندڪائيءَ جي وندر "1895ع تي پيش ڪيو. "عجيب نقطا"، روچيرام گجو مل اخلاقي آکاڻيون 1895ع تي تاريخ جو حصو بڻايو. ان سفر ۾ "ڦول مالھا" ڪتاب ڪوڙي مل چندن مل 1902ع تي سنڌي ادب کي ارپيو. "دلچسپ آکاڻيون" 1905ع تي ڪيولرام سلامتراءِ پيش ڪيو. "ٽھڪ ئي ٽھڪ" 1906ع تي، ڪوڙو مل چندن مل، 1906ع تي "دل بھار" چار ڀاڱا پرمانند ميوارام 1912ع تي "سلڇڻائيءَ جو ڦل"، ڀڳوان سکراڻي 1913ع، تي "شيطان جي ناني"، ٻاراڻو ناول، 1916ع تي مرزا قليچ بيگ اهڙي طرح "ٻاراڻا گل ڦل" 1918ع تي مرزا قليچ بيگ جي هڪ ڪاوش طور سامھون آيا.
1920ع کان 1947ع تائين ٻال ساهتيہ جو هڪ نئون دور شروع ٿيو جنھن ۾ ٻارن جي ذهني اوسر لاءِ خاطر خواھ ڪوششون سامھون آيون جنھن ۾، قصا، ڪھاڻيون، ٻارن جا گيت ۽ ادارن جو قيام شامل آهي. ان ڏس ۾ پھريون ڪتاب، "اخلاقي تعليم" 1921ع تي ڏيئي مل محبوب راءِ جو ملي ٿو. اهڙي نموني 1922ع تي ڄيٺمل پرسرام "نئين سنڌ لائبريري ۽ سستو عمدو ساهت مالھا" نالي اشاعتي ادارو قائم ڪيو. 1926ع کان نثري ڪتاب، جيڪي مرزا قليچ بيگ انگريزي، فارسي ۽ عربي ٻوليءَ تان ترجما ڪيا، اهي هن اداري طرفان منظر عام تي ايندا رهيا. انھن ۾ "وامق عذرا"، "لبا خان درزي"، "خليفو ڪھنگ "، "نيلو پکي "،" طلسمي گڏُي "،"ٻہ جاڙا ڀائر"، " ديو راڪاس"، "ستن شھزادن جي ڪھاڻي" ۽ "ٻارن لاءِ وندر پروليون" شامل آهن.
1925ع تي ميلارام منگترام واسواڻي "سندر ساهتيہ منڊل" کي ٻارن جي اشاعتي اداري طور متعارف ڪرايو، جيڪو سنڌي ادب ۾ ٻارن لاءِ پھرين اداري جي حيثيت رکي ٿو. اشاعتي اداري جي آخري ڪارگذاري 1947ع تي "گل ڦل" جاري ڪري اهو اعزاز بہ پنھنجي نالي ڪيو.
1926ع تي پروفيسر نارائڻداس ملڪاڻيءَ ٻاراڻي ادب کي اڳتي وڌائيندي "ٻاراڻيون ٻوليون" ڪتاب شايع ڪرايو. سندر ساهتيہ منڊل پاران ويرو مل جو ڪتاب "موجي آکاڻيون" 1928ع، نانڪرام ڌرمداس جو "کيل خوشي" 1932ع، ميلارام منگترام جو "چرچن جي چھر" ۽ ٻال رامائڻ 1946ع تي ٻارن جي ذهنن جي اوسر ڪري چڪا هئا. ميلارام منگترام واسواڻيءَ ٻارن ٻاراڻي ادب ۾ "ٻال شري ڪرشن" 1935ع تي ٻيو ڇاپو شايع ٿيو. ميلارام منگترام واسواڻيءَ جو" ٻال مھاڀارت" 1940ع، انصاف جون آکاڻيون"، اخلاقي دنيا"،"پارس مڻي"، "گل گڏي"، "ڦلواڙي"، "پرڀاتي تارا"، "هندو وير ٻالڪ"، "ديوستان" ،"اڏند کٽولي"، "پرستان"، "سندر ڪھاڻيون"، "املھہ موتي"۽"مکڙيون "، شامل فھرست آهن. سنڌ ادب جي وک ۾ هڪ ٻئي وک "ڪوڙو مل ساهتيا منڊل" جو بنياد 1925ع تي ديوان ڪوڙي مل چندن مل کلناڻيءَ جي پٽ منوهر داس پيءُ جي علمي خدمتن کي اجاگر ڪرڻ لاءِ حيدرآباد ۾ ادبي اداري جو بنياد وڌو . ساڳئي سال نومبر مھيني ۾ هن اداري پاران" منوهر ڪوڙي مل جي ايڊيٽريءَ ۾ " گلستان"جاري ٿيو.
1926ع تي ڀيرو مل مھر چند آڏواڻيءَ جو ٻاراڻن جي گيتن تي مشتمل ڪتاب" نوبھار "شامل آهي. پوڪر داس پريس شڪارپور، منگهارام ملڪاڻيءَ جو "علي بابا چاليھہ چور" 1929ع ۾ پادري فرار جي مشھور اسڪولي زندگيءَ بابت نانڪرام ڌرمداس مير چنداڻيءَ جو انگريزيءَ مان ترجمو ڪيل ناول "نازڪ گلڙا" 1929ع ۾، ڪوڙي مل، ساهت منڊل پاران منوهر داس ڪوڙي مل جو ڪتاب "من جا مڻيا"، ٻيو ڇاپو 1928ع تي شايع ٿيو. ڪشنچند بيوس جو "شيرين شعر" 1935ع، هري دلگير ۽ ڪشنچند بيوس جو گڏيل شعري مجموعو" موجي گيت"1935ع، جمع خان غريب جو "گل نوبھار" 1935ع تي شايع ٿيو. ٻاراڻي نظم جي لاجواب ڪتابن جي فھرست ۾ شامل آهن. نارائڻ داس ڀنڀاڻيءَ جو باتصوير ڪتاب "ٻارن لاءِ آکاڻيون"، 1946ع اهڙي طرح ايم آر مائيداساڻيءَ جو انگريزيءَ مان ترجمو ڪيل ٻاراڻين ڪھاڻين جو ڪتاب" ٻُچي رمضان" 1946ع، جشن مولچنداڻيءَ جو "رستم ۽ سھراب، سندر ساهتيا منڊل ۽ ڀڳوان سکراڻيءَ جو ڪتاب "لال ٻلي" منوهر ساهيتا منڊل پاران شايع ٿيا. هي ان دور جا ڪتاب، ليکڪ ۽ ادارا آهن جنھن دور ۾ پنھنجي ڌرتي تي انگريز سامراج قابض هو. اهڙا دور وقتن بہ وقت سنڌ جي سر زمين تي تقريبن رهيا آهن. تڪليف واري دور جو ادب پنھنجي بيھڪ ۾ شاندار ئي رهندو آهي.جيئن سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جا دور تاريخ ۾ ملن ٿا.
1947ع کان 2024ع تائين سنڌي ٻاراڻي ادب پنھنجو عروج ماڻيو آهي جنھن کي ٻاراڻي ادب جو شاندار دور چئي سگهجي ٿو....!
برصغير جي ورهاڱي، ٻولي، ادب، زمين ۽ جذبن کي اڌواڌ ڪري ڇڏيو. اها ٽڪرا پاڻ ۾ ملي نہ سگهيا پر ٻوليءَ لاءِ ڪارائتي ڪوششون ضرور ڪيائون.
ورهاڱي کان پوءِ سنڌ ۾ ٻاراڻو ادب جنھن ۾ نظم، ڪھاڻي، آکاڻيون، رسالا، ادارا، تنظيمون ۽ ٻارن جي ادب لاءِ هفتيوار ڪارنر اخبارن ۽ رسالن جي زينت بڻجندا رهيا. ورهاڱي کان پوءِ سڀ کان پھرين 1957ع ۾ "گلشن ادب" نالي، ٽنڊو محمد خان ۾ اياز پاٽولي اشاعتي ادارو قائم ڪيو ۽ "بزم گلشن سنڌ" جي نالي ٻارن جي ادبي جماعت جو بنياد رکيو. اهڙي نموني ٻارڙڻ جي ادب جي واڌ ويجهہ 67-1966ع تي حيدرآباد مان دينوءَ جي پڙ مان غلام مرتضي ڀٽي "شمع سيريز" جي نالي سان اشاعتي ادارو قائم ڪيو. دادا شيوڪ ڀوڄراج جي ڇڏيل ڪم کي 1953ع کان "بزم گلستان" ۽ ماهوار رسالي "گلستان" پڻ اڳتي وڌايو. "ٻارن جي ذهني اوسر لاءِ صحت مند ذهنن پئي ڪوشش ڪئي. ان ڏس ۾حاجي حقير ابن مڱڻ خاصخيلي جا هڪ ئي سال يعني 1958ع ۾ هيٺيان ڪتاب شايع ٿيا. "شھزادو صبر ۽ سون پري"، "ڪيھر شينھن جي ڌيءَ"، "پنج ڀينرون"، "دادلو شھزادو "1958ع، "سليماني گل جي دل"، حاجي حقير ابن مڱڻ خاصخيلي جو "راڻي ناز بيگم ۽ طوطا مئنا"1963ع،حاجي حقير ابن خاصخيلي جو، ”بيوقوف بادشاھہ ۽ عقلمند وزير" 1966ع،حاجي حقير ابن مگڻ خاصخيلي جو "کل. خوشي" 1967ع شامل آهن. هن دور ۾ ڪجهہ ناليوارا ادار ۽ ڪجهہ ادارا اهڙا بہ آهن جيڪي پنھنجي وس آهر ڪم ڪن ٿا. ڪوشش ڪري انھن ادارن جو نالو ڪتابن سان ڪٿي ڪٿي گڏ ڏنا اٿم. جيئن "رونق پبليڪيشن حيدرآباد جو ڪتاب "نبين جا قصا "1968ع، بلاول پرديسيءَ جو "سوني صندوق "1969ع، 70جي ڏهاڪي ۾اهم اشاعتي ادارو "سرهاڻ پبليڪيشن جنھن 1975ع کان وٺي 2005ع تائين پنھنجون خدمتون سرانجام ڏنيون." سرهاڻ پبليڪيشن کي پرواني سيوهاڻي، سيوهڻ ۾ قائم ڪيو. وقت سان گڏ ٻاراڻي ادب لاءِ سڀني پنھنجي حصي جو ڪم شروع ڪيو ان ۾ "احباب پبليڪيشن حيدرآباد ۽ صداقت بوڪ ڊپو حيدرآباد بہ پنھنجون خدمتون پيش ڪيون. 1970ع جي ڏهاڪي ۾ هلال بوڪ ڊپو حيدرآباد بہ سنڌي ٻاراڻي ادب لاءِ اشاعت جو سلسلو شروع ڪيو، هن سلسلي ۾ ڪي ٻيا ڪتاب گهر بہ شامل آهن. "امين ڪتاب گهر" حيدرآباد، احمد نبي بخش شيخ قائم ڪيو. هن اداري حسام سومرو، محمد بن واصف ۽ نذير حسين ڀٽيءَ جا ٻارن لاء لکيل اٺ ڪتاب اشاعت ڪيا. نيشنل بڪ فائونڊيشن اسلام آباد، پاڪستان ۾ ڪتابن جي تياري ۽ اشاعت جو قومي ادارو آهي هن اداري 1973ع ۾ ٻارن جا 10کن ڪتاب شايع ڪيا. انھن ۾ ناهيد جعفريءَ جو ترجمو آکاڻيون "گل بھار" 1973ع، "سيف الملوڪ" ڪھاڻين جو ترجمو ڪيل ڪتاب، "سٺا اخلاق " 1973ع، مقبول ڀٽيءَ جا ترجما ڪيل ڪھاڻين جا ڪتاب "ڪٽو نوريئڙي جي ڪٽ ڪٽ"، "چنگيا اهي ٽي ڪير هئا"، "ڪٽو نوريئڙي ۽ چٽ چٽ", "ڪٽو نوريئڙي جو پھريون سفر"، "انوکا پکي"، "هڪ هئي ڍنڍ"، چنگيا جي اڏام ڪٽوري 1973ع شامل آهن. احباب پبليڪيشن حيدرآباد، عبدالعزيز ڀٽيءَ جا ڪتاب "ڀوتن جو آستانو"، "ڀوتن جون شرارتون" ۽ "ڀوتن جو بنگلو"، 1978ع، عبدالعليم اي ڀٽيءَ جو ٻارن لاءِ ڪھاڻين جو مجموعو "سھڻو خواب" 1978ع، نذير حسين ڀٽيءَ جو ترجمو ڪيل ڪھاڻين تي مشتمل ڪتاب "سلطان ڌاڙيل" 1978ع شامل آهن. ان دوران ٻارن لاءِ مذهبي ڪتاب ۽ سورهين جي تاريخ کي بہ نروار ڪيو ويو.
1980-79ع وارو ڏهاڪو سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ ٻارن جي ڪتابن جي اشاعت جو انتھائي اهم ڏهاڪو آهي، هن ڏهاڪي ۾ سٺي مقدار ۾ ٻارن لاءِ ادب تخليق ٿيو. هي دور انتھائي ڏکيو ۽ مارشل لا جا ڪارا ڪڪر ڇانيل رهيا، بلڪل هر شيءَ تي نظرداري هئي ، ان دور ۾ ٻئي ادب تخليق ڪرڻ تي گهڻي ڀاڱي پابندي مڙهيل هئي، انھيءَ دور کي سنڌي اديبن ضايع ٿيڻ کان بچايو ۽ خاموشي اختيار نہ ڪئي. ٻاراڻو ادب تخليق ڪري، نئين نسل جي آبياري ڪئي. نظمن جا ڪيترائي لاجواب ڪتاب شايع ٿيا انھن ۾. 1979ع ۾ ڪجهہ ڇپيل ڪتاب هن ريت آهن، مختيار ملڪ جو "ٽم ٽم تارا"، نصير مرزا جو، "ڌرتيءَ جا تارا"، ادل سومري جو "چنڊ پشم گولو"، ذوالفقار سيال جو "مکڙين مالھا" اياز گل جو "گل ۽ تارا" ۽ منظور ظفر جو "ڌرتيءَ جا گل" شامل آهن. هاڻي نظر ڪجي 1980ع تي جنھن ۾ استاد بخاريءَ جو ٻارن لاء شاعريءَ جو مجموعو "هي گيت گلابي ٻارن جا" 1980ع، اڪبر جسڪاڻيءَ جو "بتين واري ناني" (بايو گرافيڪل ناوليٽ) 1980ع، نياز پنھور "سپون ۽ ڪوڏ" 1981ع، محمد اسماعيل عرساڻي جو، "نياريون وٿون" 1980ع، ظفر عباسيءَ جو "تارا تارن هيٺ"1981ع، رشيد ڀٽيءَ جو "پاڪستان جا پراڻا شھر" 1981ع، پروفيسر محمد امين جو "ڪپھہ جي ڪھاڻي" 1981ع، ڊاڪٽر عبدالمجيد ميمڻ جو، "شھري حياتي ڳوٺ" 1981ع، محمد عثمان ڏيپلائيءَ جو "برک سائنسي کوجنا" 1981ع، تنوير عباسيءَ جو "سنڌ جا عظيم صوفي بزرگ" 1981ع، غلام نبي ميمڻ جو "ڌارين ٻولين جون ڪھاڻيون"1981ع، حبيب ﷲ صديقيءَ جو "درياءَ ۽ سامونڊي ڪنارن سان زندگي" 1981ع، علي مرتضيٰ ڌاريجي جو ڪتاب، "بدن ۽ ان جو ڪم" 1981ع، قاضي خادم جو "شھري حياتي ۽ ڳوٺاڻي حياتي" 1981ع، سيد سردار شاھ "ذاڪر" جو "حضور صلعم جي زندگيءَ جو مختصر احوال" 1981ع، ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌيءَ جو "پورهيي جو مان"، محبوب علي جوکيي جو "مثالي شاگرد" 1981ع، اياز قادريءَ جو "پکين ۽ جانورن جون نصحيت ڀريون ڪھاڻيون"1981ع، ڊاڪٽر نواز علي شوق جو "وڏن جو ادب" 1981ع، اياز قادريءَ جو "پرين جون ڪھاڻيون" 1981ع، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جو "لوڪ شاعري" 1981ع، ڊاڪٽر هارون رشيد ميمڻ جو، "ماڪوڙي، ماکيءَ جي مک ۽ ڪوريئڙي جي حياتي" 1981ع، محبوب علي جوکيي جو ڪتاب، "استادن جو ادب" 1981ع، گوهر ممتاز قاضيءَ جو، "ڀولڙي جي ڀل ۽ ٻيون آکاڻيون" 1981ع، علامه غلام مصطفيٰ قاسميءَ جو، "مٺو مرسل" 1981ع، محمد اسماعيل عرساڻي جو، "ننڍا ناٽڪ" 1981ع ۽ استاد بخاريءَ جو ٻارن لاءِ گيت "ٻاراڻا گيت" 1981ع، ذوالفقار سيال جو، "منھنجي ديس جا ٻار" 1982ع، ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي جو "لاکو ڦولاڻي" 1982ع،ادل سومري جو" پتلين جو تماشو"، 1982ع، ذوالفقار سيال جو، "گيت کيڏوڻا" 1983ع، مختيار مگڻهار جو، " دنيا گولا آهي" 1983ع، پروانو سيوهاڻي جو، "ٽياسي جا ٽي ناٽڪ" 1983ع، پرواني سيواڻيءَ جو،" تماشو" 1984ع، ادل سومري جون ڪھاڻيون" جيتن جي ڪانفرنس" 1984ع، مقصود گل جو،" ڪرڻا ڪرڻا" 1986ع، ادل سومري جو گيتن جو مجموعو "پوپٽ جھڙا ٻار" 1986ع، ذوالفقار سيال جو،" گلڙن جھڙا گيت" 1986ع، پروانو سيوهاڻي جو، "پکين جي پرديس ۾" 1986ع، زاهد شيخ جو،" جيجل تنھنجي جهول ۾" 1988ع، اڪبر جسڪاڻيءَ جون ڪھاڻيون،" رمون پيٽي" 1988ع، ذوالفقار سيال جو "لفظن جا رانديڪا "1989ع اختر درگاهيءَ جو" گل ۽ مکڙيون "1989ع، پرواني سيوهاڻيءَ جو،" چنڊ ۽ چڪور "1989ع، مختيار مگڻھار جو،" ڌرتي روشن ٿيندي "1990ع ادل سومري جون لکيل ڪالم ڪھاڻيون" نئين دور جا نوان سبق "1990ع، اسلم سنديليءَ جو" سچل سرمست "(سنڌ ثقافت ۽ سياحت کاتو) 1990ع شامل آهن.
گُهٽ ۽ ٻوسٽ جي لھر کي ختم ڪندي نئون ادب ۽ ادارن جي واڌاري سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ ۾ سگهہ پيدا ڪئي. 1979ع کان 1990ع تائين ٻارن جي نظمن، آکاڻين، ترجمن ۽ ادارن جي جوڙجڪ بھار جھڙي موسم پيدا ڪئي. 1980ع واري ڏهاڪي ۾ نثار حسيني آگم پبليڪيشن ايجنسي پاران، "ٻالڪ ڪتاب لڙي" ۽" روشن تارا سرڪل" جي عنوان هيٺ ڪيترائي ڪتاب شايع ڪيا. رتيديري مان مقصود گل" سنڌڙي ڪتابي سلسلو ۽ محبوب جوکيي محراب پور مان، "ٻارن جي سنڌي ساهت گهر ۽ حيدرآباد مان، نويد بوڪ ڊپو ٻاراڻي ادب ۾ پاڻ ملھايو.
*آر. ايڇ احمد اينڊ برادرس ٻن ڪاٺياواڙي واپارين حاجي قاسم ۽ حاجي رحمت ﷲ ، ورهاڱي کان اڳ قائم ڪيو ۽ 1980ع ۾ هي ادارو بند ٿيو. اهڙيءَ ريت ادل سومري جو جذبو جاڳي پيو.
ٽي ماهي مھراڻ نمبر (2) سال 1984ع تي"سنڌي ادب سيمينار ۾" ، ادل سومري "آزاديءَ کان پوءِ سنڌيءَ ۾ ٻاراڻو ادب" عنوان سان مضمون لکي سنڌي اديبن ۽ ادارن جو ڀرپور ڌيان ڇڪايو.

* مھراڻ اڪيڊمي، شڪارپور. هي ادارو 1989ع تي قمر ميمڻ قائم ڪيو.
* ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ : سال1990ع کان ٻاراڻي ادب تي ڀرپور نموني سان ڪم ڪيو.
* سنڌيڪا اڪيڊمي، 1991ع تي ناليواري پبلشر نور احمد ميمڻ ڪراچيءَ ۾ قائم ڪئي.
* سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ لاءِ سنڌ لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد. 1991ع تي قيام عمل ۾ آيو. 1993ع کان هن اداري ٻاراڻي ادب تي ڪم ڪرڻ شروع ڪيو.
1990ع تي سرڪاري ادارن بہ ٻاراڻي ادب تي پنھنجي حصي جو ڪم ڪيو. جنھن ۾" انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو "، "سنڌ لئنگئيج اٿارٽي"۽ ثقافت کاتي پاران ٻارن جي ادب جي اشاعت ۾ سگهہ مھيا ڪئي. اهڙي سفر ۾ سنڌي ادبي بورڊ اڳ ۾ فعال هيو. خانگي اشاعتي ادارن ۾ "سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي"، "مھراڻ اڪيڊمي شڪارپور"، روشني پبليڪيشن "ڪنڊيارو "حيدرآباد"، "سنڌ ساهت گهر حيدرآباد"، قاسميہ لائبريري ڪنڊيارو"، "گلشن پبليڪيشن حيدرآباد بہ ٻاراڻو ادبي سفر جاري رکيو. دعوہ اڪيڊمي بين الاقوامي اسلامي يونيورسٽي اسلام آباد ۽ آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس ڪراچي ٻاراڻي ادب لاءِ اصلاحي ۽ مذهبي مواد شايع ڪيو.' ٻالڪ ادبي اڪيڊمي، ڪراچي، اصل ۾ نئون نياپو اڪيڊميءَ جو ذيلي اشاعتي ادارو آهي. سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو ٻاراڻي ادب تي جيڪو ڪم ڪيو ان ۾ اول ڇپيل ڪتاب ٻيھر شايع ڪيا ۽ نئين مواد تي ڌيان سان ڪوششون پڻ شامل آهن. جنھن ۾، غلام محمد لاکيءَ جو، "دولھہ دريا خان" 1990ع، نصير اعجاز جو، "جنرل هوش محمد شيدي" 1990ع، ڊاڪٽر علي مرتضيٰ ڌاريجي جو، شاگردن لاءِ معلوماتي ڪتاب "اسان جون اکيون" 1992ع، سڪندر سرواڻ جو، "سرها گل ساڻيھہ جا" 1992ع، پروانو سيوهاڻي جو، "هل تہ هلون چنڊ تي"(ٻارن جو سفر نامو) 1992ع الحاج رحيم بخش قمر جو ٻارن لاءِ شاعري، "ٻارا گيت "1993ع، مقصود گل جو، "هٺيلي هرڻي" سرهاڻ پبليڪيشن 1993ع،علي بابا جو، سنڌ باد جو سفر" 1993ع، پرواني سيوهاڻي جو، "منھنجون يادون منھنجو ننڍپڻ (ٻارن لاءِ آتم ڪھاڻي) 1993ع، جاويد عباسيءَ جو "ناني سڦوران "1993ع، طارق قريشيءَ جو 'ناول' ٻالڪ فورس ۽ ڀوت بلڊنگ" 1993ع، پروانو سيوهاڻي جو، "ٻارن لاءِ چونڊ ڪھاڻيون" 1994ع، بيخود بلوچ جو،" لوليون ٻوليون ٻارن جون "1995ع، عطا محمد ڀنڀري جو ترجمو "سياڻو ڪوري" جاويد عباسيءَ جو "جاندار" 1995ع، پروفيسر شيخ محمد فاضل جو "مثالي ٻاراڻو ڪتاب "خليل عارف سومري جو "مھڪار" 1995ع، پرواني سيوهاڻي جو، "خيرو خيالي" 1995ع، بدر رضوان عباسيءَ جو، "اسان جو جسم" 1996ع، خالد ڀٽي ءَ جو، ٻارن جون آکاڻيون "شيطان جون ڪھاڻيون" 1996ع، "چئن سالن جو پوڙهو " 1996ع، غلام محمد ڀٽي جو، "ٻالڪ پيارا ٻولي پياري" 1996ع، ارشاد ساگر گڏاڻيءَ جو "بکيو شينھن" مھراڻ اڪيڊمي 1997ع، خالد ڀٽيءَ جو،" شيطان جون شرارتون" 1997ع، احمد خان آصف مصراڻي، "ٻاراڻا ٻول" (ڇھہ ڀاڱا) سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي 1997ع، شمس الدين سومري ءَ جون ڪھاڻيون، "شيري ۽ ڀوري" 1997ع، " شمس الدين سومري جو،" جنھن کي رب رکي" 1998ع، مشتاق بخاريءَ جو، "گيتن جھڙا ٻار" 1998ع، خالد ڀٽيءَ جو "نصيحت ڀريون ڳالھيون، (ٽي حصا) 1998ع، خير محمد لغاري جو "بنيادي ايجادون" 1999ع، بيخود بلوچ جو، "لوليون ٻوليون ٻارن جون" 1999ع، عطا محمد ڀنڀري جا ترجما" ڪاٺ راڻي "،" بستي "،"سورھيہ سانوڻ" سونھن ديوي ۽ ست ڄامڙا" 1999ع شامل آهن. نصير سارنگ جو ترجمو" هڪ سو هڪ سائنسي رانديون" 2000ع، شمس الدين سومري جو،" روبي آئي خوشبو آئي" 2000ع، "ٻالڪ ادبي فورم" ، سنڌي ٻاراڻي ادب لاءِ هڪ نج تنظيم جنھن جو ڪردار بہ واکاڻ جوڳو آهي.ڪاڇو پبليڪيشن ڪراچي.ليکڪ محمد علي ماجد جي ڪوشش آهي. پوپٽ پبليڪيشن هائوس، خيرپور اديب ۽ پبلشر قربان منگيءَ جو پوکيل ٻوٽو آهي. عبدالحئي ڀُٽي جو ٻارن لاءِ لکيل ڪھاڻين جو مجموعو "گلابن جي خوشبوءِ" 2000ع، جوهر بروهي جو، "لولي" 2000ع، ڪشنچند بيوس/ نصير مرزا جو، "ڇھہ ڇھہ پئسا ٻہ ٻہ پايون"، 2001ع، عطا محمد ڀنڀري جو ترجمو ۽ خالد آزاد جو ترتيب ڏنل، "ڏاها ڀائر" خير محمد بلوچ ۽ خالد آزاد جو ترجمو "جانورن جو بادشاھ" 2001ع، يوسف سنڌيءَ جو، ترجمو" ڀورو بگهڙ "2001ع، پرواني سيوهاڻي جو، "اڏام" 2001ع، مشتاق بخاريءَ جو،" سونھن سنسار جي"2001ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، اکر اکر سرهاڻ 2002ع، انگريزيءَ جي جڳ مشھور ليکڪ ايڇ جي ويلز جو لکيل ۽ نصير سارنگ جو ترجمو ناول، "مريخ جو حملو" 2003ع.
محمد علي ماجد جو شعري مجموعو "ڌرتيءَ جا ٻار" 2003ع، غلام محمد غازي جو، رانديڪن سان راند، 2003ع (انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي)، وحيد محسن جو، "برائي جو بدلو" (ڪھاڻيون) 2003ع.
اين اي جان فائونديشن، حيدرآباد: احسان لغاري جي سرپرستي ۾ 10 فيبروري 2001ع تي پنھنجي ڪم جو آغاز ڪيو. فينيڪس بوڪس، 2007ع تي روزينا جوڻيجو ۽ ظفر جوڻيجو. ان ڏس ۾ قدم اڳتي وڌايو.
بشير منگيءَ جو ”ٻارن لاءِ سنڌي انگريزي باتصوير لغت“ 2004ع، پرواني سيوهاڻي جو، "ڌرتيءَ جو تارو" 2004ع، گوهر سنڌيءَ جو "جاڳ او ٻالڪ جاڳ" 2004ع، (سونھن پبليڪيشن پريالو خير پور) ،غلام محمد ڀٽيءَ جو، "رنگ برنگي گيت" 2004ع، پرواني سيوهاڻي جو، "انڌي فقيرياڻي" 2004ع، اختر جانوري جو، "پنھنجي ڌرتي پنھنجا ساھ" 2004ع، ولي محمد طاهرزادي جا ڪتاب، "شخصيتون" 2005ع ۽ آکاڻيون (1) آکاڻيون (2) 2005ع، سيد اظھر گيلانيءَ جو "سرها گل" 2005ع، خالد آزاد جو، "سج اڀرڻ کان پوءِ"، 2005ع، خالد ڀٽيءَ جو "گلن جون ڳالھيون" (نفسيات) ترجمو 2005ع، پرواني سيوهاڻيءَ جون(ڪھاڻيون) "سھڻي صلاح "2005ع. غلام محمد غازيءَ جو،" رنگا رنگي گيت"، 2006ع، خالد ڀٽيءَ جو "سچا ٻول" (نبي سڳورن جا قول) 2006ع، ملھار سنڌيءَ جو شعري مجموعو "ٻالڪ چنڊ ستارا 2006ع، منٺار سولنگي جو،" آءٌ جيڪر پڙهڻ وڃان ها" 2006ع، ادل سومري جو، "مٽيءَ جا رانديڪا" 2006ع، ولي محمد طاهر زادي جا ڪتاب، "سنڌ ديس جون رانديون" (1) ۽ سنڌ ديس جون رانديون" (2) 2006ع، جيڪب گرم ۽ وليم گرم جي لکيل ۽ رفيعہ ملاح جو ترجمو ڪيل گرم جون آکاڻيون (2) 2007ع، غلام مصطفي سولنگيءَ جو "سنڌيءَ ۾ ٻاراڻي شاعريءَ جي اينٿالاجي 2007ع، پريل داييءَ جو، "ٻاتا جنين ٻول" 2007ع، خالد ڀٽيءَ جو، "واندڪائيءَ جي وندر" 2007ع، سميع 'ساجد' جوڻيجي ءَ جو "لفظن جا پوپٽ" 2007ع،خالد ڀٽيءَ جو، "روشني روشني" 2009ع، شوڪت چاچڙ جو "اڌوري تصوير" 2008ع، نثار بزمي ۽ غلام محمد غازيءَ جو، "ڌرتي تارا" 2008ع، دين محمد ڪلھوڙيءَ جو، "گل ڦل چونڊ ڪھاڻيون" 2008ع، انور ابڙي جو، ٻارن لاءِ ناول، "ڀڳل رانديڪو" 2008ع، دنيا جي نامور سائسندانن جي خاڪن تي مشتمل، قاضي منظر حيات جو ٽن جلدن ۾ "ناميارا سائنسدان“، 2009ع، رياض پارس ملاح جو، "ٻاراڻا ٻول ۽ رانديون" (علم دوست ادبي سنگت تعلقو نارو) 2009ع، اقبال شينوءَ جو، "سرھا گل رابيل جا" (بزم نواز رڪڻائي دادو) 2009ع، خير محمد لغاري جو، "دنيا جا عجوبا" 2009ع، خليل عارف سومري جو "موتي ۽ مکڙيون" 2010ع، عبدالحئي ڀُٽي جو، شعري مجموعو "سھڻا ٻالڪ سنڌ جا" 2010ع، مشھور سائنسدان ٿامس ايديسن تي ناول، قاضي منظر حيات جو (ترجمو) "وقت ۽ امتحان" 2010ع، بيخود بلوچ جو،"جاڳو ٻارو" 2010ع، خير محمد لغاري جو، "ٻليءَ جي نسل جا جانور" 2010ع، محمد صديق مسافر جو لکيل ۽ غلام مصطفيٰ سولنگيءَ جو مرتب ڪيل "اسيمبليءَ جو راڳ" 2010ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، "دعائون" 2010ع، خليل عارف سومري جو، "موتي ۽ مکڙيون" اويس ڀُٽي جو "جهرڪيءَ کان انٽرويو"2011ع، آزاد بخاريءَ جو "نچڻا کيڏڻا کلڻا ٻار" 2011ع ، خالد ڀٽيءَ جو، "ڪائنات جون ڪھاڻيون" 2011ع، نصير مرزا جو ريڊيائي گيتن جو مرتب ڪيل ڪتاب، "دٻلي ٿي ڇڻڪي" 2011ع، منوج ڪمار جو "برف شھزادي، موڳو مٽر ۽ سوني ڪڪڙ"2011ع، امر جليل جي ڪھاڻين جي مجموعي "چيني ۽ چرٻٽ" کي محققن ٻاراڻي ادب ۾ شمار ڪيو آهي. اهو ڪتاب "ڪاڇو پبليڪيشن“ 2011ع تي شايع ڪيو. شمشير الحيدريءَ جو "روشن تارا" 2012ع، قاضي منظر حيات جو، "سائنسي ڄاڻ" 2012ع،ڊاڪٽر فھميدہ حسين جا پنج ڪتابڙا "اسان جو شاھ لطيف" 2012ع، مرزا قليچ بيگ جو شعري مجموعو مرتب، مخمور بخاري "علم جي دولت" 2012ع، اسرار شام جو ٻارن لاءِ لکيل 'ناٽڪن' جو مجموعو" وڌي جڏهن آءٌ وڏو ٿيندس" 2012ع، استاد امير علي خان جو "رنگ موسيقيءَ خوشبو" 2012ع، اياز ڀُٽي جو "ڳولھا جو سفر" (ڪھاڻيون) 2012ع، خالد ڀٽيءَ جو "دلچسپ" 2012ع، علي محمد درد سولنگيءَ جو، "سھڻا ٻار" (ثقافتي ادبي فورم دادو) 2012ع، اياز ڀُٽي جو،" ڳولھا جو سفر" 2012ع، زيب نظاماڻيءَ جو، "هلو هلون اسڪول"، 2013ع، خالد آزاد جون ڪھاڻيون، مڪئيءَ جا ڦُلا 2013ع، عبدالحئي ڀُٽي جو، "ماڻڪ هر هڪ هٿن ۾" 2013ع، ياسر قاضي جو "ٻيڙيءَ ۾ چنڊ" 2013ع، وفا مولا بخش قمبراڻيءَ جو "پوپٽ رنگ رنگ رنگيلا" 2013ع، احسان لغاريءَ جو "جدولي حساب" 2013ع، ولي رام ولڀ جو (ترجمو) "جانورن جي عجيب دنيا" 2013ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، "پنھنجي ٻولي پياري ٻولي"، 2013ع، يوسف سنڌيءَ جو، مريخ جا مسافر"، 2013ع، غلام محمد ڀٽيءَ جو، "گل ستارا ٻار" 2013ع، پريل داييءَ جو، ٻار اکين جا ٺار"، 2014ع، دادا سنڌيءَ جو، سنڌ جا درسگاھ 2014ع، راز شاهاڻي جو، "ٻارڙن جو شاھ" 2014ع، مقصود گل جو، اکيڙيو نيل ڪنول"، 2014ع، اويس ڀُٽي جو "رانديڪو" 2014ع، نصير سارنگ جو "سائنسي رانديون" 2014ع، ياسر قاضي جو "اُٺ ماما گوگڙو" (سنڌڙي ڪتابي سلسلو رتوديرو) 2014ع، جوهر بروهي جو، "گل ڦل گيت" 2014ع، آزاد بخاريءَ جو، "سائنس ڏنو سوجهرو" 2015ع، ، امداد جسڪاڻيءَ جو "مستقبل جا مسيحا" (سنڌ راڻي پبليڪيشن، حيدرآباد)، غلام مصطفيٰ سولنگيءَ جو ٻارن لاءِ شعري مجموعو "پئسو لڌم پٽ تان" 2015ع، فقير شھمير چانڊيي جو، "هڙ ۾ آئيندو" 2015ع، غلام محمد ڀٽيءَ جو، "نئين دور جا ٻار" 2015ع، انور ابڙيءَ جو، ”عيني ۽ مائُو" 2016ع، خادم گهراڻو جو، "هيرن جواهرن جو ٿيلھو" (آکاڻيون) 2016ع، خالد آزاد جو، "سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ" ٽي جلد (سنڌ لئنگئيج اٿارٽي، سنڌ) 2016ع، يوسف سنڌي جو، "شھيد جي ماءُ" 2016ع، ناري (پبليڪيشن). وحيد محسن جو "مھمان جهرڪي“ 2016ع،خالد ڀٽيءَ جو، "ڪوڙ جي منھن ۾ ڌوڙ" 2016ع، موهن ڪلپنا جو ناول" سرڳ جي ڳولھا "2016ع، (ناري پبليڪيشن). ڄيٺو لالواڻي جو (ريڊيو ناٽڪ) "مُڇرُ مامو" ناري پبليڪيشن 2016ع، شفقت قادريءَ جو "پتڪڙو شھزادو" (ترجمو) 2016ع، عبدالغفار سومري جو ناول "جاڳو جاڳو" 2016ع، الطاف شيخ جو (جپاني ڪٿائون) "جل پرين جي اڳ ڪٿي" 2017ع، ارباب علي "عادل" چوهاڻ جو "سھڻا ٻار سمورا" (مھراڻ ادبي سنگت شڪارپور) 2017ع، (نئون نياپو اڪيڊمي سچل ڳوٺ)، دادا سنڌيءَ جون ڪھاڻيون" سنڌ جون تاريخي ڪھاڻيون" 2017ع، زخمي چانڊيي جو، "مٺڙا ٻار"، 2017ع، وحيد محسن جو "ٻالڪ ڌرتيءَ جا ٽانڊاڻا" (مرڪ پبليڪيشن شھدادڪوٽ) 2017ع، محمد جواڻ "جانب"سومري ءَ جو "گلڙا گلڙا گيت" (سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد)، 2017ع، علي محمد درد سولنگيءَ جو "موتين داڻا" 2017ع، ياسر قاضي جو، "لولو ڏنم ڪانوَ کي" 2017ع، انور ابڙي جو، ”چوڌاري چمڪاٽ“ (ٻاراڻي تقريرون ۽ خاڪا) 2018ع، انور ابڙي جو، "ننڍڙو چنڊ" (ڪھاڻيون) 2018ع، وحيد محسن جو، "راندين جو هفتو" 2018ع، جبار آزاد منگي جو، "ٽمون شرارتي" (سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد) 2019ع، عبدالحئي ڀٽي ءَ جو، "قلم ٻارن جي هٿ ۾" (سنڌ راڻي پبليڪيشن حيدرآباد) 2019ع، وحيد محسن جو، "ننڍڙي پري" 2019ع، عبدالحليم سومري جو، "شاگردن لاءِ تقريرون" (سرسوتي ساهت گهر ڏوڪري) 2019ع، آزاد بخاريءَ جو "حق سڃاڻ اي ٻار" 2019ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي نظمن جو مجموعو "ننڍڙا فرشتا پياريون پريون" 2019ع، ڊاڪٽر غلام مصطفي'سولنگي جو ترجمو ناوليٽ "ننڍڙي سائي ريل“ 2019ع، استاد گل داييءَ جو، گيت گلڙن لاءِ" 2020ع، مور مغيريءَ جو، "بابا مون کي ڪر نہ ڌنار" 2020ع، ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي جو "بھادر ڇوڪري" (سرهاڻ سوسائٽي سنڌ) 2020ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو "چنڊ بہ منھنجو رانديڪو" 2020ع، انور ابڙي ءَ جو "وڏي ڀيڻ " 2020ع، غلام محمد ڀٽيءَ جو، "ڦر ڦر سونٽو" 2020ع، وحيد محسن جو، "ڪاغذ جون ٻيڙيون" 2020ع. حافظ عبدالستار ڪوريجي جو، "قرآني قاعدو" (روپائي ڪوريجا پبليڪيشن لاڙڪاڻو) 2020ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو ”منھنجو ننڍپڻ" (يادگيريون) 2020ع، سرمد عباسيءَ جو "ٽام ۽ جيري" (ڪھاڻيون) 2021ع، عيسي ميمڻ جو، "ٽم ٽم تارا"2021ع، وحيد محسن جو، "ڀنڀوريون ۽ خديجا "2021ع، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جو، "ٽي تحفا" (ڪھاڻيون) 2021ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي نظمن جو مجموعو، "منھنجو گڏڙو، منھنجي گڏڙي“ 2021ع، محمد حبيب سنائي جو "خوش دل شھزادي ۽ ٻيون آکاڻيون“، مترجم (سنڌ سلامت ڪتاب گهر) 2022ع، ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، "پنھنجي دنيا ڌار" 2022ع، محمد جواڻ "جانب"سومري جو، "گيتن جو گلدستو" 2022ع، وحيد محسن جو،(ناول) "هالار جو خواب" 2022ع، عبدالغفار سومري جو ناوليٽ" استاد "2022ع، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جو، "پوپٽ ۽ گلاب" (چانڊوڪي پبليڪيشن واهي پانڌي) 2023ع، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جو، "شرارتي جن" 2022ع، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جو، "ثاقب جي آئيسڪريم" 2023ع، پروين موسيٰ ميمڻ جو، "شھزادي ماھ نور" 2023ع ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، "امان مون کي کيڏڻ ڏي" 2023ع، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جو، سھڻا سخن" 2023ع، سعيد چانڊيي جو ترجمو (رچرڊ پليٽ) "سامونڊي سيلاني" (پيڪاڪ پبلشر، ڪراچي) 2023ع، استاد گل دايي جو، (ڪھاڻيون) "ڪنگ جي ناني" 2023ع، (رومي ڪتاب گهر)، ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ جي ڪھاڻين جو مجموعو "پکراج پري" 2024ع، (سنڌ سلامت ڪتاب گهر ڊجيٽل بُڪ) ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جو، شعري مجموعو، "رسڻ ريجهڻ راند اسان جي"2024ع، (چانڊوڪي پبليڪيشن ۽ سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد.) مختيار احمد ملاح جو، "سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ" 2024ع، (ڊاڪٽر عبدالخالق "راز"اڪيڊمي شڪارپور /ڪراچي) جو شايع ٿيل آهي. نالي جي هڪجھڙائي سان خالد آزاد جا "سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ" 3جلد (سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، سنڌ) 2016ع تي شايع ٿي چڪا آهن.
نفسيات دان ابراهيم ماسلو جو ذهني خاڪو آهي تہ : "هر فرد کي غير معمولي صلاحيت آهي. انسان پنھنجين صلاحيتن جو ڏھ سيڪڙو بہ استعمال نہ ٿو ڪري. کيس مليل صلاحتين جو فقط ٻہ سيڪڙو استعمال ڪري ٿو. "خوش نصيب آهي اها قوم ۽ ٻولي جنھن جي دامن ۾ گلن جھڙا ٻار آهن ۽انھن لاءِ حوصلي مند فرد ادب تخليق ڪن ٿا.
*ورهاڱي کان اڳ بہ ٻاراڻو ادب رسالن جي صورت ۾ سنڌ مان شايع ٿيندو هو...!
ڇھہ ماهي 'هوپفل اڪيڊمي ميگزين' شڪارپور جو اسڪولي ميگزين، جنھن ۾ استادن ۽ شاگردن جا مضمون گڏ شايع ٿيندا هئا 1914ع (شڪارپور) مان اشاعت ٿيو. , ٽماهي 'گلستان' ڪوڙي مل "ساهتيہ منڊل" پاران 1925ع، منوهر ڪوڙي مل جي ايڊيٽري ۾ (حيدرآباد)مان شايع ڪيو. ماهوار 'گلزار' 1939ع تي محمد صديق، محمد يوسف ميمڻ جي ايڊيٽريءَ ۾ (حيدرآباد) مان شايع ٿيو. ماهوار 'ٻالڪ' "منگهن مل سرتو مل بجاج هندو سنڌي اسڪول هڪ شڪارپور مان 1930ع تي شايع ڪيو. ماهوار 'گلستان' (ڪراچي)، دادا شيوڪ ڀوڄراج جي ايڊيٽري ۾ 1933ع تي شايع ٿيو. ماهوار 'سڌرشن' (شڪارپور)، بھاري لعل هريرام ڇٻڙيا جي ادارت ۾ 1937ع تي منظر عام تي آيو. ماهوار 'پشپ' (دادو)، 1937ع تي پوهو مل رامجي مل کيمچنداڻيءَ جي ايڊيٽري ۾ شايع ٿيو. ماهوار 'موج' (شڪارپور)، 15اپريل 1938ع تي نارائڻداس ايل بولاڻي 'نماڻي' جي ادارت ۾ شايع ٿيو. پندرهن روزه 'ٻاراڻيون ٻوليون' (ڪراچي)، 1940ع تي آر.وي ٿڌاڻي جي ايڊيٽري ۾ شايع ٿيو. ماهوار 'گل ڦل' (ڪراچي)، 1941ع تي ميلارام منگترام واسواڻي پنھنجي اداري سندر ساهتيا منڊل پاران جاري ڪيو. ماهوار 'دل بھار' (حيدرآباد)، مان 1947ع تي شايع ٿيو.
*ورهاڱي کان پوءِ سنڌ ۾ ٻاراڻي ادب تي رسالا، روزاني اخبارن ۾ هفتيوار سلسلا ۽ ٻارڙن جون ان وقت جي ادب ذوق رکندڙ شاعرن اديبن ان پاسي کان پاڻ موکيو...!
جنھن ۾ هيٺيان اسم مختصر طور تي پڙهندڙن جي نظر.
آچار عظيم کوسو، "روشن راهون" رسالي جو چيف ايڊيٽر 1996ع، آزاد هيجب، "سنڌي ٻار" رسالو 2004ع تي شايع ڪيو. آغا قيوم، "لالي ٻارڙا سنگت" جاري ڪيو. احسان راهوجو، ماهوار "گلڙا"، ماهوار "روشن دنيا" (ٽنڊو ڄام) ۽ ماهوار "ھٻڪار" شڪارپور جو سب ايڊيٽر رهيو. احسان لغاري، "ماهوار" گلستان "۽ گلزار سنڌ "جو ايڊيٽر رهيو. اختر سمون، "ساٿيءَ" جو ايڊيٽر طور تي فرض سرانجام ڏنا. اسحاق سميجو، "ٻارڙن جو سنڌ رنگ" 1995ع ڪاوش گروپ ۽ ماهوار "گلستان" 1996ع،سنڌي ساهت گهر. اسرار شام، "سنڌي ٻارڙا پبليڪيشن"، 1987ع کان 2013 تائين جاري ڪيو. اسلم کٽياڻ، "اتساھ" رسالي جو ايڊيٽر ۽ پبلشر طور ڪراچيءَ مان جاري ڪيو. اعجاز قادر مھر، رسالو "حوصلا " 1997ع تي جاري ڪيو. اڪبر جسڪاڻي، ماهوار" گل ڦل" جو اسسٽنٽ ايڊيٽر ۽ ايڊيٽر طور 1983ع مقرر ٿيو. الطاف ملڪاڻي، "لاٽ" رسالو 1989ع تي جاري ڪيو. اندر جيت لوهاڻو، ماهوار "شُشَر" 1999ع تي حيدرآباد مان جاري ڪيو. انور سومرو، "مٺڙا ٻار" جاري ڪيو. انور هالائي، 1975ع تي "گل ڦل" کي عروج جي منزل تائين پھچايو. اياز پاٽولي، "ادارہ گلشن ادب" ۽ "بزم گلشن سنگت" جو قيام عمل ۾ آندو. بنسي مالھي، عمر ڪوٽ مان "پوپٽ" رسالو شايع ڪيو. ٽيڪم ميگهواڙ، عمر ڪوٽ مان "سرهاڻ" پنھنجي ادارت ۾ شايع ڪيو. پروانو سيوهاڻي، "سرهاڻ" هڪ اشاعتي جو قيام عمل ۾ آندو. جڳمال ماناڻي، 2008ع تي "موتي هن مھراڻ جا" عمر ڪوٽ مان شايع ڪيو. خادم سيلرو، 2007ع تي "سائنٽيفڪ مئگزين جاري ڪيو. خالد آزاد، 1995ع،تي "گلستان" ۾ پنھنجون خدمتون سرانجام ڏنيون. خالد ڀٽي، "گلڙا"، "خرچي"، "سونھن ۽ سنگتي" رسالن ۾ خدمتون پيش ڪيون. خان محمد خاطي ڪيريو، 2010ع تي "چنڊ" سلسليوار پيش ڪيو. روشن برهماڻي، ماهوار "سجاڳي" شايع ڪيو. رميش راجا بي ايم، "نئين لاٽ" سنڌڙي "۽ روشن دنيا" شايع ڪيا. زبير سومرو، 2001ع تي خيرپور مان "سوچ" رسالو شايع ڪيو. زوار نقوي، سلسليوار "ٻارن جي محفل" 1978ع تي شايع ڪيو. سرفراز عباسي، نئين ديري مان "روشن راھ" 1999ع تي شايع ڪيو. سرمد قريشي، 2004ع تي رسالو "معصوم مُرڪ" شايع ڪيو. سڪندر سرواڻ، 1989ع تي ٻارن لاءِ "مرڪ" جاري ڪيو. سميع ساجد جوڻيجي ، ڳڙهي ياسين مان "پوپٽ" رسالو شايع ڪيو. سنڌ سونيتي ڀٽو، 2004ع تي "انڊلٺ" جا رنگ نروار ڪيا. سھيل احمد ڪنڀر، 2014ع تي ٽي ماهي "پنکڙيون" شايع ڪيو. شاهنواز ٽالپر، رسالي "روشن دنيا" 1997ع تي ٽنڊي ڄام مان جاري ڪيو. شبير ساگر، 1997ع تي ٽنڊي ڄام مان "گلڙا" جاري ڪيو. شوڪت حسين شوري ، سنڌي ادبي بورڊ مان 1966ع تي "گل ڦل" رسالي لاءِ پنھنجون خدمتون پيش ڪيون. شيوڪ ڀوڄراج، پھرين تنظيم "ٻالڪن جي ٻاري جو بنياد وڌو. عبدالسلام ٿھيم، جاتي مان "روشن تارا" 2008ع کان جاري ڪيو.
عرفان مھدي، 1980ع ڌاري ڪتابي سلسلو "وک وڌايو پبليڪيشن" جو قيام عمل ۾ آندو. علي رضا لاڙڪ، جي ايڊيٽري ۾ "رنگين دنيا" کي شايع ڪيو. غلام رباني آگرو، "گل ڦل" سنڌي ادبي بورڊ جو مقبول رسالو، 1959ع تي پھرين ايڊيٽر طور شايع ڪيو. غلام مرتضيٰ ڀٽي، ٻارن جي پھرين تنظيم "ٻالڪن جي ٻاري"، ماهوار "گلستان" ۽ ادبي تنظيم" بزم گلستان" سان 1951ع کان 1953ع تائين نڀايو. غلام مصطفيٰ سولنگي، "ڪنول" ۽ ٻارڙن جي ٻاري "جي ايڊيٽر طور خدمتون سرانجام ڏنيون. قادر ڪنڌر، 'عبرت گروپ آف پبليڪيشن' حيدرآباد پاران شايع ٿيندڙ مشھور رسالي "ارچڪ مرچڪ" ايڊيٽري ۾ شايع ٿيو. ماجد سمون، "اجرڪ"رسالو 2004ع تي شھدادڪوٽ مان جاري ڪيو. محبوب بلوچ، "مھڪ" رسالو شڪارپور مان 1996ع تي جاري ڪيو. محمود يوسفاڻي، روزاني هلال پاڪستان پاران مشھور رسالي "گلن جھڙا ٻارڙا" ۾ پنھنجون خدمتون پيش ڪيون. محمد وسيم خان، ماهوار "ادا سائين" ۽ ماهوار "نٽ کٽ" اردو جاري ڪيو مسعود لوهار، 1993ع تي "ارچڪ مرچڪ" ۾ خدمتون سرانجام ڏنيون. مشتاق بخاري، ڊکڻ شھر مان "هٻڪار" جاري ڪيو. مقبول احمد ڀٽي، "بزمِ گلستان "۽ "ماهوار گلستان" جاري ڪيا. مقصود گل، ماهوار "گلدستو" جاري ڪيو. مڪيش راجا سوٽھڙ، رسالي "روشن دنيا" جو ايڊيٽر رهيو. معصوم مصطفيٰ ڪنڀر،کپري مان "مھراڻ جون مرڪون" رسالو شايع ڪيو. ملھار سنڌي، 1998ع تي رتيديري مان ماهوار "ٽانڊاڻو" جاري ڪيو. 1978ع تي ماهوار "ساٿي" ۾ پنھنجون خدمتون مھيش ڪمار پيش ڪيون. ناز سنائي، 1973ع ۾ "چڻنگ پبليڪيشن" ٻارن لاءِ ڪتابي سلسلو شروع ڪيو ۽ "چڻنگ سنگت" نالي سان تنظيم قائم ڪئي. نجمہ پنھور، ماهوار ماهوار "گل ڦل" لاءِ پنھنجون خدمتون پيش ڪيون. نور محمد ڀٽو،2011ع تي ڪوٽڙيءَ مان "ٻاراڻو ادب" شايع ڪيو. واحد پارس هيسباڻي، 2000ع تي روزاني "هلچل" پاران "گلن جھڙا ٻارڙا" ۾ ايڊيٽر رهيو. وفا منظور چوهاڻ، 1999ع تي "مھراڻ جا تارا" شڪارپور مان جاري ڪيو. وهاب جروار، 1999ع تي "رانديڪو" خانواھ مان پنھنجي ايڊيٽري ۾ شايع ڪيو. جڏهن تہ رانديڪي رسالي لاءِ سب ايڊيٽر طور عبدالرحمان ڪوريجي بہ پنھنجون خدمتون سرانجام ڏنيون. وفا گولو، 2004ع تي سلسليوار "ٻالڪ دنيا" جيڪب آباد مان جاري ڪيو. "ٻالڪ رنگ" رسالو علي نواز ٻگهيي 1991ع تي ڪراچي مان شايع ڪيو.
آفتاب گل رند، 2006ع ۾ "ٻارن جي دعا" نالي رسالو جاري ڪيو. احمد خان شيخ، روزاني آفتاب اخبار جي ٻارن لاءِ شايع ٿيندڙ هفتيوار صحفي "ٻارن جي دنيا" جي انچارج ۽ ان ئي صحفي جي سھاري هيٺ ڪم ڪندڙ ٻارن جي تنظيم "ٻارن جي دنيا سنگت" جي سرپرستي پڻ ڪئي. امتياز نور ڪنڀر" 2007ع تي ٻارن جي هڪ علمي ادبي تنظيم "گلشن ٻالڪ سنگت" قائم ڪئي. ڀائو در محمد ٻرڙو، " گلن جھڙا ٻارڙا "۽ "سجاڳ ٻار تحريڪ" جو قنبر تعلقي جو صدر رهيو. پاروتي/ پارپٽي - ٽي گدواڻي، سنڌ ۾ ٻارن جي پھرين تنظيم "ٻالڪن جي ٻاري" جي بنياد وجهندڙ مان هئي. پير مظھر الحق، روزاني "روزاني عبرت اخبار" جو ٻارڙن جو هفتيوار ادبي صحفو "ٻارڙن جي ٻاري جو انچارج ٿيو. حسام سومرو، روزاني خادم وطن جي ٻارڙن جي صحفي "ڦلواڙي ۽ روزاني هلال پاڪستان جي ٻارڙن جي صحفي "گلن جھڙا ٻارڙا" جي انچارج طور ذميواريون سنڀاليون. خدا بخش ابڙو، ٻارڙن جي علمي ادبي تنظيم "گلن جھڙا ٻارڙا" جو پھريون مرڪزي آرگنائيرز هو. دادا شيوڪ ڀوڄراج، ٻارن جي پھرين تنظيم "ٻالڪن جي ٻاري" جو بنياد وجهندڙ آهي. رحمت ﷲ ڪنڀر، ٻارڙن جي علمي ادبي تنظيم "روشن دنيا ٻالڪ سنگت" جو مرڪزي صدر ۽ باني آهي. رخسانہ عاقلاڻي، پاڪستان ٽيليويزن ڪارپوريشن ڪراچي مرڪز تي ٻارن جو واحد پروگرام "روشن تارا" لاءِ خدمتون پيش ڪيون. روشن سندر چانڊيو، "گلن جھڙا ٻارڙا "جي پليٽ فارم تان سرگرميون ڪرڻ جي الزام ۾ 14سالن جي عمر ۾ گرفتار پڻ ٿيو. همسفر گاڏهي: صحافي ۽ ليکڪ روزاني عوامي آواز ۾ 7 جولائي 1989ع تي ٻارن جو صحفو "جوت" شروع ڪيو.
زرار پيرزادو، صحافي ۽ ڪالم نويس روزاني عوامي آواز جي هفتيوار ٻاراڻي ادبي صحفي "جوت" جو وڏي عرصي تائين انچارج رهيو. روزاني عوامي آواز ۾ هر آچر تي 2018ع کان ڏوڪريءَ جي نوجوان ليکڪ ساجد مسڻ، ذهين شاگردن جا انٽرويوز ڪري شاگردن ۾ اتساھ پيدا ڪيو. سيد زوار نقوي روزاني آفتاب لاءِ ٻاراڻي صحفي "ٻارن جي دنيا" لاءِ بھترين لکيو. سندر سنڌي "ٻالڪ ادبي فورم" جو باني صدر طور پنھنجون خدمتون سرانجام ڏنيون. قربان شيخ، 2006ع ۾ حيدرآباد مان شايع ٿيندڙ ٻارن جي رسالي "ادا سائين ءَ" جي اسسٽنٽ ايڊيٽر طور ڪم ڪيو. ناز نصر ﷲ مھر، 2000ع تي روزاني پاڪ سنڌ سکر ۾ "ٻار گلن جا هار " جو انچارج رهيو. ناصر جمال پٺاڻ، روزاني خادم وطن جي ٻارن جي صحفي "ٻارڙن جي محفل" جو انچارج ۽ ٻارن جي ادب جي ادارن ۾ سرگرم طور ڪم ڪيو.
منزل تي پھچڻ آسان ڪونھي پر ارادي جو اٽل هجن ضروري آهي. ستل فرد يا ذهنن کي منزل ڪٿي ٿي ملي. سنڌ جي گهوٽ شاھ لطيف ستل سوچ جي رخ کي هن ريت اظھاريو آهي.
جَڏهن سُتيون جي، پَٿر پيرَ ڊِگها ڪري،
تڏھن تني کي، ساٿَ سُتئي ڇڏيو.
(شاھ لطيف)
ٻارن جي ذهني اوسر لاءِ هر دور ۾ ڪوششون جاري رهيون آهن. جنھن ۾ اسٽيج ڊراما، ناٽڪ منڊليون، ٽي وي پروگرام ۽ سڀ کان آسان طريقو ريڊيو آهي جنھن تائين ٻار آساني سان پھچي سگهي ٿو.
ريڊيو ۽ ٽيليويزن جا پروگرام ٻارن ۾ سٺا مقبول رهيا جنھن ۾، "ٻارن جي ٻاري" (ريڊيو حيدرآباد)، "مکڙيون" (ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻو)، روشن تارا (پي ٽي وي ڪراچي ), ڪڊز ڪارنر /ڪڊز پلانيت (ڪي ٽي اين)، سر جا ساٿي، ڪڊز مينيا، سنڌ سلامت ٻارڙن جي دنيا ۽ ٻارن جي دنيا (انڊس نيوز جو ٻارن جو صحفو) پنھنجي اهميت رکن ٿا.
مقدمي لکڻ جو اتساھ سنڌ جي ناليواري محقق، تاريخ نويس ۽ لغت نويس ڊاڪٽر بدر ڌامراهي ڏنو، ان سان گڏ مواد پڻ مھيا ڪيو ، ڪتاب ۾ مواد جي ترتيب، پروف جي درستگي ۽ ڊاڪٽر بدر ڌامراهي جا وڏا احسان جو ڪتاب جو بيڪ ٽائيٽل بہ ترت لکي ڏنو. شاعر، ليکڪ ۽ تعليمدان مختيار سمي جا وڏا وڙ جنھن ڪتاب لاءِ جامع انداز ۾ مھاڳ لکي ڏنو. مترجم ۽ ڪالم نگار سعيد چانڊيي جا بہ لک ٿورا جو ڪتاب جو نالو، سيٽنگ ۽ ٻاراڻي ادب متعلق مواد ڏنو. شاعر ۽ ليکڪ حسن مجتبيٰ بہ هر وقت ڪتاب جي متعلق صلاحون ڏنيون. آخر ۾ قلمڪار پبليڪيشن لاڙڪاڻو جي روح روان سائين جي ايم رئيساڻي جا لک ٿورا جنھن ڪتاب کي اشاعت ڪرڻ ۾ اڳڀرائي ڪئي.

مددي ڪتاب، رسالا ۽ اخبارون :
*ٽي ماهي مھراڻ: ادل سومرو "آزاديءَ کان پوءِ سنڌيءَ ۾ ٻاراڻو ادب" نمبر 2 "سنڌي ادب سيمينار " 1984ع.
*ميمڻ خان بھادر محمد صديق: سنڌ جي ادبي تاريخ، ڇاپو چوٿون، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي 2000ع.
*جوڻيجو ڊاڪٽر عبدالجبار: سنڌي ادب جي تاريخ، جلد پھريون، سنڌ لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد 2006ع.
*بلواڻي هوندراج ڊاڪٽر : سنڌي ٻال ساهتيه، ڇاپو ٻيو، سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد 2007ع.
*آريسر علي نواز: سنڌي ادب ۾ عورتن جو حصو، سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد 2016ع.
*ملاح مختيار احمد : سنڌي ڪھاڻيءَ جي مختصر تاريخ، ثقافت ۽ سياحت کاتو حڪومت سنڌ، 2015ع.
*حسين ڊاڪٽر فھميدہ: انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا، جلد ٻئين کان يارهين تائين. سنڌ لئنگئيج اٿارٽي، حيدرآباد.
*سنڌي فقير محمد: سنڌ جي تاريخ (سھيڙيل تاريخ وار) قلمڪار پبليڪيشن لاڙڪاڻو، 2013ع.
*آزاد خالد: سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي حيدرآباد سنڌ 3 جلد 2016ع.
*سنڌ سلامت ڪتاب گهر جي ويب سائيٽ
*روزاني عوامي آواز ڪراچيءَ، جا مختلف پرچا.
*روزاني هلال پاڪستان ڪراچي، جا مختلف پرچا.
*روزاني ڪاوش حيدرآباد، جا مختلف پرچا ۽ مئگزين.
*روزاني ارادو لاڙڪاڻو، جا مختلف پرچا.