چوٿون حصو
سائين:اسان کي خبر آهي ته مايوسي ڪنهن به صورت ۾ سٺي ناهي،مونجهارا اچڻا وڃڻا آهن.اسان مونجهارن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري سگهون ٿا.ان لاءِ هڪ اصول قائم رکجي ته زندگيءَ جا سمورا مسئلا هڪ ئي ڏينهن ۾ حل ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪرڻ گهرجي.ذهني ۽ جسماني طور تي سرگرم رهجي.جيڪي اسان مٿان ذميواريون آهن تن کان منهن نه موڙجي.خود ترسي ۽ اڪيلائي حالتن کي حل ڪرڻ ۾ ڪردار ادا نٿي ڪري سگهي.هر روز ڪو نه ڪو اهڙو ڪم ڪرڻ گهرجي جيڪو مشڪل نظر اچي ۽ ٻين سان پنهنجائپ واري رويي سان ملجي ته يقينن موٽ ۾ مهرباني ۽ پنهنجائپ ئي ملندي.اهي سونهري اصول آهن جيڪي سپنن کي ساڀيان ڪندا آهن.
*
محترم سامعين:اسين جڏهن پنهنجي چوڌاري ٿيندڙ واقعن کي ڏسنداسين ۽ غور ڪنداسين ته اسانکي سڀئي واقعا ۽ منظر هڪ هنڌ کان شروع ٿيندي ۽ هڪ هنڌ ئي وري گڏ ٿيندي نظر ايندا.بلڪل اهو هڪ فطري عمل آهي ۽ فطري قانون به آهي ته جيڪا شيءِ جتان هلڻ شروع ڪري ٿي،ان جي وري آخري منزل به اهائي جاءِ آهي.بلڪل اهڙي طرح جيڪي دل جي پردي تي نقش بنجي ويندا آهن،انهن کي ڪڏهن به وساري ناهي سگهبو.اهي اصل ۾ دل جي هڪ ڪنڊ ۾ موجود هوندا آهن.فرق هوندو آهي ڳولها جي جستجو جو.جيڪڏهن اسان پنهنجي ذهن جي فريڪوئنسي سان دل جي فريڪوئنسي ملائي ورتي ته پوءِ اهو دل جي ڪنڊ ۾ نقش ٿيل نقش سامهون اچي ويندو.
*
محترم سامعين:وطن سان محبت ايمان جو حصو آهي.هر انسان کي پنهنجي وطن سان محبت هوندي آهي اهو فطري عمل آهي.انسان جنهن مٽيءَ تي جنم وٺي ٿو اها مٽي ان جي ماءُ جو رتبو وٺي ٿي ۽ هر نيڪ ۽ صالح ٻار پنهنجي ماءُ سان لازوال محبت ڪندو آهي.اسان جڏهن پنهنجي وطن جون ڳالهيون ڪندا آهيون تڏهن وطن جي مٽي جي خوشبوءِ اسان جي من کي معطر ڪري ڇڏيندي آهي،ڇو ته زندگيءَ جو نانءُ،زندگيءَ جو رتبو،مانُ ۽ شانُ وطن جي ڌرتيءَ سان ئي هوندو آهي.
ڇُلي ڇڏ مَ ڇ،ڏُلي ڇڏ مَ ڏيھ،
پسيو وڻ وطن جا،ورسيو اچي ويھ،
سڄڻ ۽ ساڻيھ،ڪنهن اناسيءَ وسري.
سائين منهنجا:اسان جي سماج ۾ پوليس جي ننڍي ۾ ننڍي ماڻهو جو رويو،پنهنجي ماڻهن ڏانهن حاڪماڻو هوندو آهي،اهڙي ذهنيت وارا پوليس وارا عوام کي پنهنجي ماتحت يا ائين چوڻ ۾ ڪنهن به قسم جو وڌاءُ نه ٿيندو ته اهي ماڻهن کي پنهنجو غلام سمجهندا آهن،جنهن ڪري انهن جي رويي ۾ رکوالي گهٽ حاڪميت گهڻي نظر ايندي.اڪثر پوليس جا ماڻهو ڪنهن به عوامي سواري ۾ چڙهندا آهن ته انهن کي ڪرايو به ناهن ڏيندا.ڪي ته اهڙا به پوليس وارا آهن جيڪي پنهنجي چوڪي جي آسپاس موجود هوٽل وارن کي چانھ ۽ مانيءَ جا به پيسا نه ڏيندا آهن ۽ گهرڻ تي حاڪماڻو رويو ڏيکاريندي اکيون ڦوٽاري دڙڪن تي لهي ايندا آهن.هڪ واقعو اوهان کي ٻڌايان ٿو.هڪڙو سپاهي وين ۾ ويٺو،جنهن کان ڪنڊيڪٽر ڪرايو گهريو،موٽ ۾ اهو سپاهي ڪنڊيڪٽر سان چڙي پيو ۽ کيس دڙڪو ڏيندي چيائينس ته مان توکي پنهنجي چوڪيءَ تي جيترو وقت چاهيان بيهاري سگهان ٿو.اسان ڪرايو ناهيون ڀريندا.پوليس واري جو پارو چڙهيل ڏسي اسان وچ ۾ پياسين،معاملو ٽري ويو.پر پوليس واري ڪرايو نه ڏنو۽ پوليس چوڪيءَ تي لهندي وري به ڪنڊيڪٽر کي دڙڪا ڏنائين.پوليس واري جي ان عمل کي ڪهڙو نالو ڏجي؟ڇا اهڙو عمل درست آهي؟ان سوال جو جواب ڳولڻ مشڪل هر گذز ناهي.
*
محترم سامعين:فطرت جي حسن کي بچائڻ لاءِ دنيا جا سڌريل ملڪ ۽ اتان جا رهواسي آتا هوندا آهن ۽ اهي فطري سونهن لاءِ گلن،وڻن ۽ پکين جي تحفظ لاءِ پنهنجي مٿان عائد ٿيل هر هڪ قانون جا اخلاقي طرح ۽ قانوني طرح پابند هوندا آهن ۽ پنهنجي مٿان عائد ٿيل فرض ۽ انساني حيثيت سان پنهنجي فطري ماحول جي تحفظ لاءِ اُپاءَ وٺندا آهن.پر اسان اهڙي لوڪن جي ڀيٽ ۾ مختلف نظر اينداسين،اسان وٽ فطري حسن،پکين،گلن،ٻوٽن،ناياب نسل جي جانورن سان دوستيءَ وارو لقاءُ نظر نه ايندو،جنهن مان اسان جي فطرت دوست هجڻ جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو.سياري جي مند ۾ تمام ٿڌن علائقن ۽ ملڪن مان مسافر پکي اچي اسان جي سنڌ ۾ مهمان ٿيندا آهن ۽ اسين وري انهن مهمانن جو قتلام ڪرائڻ لاءِ پرڏيهي مهمانن کي گهرائي ڪئمپون هڻي ويهندا آهيون.اهي شڪاري مهمان پکين،جانورن جو شڪار ڪرڻ بعد ميزبانن کي پرديسي پکيئڙا مارائڻ جي عيوض وڏيون مراعتون ڏيندا آهن.جيڪا ناياب نسل جي پکين ۽ جانورن سان ناانصافي آهي.
ماري مرين شال،ڍَٻَ وڃنئي ڍٻِيُون،
جيئن تو اچي ڪالھ،وِڌو وچ وِرهن کي.(شاھ)
سائين : اهو کليل سچ آهي ته سٺي صحت، دولت ۽ مال، قابليت ۽ ڪاميابي ڪنهن قيمت جا ناهن جي ڪو ماڻهون پنهنجي گهريلو تعلقات ۾ انهن مان ڪا خوشي يا سڪون حاصل ڪرڻ ۾ سوڀارو نه ٿئي ،پنهنجن عزيزن سان خوشحال ۽ پيار واري زندگي گذارڻ لاءَ ڪهڙين شين جي ضرورت آهي انهيءَ ڄاڻ کان علاوه اسين هر هنڌ هارائي ويهنداسون پوءِ اهو پئسو هجي يا صحت قابليت هجي يا ڪاميابي،ڪيئن حاصل ڪجي اهو امرت جنهنجي اهميت آهي پيار ڀري زندگي گهارڻ؟ پاڻ کي اهو ته مڃڻو پوندو ته پيار جو وجود آهي ۽ هر وجود جيئان ان جي به شروعات آهي ۽ پاڻ ڄاڻون ٿا ته جي انجي شروعات آهي ته پوءِ ضرور ڪو سبب به هوندو .. ڇاڪاڻ ته”هر شروع ٿيندڙ شئي جو ڪو سبب يا ڪا پيڙهه هوندي آهي“ عام ماڻهونءَ جو پيار ازلي نه هوندو آهي، انجا ڪي نه ڪي پرڪشش سبب هوندا آهن ۽ ڪنهن گهٽ يا وڌ عرصي لاءِ وجود ۾ ايندو آهي ... ممڪن آهي ته ڪو پيار ازلي ابدي موجود هجي، جنهنکي ڪنهن سبب جي ضرورت نه هجي جيئن ماءَ جو پيار پنهنجي اولاد لاءِ فطرت ۾ ازل کان ڀريل هوندو آهي ... پر اهڙا پيار جي خاندان يا سماج کي پاڻ ۾ قائم رکڻ يا ڳنڍڻ جو ڪم ڪن ٿا جهڙوڪ؛ زال ۽ مڙس، ڀيڻ ۽ ڀاءُ، پاڙيسري يا دوست لاءِ پيار، انهن سڀن کي شروعات هوندي آهي ۽ ڪنهن سبب يا ضرورت آهر پئدا ٿيندا آهن.
*
محترم سائين : صُبح جو گهڻي ڀاڱي گهرن ۾ ٽي وي هلندي رهي ٿي. آفيس لاءِ نِڪرڻ وارا گهڻا ڪم هڪ وقت ۾ ڪندا آهن. نيرن سان گڏ اخبار به پڙهبي آهي ۽ گڏو گڏ ٽي ويءَ تي به نظر هوندي آهي. بيگم صاحبه جي فرمائشي فهرست سان گڏ اڻ کُٽ هدايتون پڻ. ذهن مڪمل طور تي ڪنهن هڪ پاسي نه هوندو آهي. ڪجهه ڏينهن جي ڳالهه آهي مون صُبح جو سوير سوچيو ٽي وي نه کولجي ته بهتر ٿيندو. صُبح جي مهل خاموشي ۽ سڪون سان گذاريل پَلَ طاقت جي گوريءَ جيان ٿين ٿا. جِهرڪين ۽ پکين جون ٻوليون ڪَنن سُرَ الاپين ٿيون. نه ته ٽي وي جي گوڙ ۾ انسان فطري آواز ٻڌڻ کان محروم ٿيو وڃي. خبرن ۾ هوندو به ڇا آهي سواءِ سياسي ڇڪتاڻ، اينڪرز جون ڪاوڙ ڏياريندڙ ڳالهيون، حادثا، ٽارگيٽ ڪلنگ وغيره سڀ کان ڏکوئيندڙ ڳالهه بيگناهه مارجي ويلن جا لاش، پوءِ سڄو ڏينهن بدمزگيءَ سان گذري ٿو.صُبح جا پل اُتساهه ڏياريندڙ ٿين ٿا، فطرت جي تازگيءَ سان ڀرپور پل جن کي ڀرپور نموني گذارجي.
سائين:اڄ ڪلهه شادي جي موقعي تي جيڪي رسمون ادا ڪيون وينديون آهن، اهي گهڻو ڪري آڳاٽي زماني جون يادگار آهن. گهوٽ جو موڙ ٻڌڻ ۽ ڪنوار جي گهونگهٽ ڪڍڻ ۾ مقصد کين “نظربد” کان بچائڻ هوندو آهي. ڪيترين قومن ۾ گهوٽ کي جنن ۽ ڀوتن کان محفوظ رکڻ لاءِ کيس هٿ ۾ لوهي لڪڻ ڏيندا آهن. گهوٽ، ڪنوار کي نڪاح واري ڏينهن ئي وهنجارڻ جي رسم پڻ اڪثر قومن ۾ ڏٺي ويئي آهي. اسان وٽ شادي کان ڪجهه ڏينهن اڳ ڪنوار کي “ونواهه” ۾ ويهاريو ويندو آهي ته گهوٽ کي پڻ گهر ۾ رهڻ جي لاءِ چيو ويندو آهي ته جيئن کين ڪنهن جي نظر به نه لڳي ته ساڳي وقت شادي واري ڏينهن وهنجي سٺو نئون ۽ قيمتي جوڙو پائڻ سان سندن رنگ به نکري اچي.شادي جي رسمن جي دوران گهوٽ-ڪنوار کان اها اميد ڪئي ويندي آهي ته اهي خاموش رهندا ڇاڪاڻ جو ان ڏينهن تي سندن ڳالهائڻ کي شرم حيا جي ابتڙ سمجھيو ويندو آهي ڪن قومن ۾ شادي جي موقعي تي گهوٽ-ڪنوار جا هٿ پاڻ ۾ ملايا ويندا آهن.آرسي ۾ منهن ڏيکارڻ جي رسم جو مقصد به کين هڪ ٻئي سان “متعارف” ڪرائڻ هوندو آهي. اسان جي ڳوٺن ۾ شادي جي موقعي تي ڳائڻ وڄائڻ جو انتظام ڪرڻ جو مطلب اهو هوندو آهي ته جيئن شادي جي مشهوري پري پري تائين ڪري سگهجي. شادي جي موقعي ڪنواريتن جون عورتون گهوٽ کي اندر ڪمري ۾ گهرائي ان کي مختلف طريقن سان تنگ ڪنديون آهن. ڪن موقعن تي گهوٽ کي ڪنوار جي “مُٺ” کولڻ جي لاءِ چيو ويندو آهي ۽ جيڪڏهن گهوٽ ان آزمائش ۾ ناڪام ٿيندو آهي ته کيس مهڻا ٻُڌڻا پوندا آهن
*
سائين منهنجا: دُنيا ۾ ماڻهو روز ڄمن ٿا ۽ روز مرن ٿا، پدمين انسان هن دنيا ۾ آيا ۽ مري کپي ويا، پر ڪنهن کي ياد به ڪونهن ۽ ڪٿي سندن نالو نشان به ڪونهي. هر قوم ۽ سماج سان ائين ئي آهي، ساڳئي وقت هر قوم ۽ سماج ۾ اهڙا ماڻهو به ڄمن ٿا، جيڪي پنهنجيءَ بامقصد زندگيءَ کي ڪو سُونهن ڀريو ڪارج ڏيئي، نه رڳو انجي وِٿُ ۽ سڃاڻپ بڻجن ٿا پر پاڻ به امرتا ماڻين ٿا. اهڙن ماڻهن جو مڙهه ته مُئي پڄاڻان ڌرتيءَ ۾ پُورجي ٿو پر سندن وجود پنهنجيءَ قوم ۽ عوام جي دِلين ۾ زنده رهي ٿو،ڊگهي ڄمار کي ته ڪا معنى ناهي، ماڻهو سوچي ڇا ٿو؟ محسوس ڇا ٿو ڪري؟ ڪري ڇا ٿو؟ هن جي زندگيءَ جو مقصد ڇا آهي؟ هن جو پنڌ ڪهڙو آهي؟ هن جي واٽَ ۽ منزل ڪهڙي آهي. اهي سڀ سوال ڄمار جي عدالت جي اهميت کان وڏا آهن.
سائين منهنجا:ٻين جي جذبن جو اثر پاڻمرادو اسان جي طبيعت تي پوندو آهي. ان جي ضرورت ناهي ته اسان ڪوشش ڪري يا عقلي دليلن ذريعي ان ڪيفيت کي پنهنجي اندر پيدا ڪريون. استاد اسڪول ۾ پنهنجي حيثيت مان فائدو وٺي ۽ شاگردن سان محبت ۽ همدرديءَ جا لاڳاپا پيدا ڪري سندن جذبن کي متاثر ڪري سگهي ٿو، شرط هيءَ آهي ته سندس جذبا موقعي جي مناسب هجن. جيڪڏهن هو ڏک ۽ غم، رضامنديءَ ۽ ناراضگيءَ، غصي ۽ رحم جو اظهار ڍنگ سان ڪندو ته سندس شاگرد ان کان ضرور متاثر ٿيندا. پر شرط هي آهي ته جذبو سچو ۽ خالص هجي، مصنوعيت ۽ وڌاءَ کان پاڪ هجي. ڇاڪاڻ ته ٻار بناوٽ ۽ مٿاڇري هلت تمام جلد سڃاڻي وٺندا آهن ۽ ان ماڻهوءَ کان بدظن ٿي پوندا آهن جنهن جي جذبن ۾ خلوص ۽ قول ۽ فعل ۾ مناسبت نه هجي. جذبن جي تربيت جو سڀ کان اهم پهلو هي آهي ته سٺن ماڻهن سان عقيدت ۽ احترام پيدا ڪيو وڃي.اهڙن انسانن جي انهن پهلوئن مان سبق حاصل ڪجي جن جي ڪري هو هن سماج ۾ مان مرتبو حاصل ڪري سگهيا آهن.
*
محترم سائين: سٺي زندگي گذارڻ هر ڪنهن انسان جي گهرج هوندي آهي، ڇاڪاڻ ته هر ڪو انسان پاڻ کي خوش ۽ مٿانهون ڏسڻ گُهري ٿو. پر اهو سڀ تڏهن ٿي سگهي ٿو، جڏهن اسان ننڍپڻ کان ئي پاڻ ۾ زندگيءَ جا اصول پيدا ڪرڻ جا هيراڪ بنجون، صبح جو سويل اُٿجي، رات جو سويل سمهڻ سان نه فقط سٺي عادت ۾ شمار ٿئي ٿو پر ان مان صحت تي به سٺو اثر پوي ٿو. پنهنجي وت ساري ورزش ڪرڻ، عبادت ڪرڻ، سٺي زندگيءَ جا بنياد آهن. جن ذريعي نه فقط تندرست رهي سگهجي ٿو پر دين ۽ دنيا جا به فائدا حاصل ڪري سگهجن ٿا. صاف ڪپڙا به سٺي زندگي گذارڻ جو اُصول آهي. ان مان اهو مقصد ڪونهي ته اوچا ڪپڙا هجن. ڪپڙا ڀلي سادا هجن پر اَڇا اُجرا ۽ ڌوتل هجن، جيئن انهن ذريعي، بدن به صاف رهي سگهي ۽ شخصيت به اُجاگر ٿي سگهي. سڀ ڪنهن سان پيار ڪريو، ڪنهن سان به وير وروڌ نه رکو، ڇاڪاڻ ته وير وروڌ، بي اتفاقي پيدا ڪري ٿو ۽ بي اتفاقي، نه فقط پاڻ لاءِ پر قوم ۽ ملڪ لاءِ به هاڃيڪار ثابت ٿئي ٿي. جيڪڏهن اسين ٻين سان پيار ڪنداسين ته پڪ ٻيا به اسان سان پيار ڪندا ۽ پيار واري زندگيءَ ۾ خوشيون ئي خوشيون هونديون آهن. ٻين سان ڀلائي ڪجي ۽ ان لاءِ اهو نه سوچجي ته هو به اسان سان ڀلائي ڪري،اچو ته پاڻ سٺي زندگي گذارڻ جي هنن اصولن تي عمل ڪريون. جيڪي پنهنجي مستقبل لاءِ بهترين مددگار ثابت ٿيندا.
محترم سائين: اڄوڪي دؤر ۾ انسان جو سڀ کان وڏو مسئلو خود انسان آهي. جيتري چمڪ دمڪ وڌي رهي آهي، جيتري قدر انسان فطرت تي اقتدار حاصل ڪندو پيو وڃي، جيتريون وڌيڪ آسانيون ۽ سهولتون انسان کي ميسر ٿينديون پيون وڃن، انسان پنهنجي علم جي ذريعي ڪائنات جي رازن کي بي نقاب ڪندو پيو وڃي اوتروئي هي مسئلو ڏکيو ٿيندو پيو وڃي، ان ۾ مونجهارا وڌندا پيا وڃن، ايستائين جو هي مسئلو تمام وڏو ۽ سنگين مسئلو بڻجي ويو آهي، ته ان سموري علمي ترقيءَ جي باوجود هي سوال ته خود “انسان ڇا آهي؟” هڪ تمام وڏو سواليه نشان آهي ۽ اهو سواليه نشان ڏينهون ڏينهن وڏو ٿيندو پيو وڃي. مغربي دنيا اسان کان گهڻو اڳ ان مسئلي سان منهن ڏيئي رهي آهي ۽ اتي اهو مسئلو ايتري قدر شدت سان محسوس ڪيو پيو وڃي جو ان جو پڙاڏو مشرقي دانشورن جي فڪرن ۾ پڻ محسوس ڪري سگهجي ٿو.
*
محترم سائين: جديد دور ۾ جئين جئين انسانن جي رهڻي ڪهڻي ۽ اٿڻ ويهڻ جا طور طريقا وقت سان گڏ تبديل ٿي رهيا آهن تئين سندن ڪاروبار ڪرڻ جي طريقن ۾ پڻ تبديلي اچي رهي آهي. اڳي جئين ڪنهن به ڪاروبار کي شروع ڪرڻ جي لاءِ ڪنهن به آفيس جو هجڻ نهايت ضروري سمجھيو ويندو هو،تئين اڄوڪي دور ۾ ڪنهن به ڪاروبار کي وڏي ليول تي کڻي وڃڻ جي لاءِ يا وڌيڪ پکيڙڻ جي لاءِ ويب سائيٽ جو هجڻ نهايت ضروري سمجھيو وڃي ٿو ۽ خاص ڪري يورپي ملڪن ۾ ته جيڪڏهن ڪنهن ڪاروبار ڪندڙ اداري وٽ ويب سائيٽ ناهي هوندي ته ان کي ناڪام يا غيرفعال ادارو سمجھيو ويندو آهي. جڏهن ته اڄڪلهه گھڻا ئي ماڻهو گھر ويٺي انٽرنيٽ ۽ ويب سائيٽ جي مدد سان ڪاروبار ڪري رهيا آهن.
اڪثر ملٽي نيشنل ڪمپنيون يا ننڍي سطح تي ڪاروبار ڪندڙ ادارا پنهنجو ڪاروبار شروع ڪرڻ کان اڳي ان جي ويب سائيٽ ٺاهڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏين ٿا. انٽر نيٽ جو اسان جي زندگيءَ ۾ عمل دخل ايترو ته وڌي ويو آهي جو اڄ اسان هڪ طرف جتي تازين خبرن توڙي روزمره جي زندگيءَ ۾ ٿيندڙ تبديلين جي ڄاڻ ۽ هڪ شهر کان ٻئي شهر تائين پيغام رسائي جو ڪم انٽرنيٽ کان وٺون ٿا ته ٻئي طرف پنهنجي ڪاروبار کي وسيع ڪرڻ لاءِ پڻ انٽرنيٽ جو استعمال ڪريون ٿا.
محترم سائين: سائنس معنيٰ علم. پر اهو، جنهن جي تصديق ڪري سگهجي، ته هي تجربو هيئن ڪبو، ته هيءُ ئي نتيجو نڪرندو. سائنس انهيءَ لحاظ کان، اهڙو خاطريءَ وارو علم جو ڏينهون ڏينهن، انهيءَ جو قدر، قيمت ۽ درجو وڌندو رهي ٿو. اهڙيون ڳالهيون جيڪي ظاهري طرح مڃڻ ۾ نه اچن. سي به سائنس جي حوالي سان ڪبيون ته ماڻهو مڃيندا، ڇو ته سائنس جي ڄاڻ رکندڙ ماهرن ڪيئي غير معمولي ڪارناما ڪري ڏيکاريا آهن، مثلاً: هوائي جهاز ٺاهيا اٿن، جيڪي هوا ۾ تيزيءَ سان پکيءَ کان به وڌيڪ رفتار سان اڏامندا وڃن ٿا، ۽ اهڙيون ننڍيون مشينون ٺاهيون اٿن ، جو ڪن تي رکو، ته گهر ويٺي پيا هزارين ميل پري، انگلنڊ ۽ آمريڪا ۾ رهندڙ ماڻهن سان ڳالهايو.جيڪڏهن اسان پنهنجن ٻارڙن کي سائنس جو علم سکڻ لاءِ شوق ڏيارينداسين ته وڏي هوندي، انهيءَ علم ۾ اڳتي وک وڌائيندا.
*
محترم سائين: امام غزالي جو قول آهي ته “علم محض اعتبار جو نالو نه آهي، پر شڪ ۽ تنقيد به علم آهي.ڀڳوت گيتا ۾ هڪ هنڌ لکيل آهي ته“ جنهن شي کي وجود نه آهي، سا ڪڏهن به وجود ۾ نه ايندي. جيڪا شي موجود آهي، سا ڪڏهن به لاموجود نه ٿيندي. جن کي عميق ترين داخلي حقيقت جو عرفان آهي، سي ’وجود‘ ۽ ’لاوجود‘ جي فطرت پڻ ڄاڻن ٿا”هڪ رومي شاعرلوڪريشس وري هي ڳالھ ڪري ٿو ته “سمنڊ جي ڪناري تي بيهي، لڏندڙ لمندڙ جهازن کي ڏسڻ سان هڪ طرح جي خوشي پيدا ٿئي ٿي؛ ڪنهن وڏيءَ ماڙي جي دريءَ وٽ بيهي، هيٺ لڙائي هلندي ۽ ماڻهن کي مرندي ڏسي به هڪ طرح جي خوشي پيدا ٿئي ٿي؛ پر جا خوشي سچ جي اتانهينءَ ٽڪريءَ تي بيهي هيٺ ماٿر ۾ ڀـُلن چـُڪن، بخارن ۽ طوفانن کي ڏسڻ سان ٿئي ٿي، تنهن جهڙي ٻي ڪا ئي خوشي ڪانهي پر شرط اهو آهي ته ڏسندڙ ۾ نهٺائي ۽ رحم هجي”
*
محترم سامعين:چاهت جا به حسين ۽ سوين روپ آهن.اهو ضرور ناهي ته چاهت صرف ڪنهن فرد واحد لاءِ هجي.چاهت ته ڌرتيءَ سان به هوندي آهي،وطن سان،وطن جي مارن سان،پکن ۽ پنهوارن سان،واهن ۽ جبلن سان،ڍورن ۽ ڍنڍن سان هوندي آهي.چاهت ته وڻن ۽ ٻوٽن سان به ڪئي ويندي آهي.اجتماعي سوچ رکندڙ ماڻهن جي ذهن ۾ هن سماج کي بهتر کان بهتر بڻائڻ لاءِ چاهت سمايل هوندي آهي،چوڻ جو مقصد هي آهي ته هڪڙي لفظ“چاهت” کي ڪنهن به ننڍڙي معنيٰ ۾ بند نٿو ڪري سگهجي،ڇو ته ڪيفيتون تمام وسيع هونديون آهن،جيڪي روحن،راڄن،رسمن ۽ هوائن ۾ سفر ڪنديون رهنديون آهن.
محترم سائين: سوامي وويڪانند لکي ٿو ته “سچائيءَ جو هڪ لفظ به گم ٿي نٿو سگهي. ڀلي ته گهڻو وقت گند جي هيٺان دٻيو رهي، پر جلد يا دير سان اهو ضرور ظاهر ٿيندو. اهي رت چوس شخص ڌڪار جوڳا آهن، جيڪي محتاجن جي پگهر جي پورهيي جي ڪمائيءَ جو ڌن پاڻ تي خرچ ڪري تعليمي يافتا بڻيا آهن، پر انهن ڏانهن ٿورو به ڌيان نٿا ڏين. جيستائين ڪروڙين بکايل ۽ اڻپڙهيل دنيا ۾ موجود آهن، تيستائين آءٌ اهڙن ماڻهن کي ويساهه گهاتڪ سمجهندس” هڪ ڏاهي زبردست ڳالھ ڪندي چيو ته “قانون جي نظر ۾ هر اها شي دولت آهي، جيڪا ڏي وٺ جي لائق هجي؛ علم سياست ۾ هر اها شي دولت آهي، جنهن سان اقتدار حاصل ڪجي علم اخلاق ۾ هر اها شي دولت آهي، جنهن سان شريف زندگي گذاري سگهجي؛ ۽ علم معيشت ۾ هر اها شي دولت آهي، جنهن مان انسان فائدو وٺي سگهي”
*
سائين منهنجا: صوفين جي عملي زندگي تي نظر ڪبي ته انهن پنهنجون زندگيون خدمت خلق لاءِ وقف ڪري ڇڏيون هيون. انهن لکين ماڻهن کي نفس جي غلاميءَ مان ڪڍي اعليٰ اخلاق جي آزادي وٺي ڏني. صوفين ماڻهن کي زندگيءَ جي اصل مقصد ۽ مفهوم کان واقف ڪيو، کين نفرت، تنگ نظري، تعصب ۽ ڪلفت جي جهان مان ڪڍي امن آشتي ۽ محبت جي دنيا کان واقف ڪرايو، جيئن هڪ صوفيءَ جو قول آهي ته: “جيڪڏهن ڪو ماڻهو تنهنجي رستي ۾ ڪنڊا رکي ته تون ان جي راهه ۾ ڪنڊا نه پر گل پوک، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن هڪ انسان ٻئي انسان جي رستي ۾ ڪنڊا رکڻ شروع ڪيا ته پوءِ ڪنڊن جي بدلي ۾ ڪنڊا رکندي سموري دنيا ڪنڊا بڻجي پوندي. ان لاءِ درويش جو اهو اصول ناهي. هڪ سچي سالڪ کي نيڪ توڙي بد ٻنهي سان نيڪي ڪرڻ گهرجي.“جيئن لطيف سائين فرمايو ته:چڱا ڪن چڱايون، مدايون مٺن.
*
محترم سامعين:جستجو يا جدوجهد .اسان سان گڏ گڏ آهي.اسان جڏهن ننڊ مان جاڳي اکيون کولي پنهنجي پنهنجي ڪم ڪار لاءِ تيار ٿيون ٿا،تڏهن اسان جستجو يا جدوجهد کي پنهنجو ساٿي بڻايون ٿا،جستجو يا جدوجهد اسان سان پاڇي جيان سموري حياتي هلن ٿا.هر ماڻهو پنهنجي پنهنجي ڪم سان لڳي وڃي ٿو،مزدور مزدوري جي اجرت ملڻ سان،هاري پنهنجي سرسبز کيت کي ڏسي خوش ٿئي ٿو،آفيسر پنهنجي قلم جي سگھ وسيلي پنهنجي ڪم کي اُڪلائي ٿو.عورت پنهنجي مٿان آيل فرضن جي پورائيءَ لاءِ جستجو ڪري ٿي.چوڻ جو مطلب هي آهي ته زندگيءَ جو نالو آهي ئي جستجو ۽ جدوجهد.
سائين منهنجا: اڳي چيو ويندو هو ته روڊ رستا ۽ گهٽيون وڏيون آهن، پر گاڏيون ڪٿان آڻينداسين ۽ هاڻي انهي جو ابتڙ آهي، گاڏيون گهڻيون ۽ روڊ رستا سوڙها نظر اچن ٿا،موجوده دور ۾ سنڌ جي ننڍن شهرن ۾ حددخلين جو آزار ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي، انهي تي انتظاميا خاموش تماشائي بڻيل آهي، ٽرئفڪ جي وڌي وڃڻ ۽ رستن تي حددخلين جي آزار سبب حادثا روز جو معمول بڻيل آهن، ماڻهو ڪيترن ئي مشڪلاتن جي ور چڙهيل آهن، ڏٺو وڃي ته شهر کان ٻاهر نڪرڻ ۾ ئي ڪلاڪن جا ڪلاڪ لڳيو وڃن، شهرن جي گهٽين ۾ هڪ ته سياسي پٺڀرائي رکندڙ ماڻهو ننڍا وڏا ڪاروبار کولي رستا سوڙها ڪري ڇڏي آهن، ٻيو ته پارڪنگ جي سهولت نه هجڻ سبب رڪشن،موٽر سائيڪلن، گڏهه گاڏين ۽ ڪارن جو روڊ ڪناري بيهڻ سبب ماڻهو ويتر مشڪلات ۾ پئجو وڃن، بااثر ماڻهو پنهنجي من مستي ۾ گاڏيون بيهاريو ڇڏين، جن کان ڪو پڇڻ وارو آهي نه،ائين کڻي چئجي ته ڪو اڃا تائين اهڙ مڙس مٿير پيدا ئي ناهي ٿيو.
*
سائين منهنجا: عورت مزاج ۾ الله تعاليٰ نزاڪت، نفاست ، ٻاجهه ۽ پاپوهه جو مادو مرد کان سرس رکيو آهي ڇاڪاڻ ته اولاد جي ابتدا پالنا سندس ذمي آهي اهڙي پالنا لاءِ نرمي نزاڪت ۽ نفاست بهرحال اڻٽر شيون آهن ٻارڙن جي پالنا جي مشقت جو مادو وري عورت ۾ سرس آهي،ٻار پيدائشي مرحلن ۾ ڪيڏو نازڪ هوندو آهي؟ ظاهر آهي ته ان جي نزاڪت کي ڪا نازڪ طبع جنس ئي سمجهي سگهي ٿي ۽ پالنا ڪري سگهي ٿي انسان ساڳيو آهي جنس الڳ الڳ، ذميواريون الڳ الڳ هرهڪ کي پنهنجي تخليقي حساب سان ڪمن ۽ ذميوارين جو ميدان مليل آهي عورت جي ذميوارين ۽ ڪمن ڪارين جو ميدان گهر جي چارديواري آهي گهر کان ٻاهر سڄي دنيا جي ذميوارين ۽ ڪمن ڪارين لاءِ مرد کي ميدان ميسر آهي هر هڪ کي پنهنجي پنهنجي ميدان ۾ پنهنجون پنهنجون ذميواريون نڀائڻيون آهن.هن دور جي حالتن پٽاندڙ جيڪي عورتون نوڪري ڪري رهيون آهن،انهن کي پنهنجي صلاحيتن مڃرائڻ جو ڀرپور موقعو ملڻ گهرجي،ان سان گڏ و گڏ انهن عورتن کي پنهنجي گهر جي ذميوارين کي به وسارڻ نه گهرجي.
سائين منهنجا: ڳُڙ ڳُڙ چوڻ سان، واتُ مِٺو نه ٿيندو.ڦُودنو ڦُودنو چوڻ سان، پيٽ جو سور ڪو نه لهندو. پاڻي پاڻي چوڻ سان، اُڃ ڪا نه لهندي. باههِ باههِ چوڻ سان زبان ڪا نه سڙندي. زباني واتَ خرچ سان ڪو به ڪم نه ٿيندو. مثال: “اَن پاڻيءَ جي نانءُ وٺڻ سان، بُکَ اُڃ ته ڪا نه لهندي.” ڪڏهن ڪڏهن اسان سڀ مايوسي جو شڪار ٿي پوندا آهيون ۽ هر وقت بيزار رهڻ لڳندا آهيون، ٿوري گهڻي ڳالهه تي چڙ ۽ ڪاوڙ ايندي رهندي آهي. عام طرح اهڙيون علامتون هفتي ٻن ۾ ٺيڪ ٿي وينديون آهن. اهي علامتون ان وقت بيماري جي شڪل اختيار ڪري وٺنديون آهن، جڏهن “اُداسي ۽ مايوسي” جو احساس ڪافي ڏينهن رهي ۽ ختم نه ٿئي، شدت ايتري هجي جو روز مره جي زندگي ۽ ڪم ڪار متاثر ٿيڻ لڳي. اهڙي ڪيفيت ۾ ڪنهن ويجهي ماهر ڊاڪٽر سان ملجي، جيڪو تفصيلي معائني کان پوءِ بيماري جي هجڻ يا نه هجڻ جي تصديق ڪري سگهندوچوڻ جو مقصد هي آهي ته گهر ۾ ويهي رڳو سڌون ڪبيون ته نه بيماري دور ٿيندي نه ئي مسئلا حل ٿيندا.
*
سائين منهنجا:سڄي دنيا جي اڪثر ملڪن وانگر اسان وٽ ترقي جي نالي تي وڻن جي قانوني ۽ غير قانوني واڍي جاري آهي. وڻن ۽ ٻيلن کي وڍي اڀ ڦاڙعمارتون ۽ وڏيون وڏيون ڪالونيون ۽ شهر اڏيا پيا وڃن . پر اهي ڪم ايتري ته تيزي۽ بي ترتيبئ سان سر انجام ڏنا پيا وڃن جو ماحوليات تي پوندڙ اثرن کي ڪنهن صورت ۾ ذهن ۾ نه پيو رکيو پيو وڃي هاڻ تـ اسان کي پنهنجن شهرن ۾ اهي سهولتون پڻ ميسر نـ آهن ،جيڪي اسان کي ڪڏهن ڳوٺن ۾ مهيا هيون .جهڙوڪ پيـئڻ جو صاف پاڻي خالص غذا ۽ صحتمند ماحول هوندو هو ، پر هاڻي اسان جا ڪئين شهر دنيا جا سڀ کان وڌيڪ آلوده شهرن مان ليکجن وڃن ٿا جتي بنيادي سهولتون بـ ماڻهن کي مهيا نـ آهن، ۽ اهو سڀ ڪجھ اسان ٻيلن ۽ وڻن کي وڍي تباه ڪرڻ ڪري جي قيمت تي حاصل ڪري رهيا آهيون.وڻ جيڪي طوفانن کان بچائڻ ۾به وڻ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا.
*
سائين منهنجا: هن ڌرتيءَ جي گولي تي،هن ڪائنات ۾ انسان ڪنهن نه ڪنهن مقصد خاطر پيدا ڪيو ويو آهي ۽ اهيو مقصد آهي انسان ذات جي خدمت ڪرڻ.انسانذات لاءِ ڀلو سوچڻ.هن ڌرتيءَ تي اسان ڏسون ٿا ته ڪي امن جا ويري پنهنجي ناجائز مقصدن خاطر هن ڌرتيءَ تي دهشتگردي ڪري پوري انسانذات کي رنجائي رهيا آهن.اهي دهشتگرد سٺن نعرن جي آڙ ۾ اهڙا ڪُڌا ڪم ڪري رهيا آهن جنهن سان انسانيت جو ڪنڌ شرم وچان جهڪي وڃي ٿو.اسان جي هيءَ ڌرتي پيار،امن،پنهنجائپ ۽ ڀائپيءَ جا وڻ پوکي ٿي ۽ اهي وڻ وري پريت ۽ پاٻوھ جا ميوا جهلين ٿا.چوڻ جو مقصد هي آهي ته پنهنجي هن ڌرتيءَ جي هر حال ۾ حفاظت ڪريون ۽ امن جي پکيءَ جي پالنا ۽ پرگهور به ڪريون.
تپ دانگي ڇھ مهينا.کپ مهمان ٻارنهن مهينا.
سائين منهنجا:ڪنهن ماڻهوءَ وٽ، سندس هڪڙو دوست مهمان ٿي آيو. چوڻيءَ مطابق مهمان: ٽن ڏينهن تائين؟ پر هيءُ يار، ته ڇَلو مُنڊي لاهي ويهي رهيو ۽ موٽڻ جي ڪري ئي ڪا نه پيو! جڏهن هفتو کن گذريو، تڏهن مس مس سندس واتان اِهي لفظ نڪتا ته، ”سڀاڻي صبح جو ويندس“. مائي ويچاري، جا رڌ پچاءَ ۽ مختلف کاڌن رڌڻ کان بيزار ۽ ڪڪ ٿي پيئي هئي، تنهن کي دل ۾ البت خوشي ٿي. ٻئي ڏينهن صبح جو سويل، مائي ڇا ڏسي ته مهمان اڃا سيِٽيو سمهيو پيو آهي ۽ کيس گويا وڃڻ واري وائي آهي ئي ڪانه! سو سڏ ڪري چيائينس ته، ”ادا سج ٿو اُڀري، اُٿو“. مهمان چيو ته، ”ادي، چڱو جو اُٿاريئي، مون کي پاڻ وڃڻو آهي، پر جلدي ڪري، ڪو نيرن لاءِ ٽُڪر ڀور تيار ڪري وٺ!مائيءَ جي ته کيس، نيراني ئي اماڻڻ جي مرضي هئي، مگر هن جو نيرن جي فرمائش ڪئي، سو خيال ڪيائين ته هاڻي ڍريءَ رفتار سان ڪم ڪريان، ته من دير ٿي وڃڻ جي ڊپ کان، هيءُ نيرانو ئي هليو وڃي. اهو اردو ڪري، دانگيءَ کي چُلهه تي چاڙهيندي، چيائين، “تَپُ ڙي دانگي ڇهه مهينا!” مهمان ٺهه پهه وراڻيو ”کُپ ڙي مهمان، ٻارنهن مهينا!”مائيءَ مجبور ٿي، آخر تڙ تڪڙ ۾، ٻه لولا ٿَڦي، مهمان مان جان خلاصي ڪئي، جو هونءَ سمجهيائين ته، ”هيءُ ماريو نيرن ڪرڻ کان سواءِ، هر گز ڪونه ويندو.
*
سائين منهنجا:نيڪي ۽ بدي. شر ۽ خير سڀ انساني سڀاءَ ۾ شامل آهن. تعليم ۽ تربيت سان ئي انهيءَ جي فرق کي نمايان ڪري سگهجي ٿو ، بدي ۽ شر جو رخ موڙي سگهجي ٿو،.انسان کي انسان جي حيثيت ۾ ئي قبول ڪرڻ ۾ ڀلائي آهي. هن کي “فرشتي” يا “شيطان” جي روپ ۾ قبول ڪرڻ پنهنجي تباهي آڻڻ جي برابر آهي، اهڙين حالتن ۾ “محبت” ۽ “خدمت” جي جاءِ تي “توهم پرستي” ۽ “نفرت” جو راڄ هلندو آهي. ان ڪري عافيت ان ۾ ئي آهي ته انسان کي انسان ئي ڄاتو وڃي پر پنهنجي سر ڪوئي انسان پنهنجي آپي مان نڪري پاڻ کي “فرشتو” يا “شيطان” ثابت ڪري ته پوءِ ان جي انهيءَ حيثيت مڃڻ کان انڪار ڪجي، پر پيار يا تڪرار سان کيس انهيءَ جاءِ تي آڻي بيهارجي ، جيڪا هڪ انسان جي جاءِ يا حيثيت ٿيندي آهي. ڇو ته هيءَ اسان جي دنيا انسانن جي جاءِ آهي. هن ۾ فقط انسان ئي رهي سگهن ٿا، جيڪي “خطائن” جا پتلا به هوندا آهن ته نيڪين ۽ چڱاين جا “آدرش” به ٿيندا آهن. پر هو نه ته “فرشتا“ ٿيندا آهن ۽ نه وري “شيطان” ٿيندا آهن.انسان فقط انسان ئي ٿيندا آهن.
سائين منهنجا: ڪو دؤر هو جڏهن گهر ۾ موجود وڏڙا رات جي پهر ۾ گهر جي مڙني ٻارن کي گڏ ڪري ڏاهپ ۽ معلومات سان ڀريل جنن ۽ جي ڪردارن واريون آکاڻيون ٻڌائيندا هئا، جن کي ٻڌڻ سان ٻارن ۾ ڄاڻ سان گڏوگڏ سوچڻ سمجهڻ جي صلاحيت، ذهني سجاڳي ۽ مطالعي ڪرڻ جو اتساهه پيدا ٿيندو هو.اهو ٻار جڏهن وڏو ٿي پنهنجي عملي زندگيءَ ۾ قدم رکندو هو ته ڪنهن به ڏکئي موڙ تي انهن آکاڻين مان پرايل سبق سندن رهنمائي ڪندو هو.ڀلي کڻي اهي وڏڙا “البرٽ آئنسٽائين” جي هن چوڻي کان واقف نه هئا ته، “جيڪڏهن اوهان چاهيو ٿا ته اوهان جا ٻار ذهين ٿين ته انهن کي آکاڻيون ٻڌايو.”پراڄڪلهه جي ٽيڪنالاجي واري دور ۾ نه ٻارن ۾ آکاڻيون ٻڌڻ جو شوق رهيو آهي نه ئي اسان وڏا اهڙي ڪوشش ڪريون ٿا.اچو ته سٺين روايتن کي قائم رکون.
*
سائين منهنجا: ڪتاب انسان جو بهترين دوست آهي جيڪو صرف ئي صرف ڏيندو آهي،ڪجھ وٺندو ناهي. ڪو دور هيو جو ڪتابن سان تمام گهڻو لڳاءُ هوندو هو. نوجوان ڪتابن کي پنهنجو بهترين دوست تصور ڪندا هئا، ايتري قدر جو ڀلي کڻي گهر ۾ لائيٽ نه به هجي پر پوءِ به هو گهٽين جي لائيٽ ۾ پنهنجي ڪتاب پڙهڻ جي شوق کي پورو ڪندا هئا، ڇاڪاڻ جو ڪتابن جو قدر هو ۽ هُو ڪتابن جي اهميت کان چڱي ريت واقف هئا.ڪتابن ۾ موجود ڏاهپ ڀريون نصيحتون، معاشري ۾ اُٿ ويهه جو انداز، زندگيءَ کي بهترين نموني گذارڻ جا طريقا ۽ دنيا جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ۽ پنهنجي وڌ کان وڌ علم حاصل ڪرڻ واري اُڃ لاهڻ لاءِ هو هر قيمت ڏيڻ لاءِ تيار هئا.ان وقت تحفي ۾ ڪتاب ڏيڻ جو رواج پڻ عروج تي هو، ۽ اڄ اسان نوجوانن ۾ ڪتاب پڙهڻ جوشوق گهٽجي رهيو آهي ۽ انٽرنيٽ چيٽنگ ڪرڻ ۾ مصروف ٿي رهيوآهن.پوءِ ڀلي ڇونه دنيا اونڌي ٿي وڃي پر ڪمپيوٽر مان اک ناهي ڪڍڻي ۽ ڪمپيوٽر جي اصل مقصد يعني علم جي حاصلات کان اڻ واقف ٿي رهيو آهي.
*
محترم سامعين: جهڙي طرح گلن ۽ ڪنڊن جو پاڻ ۾ رشتو اڻ ٽٽ آهي،تهڙي طرح ڏکن جو به حياتيءَ سان گهاٽو تعلق آهي،ڏک جيون جو ٻيو نانءُ آهن ۽ خوشيون جيون جي مسافرخاني ۾ مهمان بنجي اينديون آهن.ائين کڻي چئجي ته خوشيون بيوفا ٿين ٿيون، جيئن انسان بيوفائي ڪري ٿو.تئين خوشيون به هڪ جهلڪ ڏيکاري هليون وينديون آهن ۽ ڏيئي وينديون آهن يادن جي سمنڊ ۾ هڪ ڌڪو.۽ ڏک هميشه سفر جا ساٿي ٿي هلندا آهن.
سائين منهنجا:گرمين جي ايندي ئي مڇر به ڪُنڊن پاسن کان نڪري ايندا آهن ۽ نه صرف راتين جون ننڊون ۽ سڪون حرام ڪندا آهن پر مليريا جهيڙي مهلڪ بيماري جو به ڪارڻ بڻجندا آهن۔ هي بيماري ڪنهن به موسم ۾ ٿي سگهي ٿي.اسان سڀني کي هن بيماري بابت بنيادي ڄاڻ رکڻ گهرجي ته جيئن احتياطي قدم کڻي هن جان ليوا بيماري کان پاڻ کي ۽ پنهنجي گهر وارن کي بچائي سگهجي۔دنيا ۾ هر سال تقريبن 30 ڪروڙ کان وڌيڪ ماڻهو مليريا جو شڪارٿيندا آهن ۔ جن مان 15 لک کان 27 لک پنهنجي جان کان به محروم ٿي ويندا آهن۔ پاڪستان ۾ هر سال 50 هزار اهڙا ڪيس سامهون اچن ٿا۔ مليريا جي بيماري جي شدت ۽ مهلڪ هئڻ جو اندازو ان مان به لڳائي سگهجي ٿو ته صحت واري عالمي اداري (world Health Organization) پنهنجي قائم ٿيڻ بعد فوري طور تي مليريا جي خلاف جدوجهد کي پنهنجن بنيادي اصولن ۾ شامل ڪري ڇڏيوهو۔
*
محترم ساميعن:دنيا جي مڙني مذهبن توڙي فڪري ماخذن ۾ پاڻي کي مقدس حيثيت مليل آهي. دنيا ۾ پاڻيءَ جا انيڪ روپ ڏسي حيرت جي انتها ٿي وڃي ٿي ته هيءَ قيمتي ڦُڙا زندگي جي بقا ۽ جيوت جي فطرتي واڌ ويجهه لاءِ ڪيڏي نه خاص اهميت رکن ٿا. ايئن ئي زندگي جي ٻوٽي جوبنيادي ماخذ پڻ پاڻي کي قرار ڏنو وڃي ٿو. دنيا جي ساهتي ورثي ۾ پاڻي خاص محرڪ هجڻ سبب پنهنجي مڃتا ۽ تعارف جو محتاج نه آهي. پاڻي جي جاگرافيائي توڙي معاشي ڪٿ ڪرڻ بابت پورا ڪتاب لکي سگھجن ٿا. تنهنڪري اهو يقين سان چئي سگھجي ٿو ته دنيا جي تهذيبن جا بنياد پاڻي جي سرچشمن جي ويجهو پيا هيا. پاڻي کانسواءِ ڪو به ساهوارو زنده رهي نٿو سگهي. اهو ئي اهم ڪارڻ آهي ته اڄ پوري دنيا ۾ پاڻيءَ جي استعمال ۾ لاپرواهي ڏيکاريندڙ عمل کي ايندڙ نسلن جي امانت ۾ خيانت طور ڃاتو وڃي ٿو. اڄ جي فلسفي ۽ ڏاهي ٿائيلس جي لفظن ۾ “ڪائنات پاڻيءَ منجهان ٺاهيل آهي.” چوندي ڪيترو نه سُهڻو لڳي ٿو. تنهنڪري، اهو سچ آهي ته پاڻي ئي سُونهن آهي. پاڻي ئي زندگي آهي.
محترم سامعين: ڏٺو ويو آھي ته مرد پنھنجي ڪاوڙ اڪثر عورتن تي ڪڍندا آھن؟ پو۽ سبب کڻي ڪھڙو به ھجي ؟ جيڪڏهن ٻاھر ان جي ڪنھن سان به اڻبڻت ٿيندي تڏھن به گھر اچي ڪاوڙ عورت تي ڪڍندو ، چاھي اُھا ڌُي ھجي، زال ھجي، ماءُ ھجي، يا ڀيڻ . مرد جي ھر حقي توڙي ناحقي ڪاوڙ جو شڪار به عورت ٿيندي آھي، ۽ معمولي کان معمولي ڳالھ ڪاوڙ ۾ اچي ڪنھن وڏي نقصان کي جنم ڏيندي آھي. ٿي سگھي مان غلط ھجان پر اسان جي معاشري ۾ عورتن سان ڏاڍ، بدسلوڪي، تشدد، ۽ موت جھڙن واقعن جو بنيادي ڪارڻ ڪاوڙ آھي.روين جو بنياد سماجي اڻ برابري تي آهي، سماجي اڻ برابري جو بنياد جاهلانه روين سوچ ءِ رسمن تي آهي، جيڪي سماج جي هڪڙي لڳاتار عمل مان ٺهيا آهن، غلام رويا ءِ سوچ غلامي جي توقع ڪندا؟ اهو تسلسل هزارين سالن جو آهي، ان کي ختم ڪرڻ لاءِ هڪ ته سماجي نظام جو عورت مرد جي فرق کان سواءِ ءِ پڻ مذهبي عقيدن کان مٿاهون برابري جي بنياد تي قانون ءِ انصاف تي بيٺل هئڻ ضروري آهي، ٻيو سڄو سماج تعليم يافتا هئڻ گھرجي.
*
محترم سامعين: ڪجهه ماڻهن جو چوڻ آهي ته؛ “تاڙو ۽ ڪوئل، مقامي هجڻ ڪري هتي ئي هوندا آهن پر ٻوليندا ناهن. اهي صرف برسات واري مند ۾ ٻوليندا آهن.” جنھنڪري ماڻهو سمجهن ٿا ته اهي پرديسي پکي آهن پر حقيقت هيءَ آهي ته تاڙو ۽ ڪوئل، آگم کان اڳ نظر نه ايندا آهن ۽ برسات کان پوءِ هليا ويندا آهن. ڪيڏانهن ٿا وڃن ۽ ڪٿي هوندا آهن؟ اهو سوال جواب طلب آهي.ڄاڻو ماڻهن جو اهو به چوڻ آهي ته؛ “ڪوئل مادي ۽ تاڙو نر آهي. ڪوئل، ڪانو جي آکيري ۾ آنا ڪندي آهي. ڪانو آرو ڪري، ٻچا ڦوڙي، انهن کي نپائي وڏو ڪندو آهي. ڪانو جي آکيري ۾ آنا لاهڻ جي ڪري ئي ڪوئل ۽ ڪانو جي ازل کان هلندڙ جنگ مشهور آهي.”انهن ماهرن جو اهو به چوڻ آهي ته؛ “ڪوئل ۽ تاڙو آکيرو به ڪونه ٺاهين. وڻن ۾ ويهي، وقت ڪڍي ويندا آهن. انب، توت، ڄمون ۽ چڪو شوق سان کائيندا آهن. ان کان علاوه ٿر ۾ آسري لئي ۾ ٿيندڙ کنڊ جهڙي لاک، جنهن کي ساڪر چئبو آهي، اها به شوق سان کائين ته ڪرڙ ۾ ٿيندڙ پُسين جا به عاشق آهن.”ڪجهه مقامي ماڻهو وري ان راءِ جا آهن ته؛ “ڪوئل ۽ تاڙو الڳ الڳ پکي آهن.”اهي ماڻهو چون ٿا ته؛ “تاڙو ٻوليندو ئي برسات لاءِ ان ڪري آهي ته جيئن هو بوند جهٽي، آنا ڪري ۽ نسل وڌائي سگهي.
محترم سامعين : اسان جو لوڪ ادب، عوام جي عادتن ۽ حالتن، طور طريقن، رسمن رواجن، اٿڻ ويهڻ ۽ وندر ورونهن جو هڪ وسيع ذخيرو آهي، جنهن ۾ اسان جون نسلي خاصيتون ۽ دماغي لياقتون، طبعي لاڙا ۽ نفسياتي رجحان گذر معاش جا ذريعا، ملڪي ماحول، سياسي نظام ۽ قديم تاريخي آثار مڙيئي موجود آهن. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ اڄ لوڪ ادب کي قومي حيثيت حاصل آهي؛ پر اسان جي لوڪ ادب کي فقط قصا ڪهاڻيون، نقل نذير، کل خوشي، ڳائڻ وڄائڻ ۽ شادين غمين جون رسمون ئي تصور ڪيو پيو وڃي. ٻيو ته ٺهيو، رڳو اسان جا پهاڪا ئي کڻي ڏسو، جيڪي عوامي ادب جو هڪ خاص حصو، بلڪه بنيادي جُز آهن. پهاڪا، لوڪ ادب ۾ نه رڳو عوام جي زندگيءَ جو آئينو آهن، پر اڳئين جڳ کي جاچڻ لاءِ به ڄڻ ته آرسي آهن، جن ۾ عام حالتن کي جاچڻ کان پوءِ، گذريل زماني جي تصوير به چٽيءَ طرح چڪاسي سگهجي ٿي.
*
سائين منهنجا: هن دنيا جو وڏي کان وڏو طلسم اهو آهي جو ڏينهن ۽ رات، نيڪي ۽ برائي، سچ ۽ ڪوڙ، گناهه ۽ ثواب ۽ اهڙيون تضاد واريون توڻي مخالف شيون منجهيل سٽ جيان پاڻ ۾ مليون پيون آهن. ان ڪري ڪڏهن ڪڏهن انهن ۾ فرق محسوس ڪندي به انسان منجهي پوندو آهي.تان جو هن جي عملن جي“ڏينهن” مان “رات” ڦٽي نڪرندي آهي. “نيڪي” وڃي “برائي” تي پهچندي آهي ۽ ثواب بدلجي گناهه ٿي پوندو آهي. ان ڪري هن جادو نگريءَ ۾ ڇنڊي ڦوڪي پير کڻڻو پئي ٿو. ته جيئن “ڏينهن” مان “رات” ٿيڻ بدران “رات” کي “ڏينهن” ۾ بدلايو وڃي. انهيءَ حساب سان دنيا به ڄڻ هڪ پلصراط آهي، جنهن کي ساڃهه، تميز ، فرق ۽ سوچ جي سواريءَ کانسواءِ پار ڪرڻ ڏکيو ٿي پئي ٿو.بنهه اهڙي نموني سان انسان به پنهنجي وجود ۾ هڪ مڪمل ڪائنات آهي، جنهن ۾ نيڪي ۽ بدي، سچ ۽ ڪوڙ، گناهه ۽ ثواب جهڙا ٻج سندس فطرت جي زمين ۾ ڇٽيا پيا آهن.دنيا ۾ گهڻي کان گهڻا قتل، وڳوڙ ۽ قهر انساني فطرت جي نا آشنائي ڪري ٿيا آهن، ان ڪري انساني فطرت کي سمجهڻ ۽ قبولڻ ضروري ٿي پئي ٿو.
محترم سامعين: نفيءَ جي نفيءَ جي قانون جو بنيادي مطلب هي آهي ته ارتقا ۽ نشوونما جي عمل ۾ هر بلند سطح پاڻ کان پهرين تمام گهٽ سطح کي رد ڪري ٿي يعني ان جي نفي ڪري ٿي. اهڙي طرح قديم ۽ پراڻو عنصر ختم ٿئي ٿو ۽ جديد ۽ توانو عنصر وجود ۾ اچي ٿو. اِهوڀڃ ڊاهه ۽ ٺاهه جو عمل، دنيا ۾ مسلسل جاري رهي ٿو، جدلياتي نفي صرف قديم جي ڊاهه نٿي ڪري، پر جديد جو ٺاهه به آهي. فطرت ۽ سماج ۾ تمام نوان مظهر پنهنجا قدرتي رستا طئي ڪن ٿا،هو پوڙها ٿي نون عنصرن ۽ قوتن لاءِ جاءِ خالي ڪن ٿا ۽ جهڙي نموني هنن پنهنجي وجود کان قديم عنصر کي هڪ ڀيرو رد ڪيو هو، هاڻي هو خود، هڪ پاڻ جديد تر، مضبوط تر ۽ تازه تر قوت يا مظهر جي هٿان رد ڪيا وڃن ٿا يعني هنن جي نفي پئي ٿئي. مثال طور ڪنهن فصل جي نشوونما جي مثال کي آڏو رکون ٿا، جنهن ۾ ٽي درجا ٿين ٿا: 1: ٻج جو ڦٽي طاقت وٺڻ. 2:ٻوٽن جو اڀرڻ 3:پوک جو پچي راس ٿيڻ.اها هڪ ٻئي جي نفي آھي.
*
سائين : جڏهن ڪو فرد پنهنجو حافظو (ياداشت) وڃائي ويهي رهي ته اهو چريو ٿي ٿو پوي، پر جنهن صورت ۾ اسان ۾ اجتماعي حافظو نه رهيو آهي ۽ پنهنجي قومي تاريخ کان پري آهيون، تنهن کي اسين ڪهڙي نالي سان سڏيون؟“پنهنجي حقن، فرضن ۽ ضرورتن جي ڄاڻ رکڻ لاءِ حواسن جو سالم هجڻ شرط آهي ۽ اسان جو عملي طور انهن سڀني ڳالهين کان لنوائڻ ڇا ٿو ثابت ڪري؟ اسان جي اهڙيءَ چلت جي ڪري هاڻ عملي طور اسان کي ڪاهل ۽ نا اهل سمجھي هر هنڌ ردِ ڪيو پيو وڃيجيڪڏهن اسان واقعي پنهنجو پاڻ سان پنهنجي قوم ۽ وطن سان سچا آهيون،محبت ڪريون ٿا،ته پوءِ اسان کي ڏينهن رات سخت کان سخت محنت ڪري اهو ثابت ڪرڻو پوندو ته اسين عظيم تاريخي ورثي ۽ تهذيب جا اصلي والي ۽ وارث آهيون.
*
محترم سامعين:: انسان جيڪو ڪجھ سوچيندو آهي اهو ضروري نه آهي ته ائين ٿئي به سهي ڇاڪاڻ ته ڪجھ شيون اهڙيون آهن جيڪي انسان جي وس ۾ نه آهن مثلآ وقت،قسمت ،خيال،احساس،تقدير وغيره.پر انسان جيڪو ڪجھ سوچي ٿو اهو ان جو خيال ئي هوندو آهي. ڪي انسان پنهنجي سڄي ڄمار خيالن جي دنيا ۾ گذاري ڇڏيندا آهن پر عملي طور پنهنجي خيالن کي ڪوبه جامو نه پهرائي سگهندا آهن.خيال جنهن جي رفتار بجلي ۽ روشني جي ڪرڻن کان به وڌيڪ تيز آهي اهو اصل ۾ ڪائنات اندر موجودات جو عڪس آهي.جيڪا به شيءِ انسان ڏسي ٿو،ڇهي ٿو،ٻڌي ٿو،چکي ٿو،۽ سنگهي ٿو ان جو ئي عڪس سندس دماغ ۾ ٺهي ٿو ۽ ان مطابق ئي سندس خيال جڙي ٿو.
محترم سامعين: جمهوريت جي معنيٰ آهي “عوام کان،عوام لاءِ” ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته عوام کي اهو حق حاصل آهي ته هو پنهنجي لاءِ پنهنجي ئي حڪومت چونڊي.اسان وٽ ٿئي ائين ٿو جو جمهوريت جو ٻوٽو اڃا ساوا گونچ ڪڍي ٿو ته جمهوريت دشمن قوتون ٻوٽي جي آبياري ڪرڻ بجاءِ ان ٻوٽي جو پاڻي بند ڪري جمهوريت جي ٻوٽي جي نڪتل گونچن کي ساڙڻ جي پويان هٿ ڌوئي پون ٿيون.اهڙين قوتن جي ڏينهن رات اها ڪوشش آهي ته جمهوريت جو هي سج جيترو جلدي لهي وڃي ته بهتر آهي.چوڻ جو مقصد هي آهي ته عوام کي پنهنجي قائم ڪيل حڪومت جي حفاظت پاڻ کي ڪرڻي آهي ۽ جمهوريت جي ٻوٽي کي وڌائي وڻ ڪرڻ لاءِ ڏينهن رات محنت ڪرڻي آهي.
*
سائين منهنجا:انسان جي سڀ کان وڏي طاقت پنهنجو پاڻ تي،يعني پنهنجي نفس کي قابو ڪرڻ آهي.انسان جي عقل جو اندازو ان جي غصي واري حالت ۾ ڏسڻ گهرجي.جنهن شخص تي نصيحت اثر نه ڪري،اهو سمجهي ڇڏي ته ان جي دل ايمان کان خالي آهي.بيوقوف پنهنجي ذلت محسوس ناهي ڪندو.دشمن سان به اهڙي طرح ڳالهائجي جوجيڪڏهن هو دوست بنجي وڃي ته شرمسار ٿيڻو نه پوي.حسن کان وڌيڪ ڪشش شرم ۾ هوندي آهي.جيڪو اسان جي اڳيان ٻين جون برايون ڪري ٿو،اهو ٻين جي اڳيان اسان جون به برايون ڪندو.مرڪ غم جو بهتريب علاج آهي ۽ پنهنجي محبوب جي ياد پنهنجي دل ۾ هردم قائم ۽ دائم رکجي.اهو محبوب سان حقيقي حق ادا ڪرن جو رستو آهي.
*
سائين منهنجا: هن سموري عالم ۾ قدرت جي هر هڪ پيدا ڪيل شيءِ حسين کان حسين آهي،هر حسين شيءِ پنهنجي وجود ۾ اڻ لکي ڪشس رکي ٿي.پر سائين جڏهن نه اکين جو ذڪر نڪرندو آهي تڏهن وڏا بحث شروع ٿي ويندا آهن.اکين ۾ ڪجل جي ڳالھ،اکين جي پنبڻين جي بات،ڪن اکين ۾ شرم ۽ حيا جو سمنڊ موجون پيو هڻندو آهي.ڪي اکيون نيريون ڄڻ آڪاش تي انڊلٺ رقص ڪري رهي هجي.ڪي اکيون اهڙيون اونهيون جن ۾ جنهن به نهاريو اهو انهن ۾ هميشه لاءِ گم ٿي ويو. ۽ جڏهن به ءَ جي اکين جو ذڪر نڪرندو آهي،تڏهن اهو ذڪر بحث بڻجي ويندو آهي.
محترم سائين: محبت سان ئي انسان جي زندگي مڪمل آهي ڇو ته اها محبت ئي آهي جنهن جي خوشبوءَ سان انسان پوري زندگيءَ کي معطر رکي ٿو.محبت هڪ پاڪ جذبي جو نانءُ آهي جنهن جي عزت ڪجي،قدر ڪجي.هي اهو جذبو آهي جيڪو نه ذات، نه نسل نه ئي رنگ ڏسندو آهي.ائين چوڻ ۾ ڪنهن به قسم جو وڌاءُ نه ٿيندو ته هن ڪائنات جو بنياد ئي محبت سان پيل آهي.محبت صرف انسان جو ورثو ناهي.محبت ته جانور به ڪري ٿو.محبت اها ننڍڙي ڪِوِل به ڪري ٿي جيڪا پنهنجي وزن کان وڏو وزن کڻي آئندي واري ايندڙ ڏکي گهڙي لاءِ ميڙي ٿي.اسين انسن جڏهن به محبت جا ڏيئا جلائيندا آهيون ته صرف اسان جو اندر روشنيءَ سان منور نه ٿيندو آهي پر محبت جي روشني پوري جڳ ۾ ڦهلجي ويندي آهي.
*
سائين منهنجا: دل ته اميدن جو خزانو آهي،جيڪو وهندڙ درياءَ جي ڇولين وانگر اڻ کُٽُ آهي،جن جو ڪو به ڪاٿو نٿو ڪري سگهي.دل جي اميد ۽ آس ۽ جَرَ جو پاڻي ڪڏهن به ختم ناهن ٿيڻا.جيئن جر جي پاڻيءَ کي ڪو به کُٽائي نٿو سگهي،تيئن دل جي اميد ۽ آس کي به ڪو پورو نٿو ڪري سگهي.هڪ آس،اميد پوري ٿيندي ته ٻي آس ۽ اميد ان جي جاءِ تي اچي ويندي.اهڙي طرح هر آس۽ اميد جي پوري ٿيڻ پويان ٻي آس ۽ اميد ڊوڙندي ايندي. ها ايترو ضرور ٿيندو آهي جو جڏهن ڪا آس ۽ اميد پوري ٿيندي آهي ته من جي اجڙيل باغ ۾ سوين گل ڦٽي پوندا آهن.
*
سائين : اسان جنهن ماحول ۾ رهون ٿا،اهو ماحول چئن موسمن وارو ماحول آهي.اسان ڪڏهن گرميءَ جي ساڙيندڙ جهولن مان گذرون ٿا ته ڪڏهن وڻن کي پنن کان خالي ٿيندي ڏسون ٿا،وري سيارو اچي ٿو،ٿڌ جو احساس ٿئي ٿو،چلھ يا هيٽر جي ڀر ۾ ويهي هٿن کي سيڪي نيرن ڪريون ٿا، ڪيڏو نه اهو پيارو منظر آهي.وري بهار جي مند پنهنجا پيار ڀريا پَرَ پکيڙي اسان مٿان ڇانوَ ڪري ٿي.اهي موسمون هڪٻئي پويان اچن ٿيون.پر جيڪي پيارا ماڻهو اسان کان هميشه لاءِ وڇڙي وڃن ٿا،تن جي وڇڙڻڻ جو احساس به تمام گهڻو جيءَ کي ستائيندو آهي.جيڪي ماڻهو جنهن موسم ۾ وڇڙندا آهن اها موسم انهن جي ياد جي موسم هوندي آهي.
سائين منهنجا:ڏاهن هي به چيو آهي ته انسان کي سج وانگر روشن،درياءَ وانگر سخي،زمين وانگر نرم ۽ گل وانگر خوشبودار ٿيڻ گهرجي.ڪڏهن به پنهنجو نالو نه وڪڻجي،ڇو ته اسان جو نالو انسان آهي ۽ انسان وڏو عظيم ۽ بي بها نالو آهي،هن دنيا ۾ هي جيڪي رنگينون،رونقون،حسن جون خوشبون،عشق جون اميدون،اسانجي ئي نالي سان قائم آهن،هي سڀ جلوا اسان منجهان ئي آهن.جن کي ڪنهن به قيمت تي وڪڻي ۽ خريد ڪري نٿو سگهجي.
*
سائين منهنجا:انسان کي اصليت سڃاڻپ واري اک رکڻ گهرجي.اسان مان ڪي فرد اهڙا هوندا آهن،جن جي سوچ جو نتيجو ابتڙ نڪرندو آهي،هو سڃاڻپ واري اک ته ضرور رکندا آهن پر انهن جي سوچ منفي هجڻ ڪري صحيح پرک نه ڪري سگهندا آهن.هوصحيح کي غلط ۽ غلط کي صحيح سمجهڻ لڳندا آهن.اهڙا ماڻهو ڪنهن سفارش،ڪنهن جي مهرباني يا ڪنهن طبقي پرستيءَ جي بار هيٺ دٻيل هوندا آهن.سفارشي ڪلچر کي استعمال ڪندي ناهل ماڻهو به ڪنهن اهڙي مقام تي پهچي ويندا آهن،جن کي اُتي هجڻ نه گهرجي.ٻي طرف سڃاڻپ جي اک نه رکندڙ ماڻهو وري اهڙي نااهل سفارشي ماڻهوءَ کي آمنا صدقنا چئي اکين تي ويهاريندا آهن،ڇو ته انهن جي هٿن ۾ ڪا سوکڙي ضرور هوندي آهي. ،جيڪا وٺڻ واري لاءِ فخر جو باعث هوندي آهي.جتي سڃاڻپ واري اک جو اثر ئي ابتو ٿي ويندو آهي اتي شاھ لطيف جو هي بيت چئي پنهنجو رستو وٺڻ گهرجي ته
“ويا مور مري،هنج نه رهيو هيڪڙو،
انهن آکيرن تي،ويٺا چٻَ چڙهي،
وطن ٿيو وري،ڪوڙن ڪانئيرن جو.”
*