اسلام جو بنياد
مَثَلًا کَلِمَۃً طَیِّبَۃً کَشَجَرَۃٍ طَیِّبَۃٍ اَصۡلُہَا ثَابِتٌ وَّ فَرۡعُہَا فِی السَّمَآءِ۔ (ابراہیم: ٢٤)
”پاڪ ڪلمي جو مثال، پاڪ وڻ وانگر آهي- جنهن جي پاڙ پاتال ۾ ۽ جنهن جون ٽاريون آسمان ۾ هونديون آهن.“
[b]توحيد جو عقيدو:
[/b]
سوال اهو آهي ته اهو پاڪ ڪلمو ڇا آهي- جيڪو اهڙي مضبوطي، وشالتا ۽ دائميت وارو آهي! اهوئي ڪلمو دين ۽ اسلام جو بنياد ٿيندو. اهو ئي ڪلمو اها پاڪيزه زندگي جي حقيقت آهي، جنهن سان سموري هست جي وحدانيت قائم ٿي سگهي ۽ جيڪو حقيقي وجود ۽ زندگيءَ جي ارتقا جو ضامن ٿي سگهي ٿي، اهو ڪلمو اهڙو هجڻ گهرجي جنهن جو عقيدو عقل ۽ فطرت ۽ مشاهدي جي شاهديءَ تي بيٺل هجي، جيڪو ڪنهن فرد جو تصور يا وهم نه هجي، جنهن تي يقين ڪرڻ لاءِ ڇسي اعتماد جي تقاضا ڪئي وڃي، پر جيڪو فطرت جي گهرائين مان اڀري ۽ فطرت جا منظر ۽ حادثا هر قدم تي ان کي مڃتا ڏيندا رهن. فطرت جون سموريون تقاضائون ان جي ذريعي احسن طريقي سان پوريون ٿي سگهن. اهو عقيدو هر قسم جي حڪمت جو بنياد هجي، زندگيءَ جي سمورن مسئلن جا سُٽ ان جي ذريعي سلجهي سگهن. حڪمتِ نظري ۽ حڪمتِ عملي يا علم ۽ اخلاق جا اصول ان سان جڙي سگهن. زندگيءَ جي اڻ کٽ ڪثرت ان هڪ ڪلمي جي وحدت ۾ پوئي سگهجي. اهو ڪلمو، زندگيءَ جي وکريل ورقن جو مضبوط جلد هجي. ان جي اندر جيڪا حقيقت لڪل هجي، اها جسماني زندگي، مادي زندگي، اخلاقي زندگي ۽ روحاني زندگي- سڀني تي حاوي هجي ۽ سڀني ۾ جاري ۽ ساري هجي.
اسلام جي روءِ سان اهو عقيدو يا پاڪ ڪلمو: ”توحيد“ آهي. قرآن، انهيءَ کي ئي دين جو بنياد قرار ڏنو آهي. دين جا باقي سمورا ارڪان، سموري شريعت، سمورا شعائر، سموريون عبادتون، سمورا معاشي اصول ۽ قيامت بابت عقيدا ان هڪ عقيدي جون ٽاريون ۽ پن آهن. شريعتن ۾ اختلاف ۽ تبديليون ٿينديون رهنديون آهن. عبادت جا طريقا ٿورو گهڻو مختلف ٿي سگهن ٿا. اخلاقي اصولن کي ترت لاڳو ڪرڻ ۾ اضافي ڦيرڦار ۽ تغير ٿي سگهي ٿو. سياست جا انداز، حالتن جي تبديليءَ سان بدلجي سگهن ٿا، پر ان پاڪ ڪلمي ۽ ان ثابت بنياد ۾ ڪا به بنيادي تبديلي ٿي نه ٿي سگهي. سمورو قرآن، شرڪ جي خلاف هڪ مسلسل جهاد ۽ توحيد جي دليلن جو ورجاءُ آهي. قرآن جي تعليم اها آهي ته جيڪڏهن اهو عقيدو ڪنهن شخص جي دل ۾ چڱيءَ طرح گهر ڪري وڃي ته اهو شخص زندگيءَ جي حقيقت کان سونهون ٿيو وڃي. باقي عملي زندگيءَ جون سموريون ثانوي حقيقتون هڪ منطقي لازميت سان ان کان خود بخود عمل ۾ اچن ٿيون. يعني توحيد جي شعوري حقيقت سمجهه ۾ آئي ته عمل ان پٽاندڙ لازمي طور اختيار ٿي ويندو. قرآن حڪيم جي تعليم کان علاوه ان جي تائيد ۾ ڪجهه صحيح حديثن مان به ان جو ثبوت ملي ٿو ته: پاڻ سڳورا ان ئي عقيدي کي دين جو بنياد ۽ عين دين سمجهندا هئا. ان ڏس ۾ ٻه حديثون خاص طور روشنيءَ جو باعث آهن. هڪ جو راوي حضرت ابو هريره ؐ آهي ته: ”پاڻ سڳورنﷺ کيس پنهنجي جتي مبارڪ ڏني ۽ فرمايائون ته: وڃ اهو اعلان ڪر ته جنهن لاَاِلٰہَ اِلا اللہُ چيو، ان جي نجات ٿي چڪي، ٻي حديث آهي ته: ”پاڻ سڳورنﷺ حضرت ابوذر ؐ کي چيو ته: جنهن چيو لاَاِلٰہَ اِلا اللہُ ته اهو جنت ۾ داخل ٿي چڪو.“ ابو هريره ؐ جي حوالي ڪيل پيغام جي عوامي رسد تائين حضرت عمر فاروق ؐ رڪاوٽ بڻيو ۽ ٻي حديث ۾ آهي ته حضرت ابوذر ؐ کي ان تعليم جنجهوڙي ڇڏيو. حقيقت اها ناهي ته حضرت عمر فاروق ؐ ان کي، معاذ الله! درست نه پئي سمجهيو. کيس فقط اهو الڪو ورائي ويو ته: ”عوام ۾ گهڻا ماڻهو اهو سمجهي ويهندا ته بس، لاَاِلٰہَ اِلا اللہُ پڙهيوسين، تنهن ڪري جند ڇٽي چڪي، يعني رڳو زباني اقرار کي ڪافي سمجهي ويهي رهندا ۽ اسلام، جيڪو اخلاقي نظام ۽ شرعي ضابطو قائم ڪرڻ چاهي ٿو، ان کي اختياري يا غيرضروري سمجهي ان کان غافل ٿي ويهي رهندا. جيڪڏهن توحيد زباني اقرار کان دل جي تصديق جي گهراين تائين لهي ايندو ته ان شخص جي نظر ۾ ۽ ان جي نتيجي طور سندس عمل ۾ به ضرور هڪ حيرت انگيز انقلاب ايندو ۽ پوري اسلامي زندگي، ان دل منجهان ٽارين ۽ پنن وانگر ڦٽي پوندي. اها ڳالهه سرسري زباني اقرار سان پيدا ٿي نه ٿي سگهي. حضرت عمر فاروق ؐ جو اهو الڪو بلڪل بجا هيو ته سست ماڻهو، ان جو ناجائز فائدو وٺندا ۽ ممڪن آهي ته ڪي بدعمل ماڻهو به اهو سمجهي مطمئن ٿي ويهي رهن ته: توحيد جو اقرار اسان جي سمورن گناهن جو ڪفارو بڻجي ويندو. اهوئي سبب آهي جو حضرت عمر فاروق ؐ جي اهڙي مصلحت تي پاڻ سڳورنﷺ کي ڪو به اعتراض نه ٿيو. حضرت ابوذر ؐ به برابر اخلاقي عمل کي توحيد کان گهٽ اهم نه سمجهيو، پر ان کي هڪ قسم جو فڪر ورائي ويو. هن ته سڌو سنئون پاڻ سڳورن سان ٻن وڏن گناهن جو ذڪر ڪيو ۽ پڇيو ته توحيد جو اقرار ڪرڻ وارو ڀلي چوري ڪري يا زنا ڪري ته به ڇا ان جي نجات ٿي ويندي؟ تنهن تي پاڻ سڳورن فرمايو ته: هائو، پوءِ به نجات ٿي ويندي! اهو جواب ٻڌي حضرت ابوذر ؐ اڃا وڌيڪ پريشان ٿيو. ٻيهر پڇيائين وري جواب مليس: هائو! ٽيهر وري پنهنجي شڪ کي اضطرابي ڪيفيت وچان دهرايائين، جنهن تي پاڻ سڳورن ناراضگيءَ گاڏڙ لهجي ۾ فرمايو: ”هائو! حقيقت اهائي آهي جيڪا مان چئي چڪو آهيان.“ عَلَيٰ رَغم اَنفِ اَبي ذَرِّ!
جهڙيءَ ريت حضرت ابوذر ؐ اهڙي فرمان تي پريشان ٿيو، ساڳيءَ ريت گهڻا مؤمن اڄ سوڌو ان فرمان تي پريشان ٿيندا آهن. اسان جي خيال ۾ ان جي سادي وضاحت اها آهي ته بشري تقاضا موجب ڪنهن توحيد پرست کان به معمولي ڪوتاهين کان وڌيڪ گناهه به ٿي سگهن ٿا. سمورن موحدن ۽ مؤمنن جو ايمان پنهنجي قوت ۽ بصيرت جي لحاظ کان هڪ جهڙو ناهي هوندو. نبين ۽ ولين کان به ننڍيون ننڍيون ڪوتاهيون ۽ غلطيون ٿينديون رهنديون آهن، ڇاڪاڻ ته خطا ۽ ويسر بشريت جي تقاضا آهي پر انهن جي روحاني بلندي ۽ استقامت جي ڪري ڪبيرا گناهه ٿيڻ انهن جي فطرت لاءِ هڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه ٿيو پوي. عام موحدن جو درجو، ان کان گهڻو گهٽ هوندو آهي. هن حديث ۾ اهو ڪونهي ته عادي چور ۽ عادي زاني نجات ماڻيندا. ان جو مطلب صرف اهو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن هڪ موحد مؤمن کان به اهڙي قسم جي ڪوتاهي ٿي سگهي ٿي. جيڪڏهن اهو واقعي مؤمن آهي ته هو پشيمان ۽ توبهه تائب ٿيندو. خدا جي پاران سچي توبهه جي قبوليت جو واعدو ٿيل آهي. سندس عارضي ڪوتاهيءَ جي ڪري سندس سيرت مستقل طور تي خراب ۽ اونداهي ڪو نه ٿي ويندي. جنهن جي سيرت ۾ توحيد سمائجي چڪي آهي، اهو خدا جي رحمت سان پڻ واسجي چڪو آهي. توحيد سان انسان جي طبيعت ۾ هڪ فطري سچائي پيدا ٿي پوندي آهي. سڌي ۽ نرم ڪاٺيءَ کي خارجي دٻاءَ سان عارضي طور تي ٿورو گهڻو جهڪائي سگهجي ٿو، پر جڏهن اهو دٻاءُ هٽي ويندو آهي ته اها پاڻ ئي پنهنجي سڌائيءَ تي واپس اچي ويندي آهي. بخشش ۽ رحمت سهڻي سيرت واري تي ئي ٺهڪندا آهن.
مٿي ڄاڻايل حديثون بيان ڪرڻ مان اسان جو مقصد اهو آهي ته: اسلام، توحيد جي عقيدي کي دين جو بنياد قرار ڏئي ٿو ۽ ان عقيدي جي اهميت کي ٻين سمورن عقيدن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ بنيادي مڃي ٿو. سموري رسالت ان ئي عقيدي جي وضاحت ۽ طاقت جو ذريعو آهي.
[b]توحيد ۽ حڪمت:
[/b]
قرآن حڪيم پنهنجو پاڻ کي حڪمت جو ڪتاب قرار ڏئي ٿو ۽ چوي ٿو ته: ”حڪمت سڀ کان وڏي نعمت آهي.“
وَ مَنۡ یُّؤۡتَ الۡحِکۡمَۃَ فَقَدۡ اُوۡتِیَ خَیۡرًا کَثِیۡرًا۔(البقرۃ: ۲۶۹)
”۽ جنهن شخص کي حڪمت ڏني وئي ته بي شڪ! ان کي ڀلاين جو گنج عطا ڪيو ويو.“
قرآن، نبيءَ کي به اهو حڪم ڏئي ٿو ته انسانن جي نفس جو تزڪيو ۽ تربيت ڪر، کين اهو ڪتاب پڙهي ٻڌاءِ ۽ سمجهاءِ ۽ ان تعليم ۾ جيڪا حڪمت آهي، اها مٿن کولي بيان ڪر. غور طلب ڳالهه اها آهي ته حڪمت آهي ڇا؟ ۽ توحيد جي عقيدي سان ان جو ڪهڙو تعلق آهي؟ ڪجهه ٻيا لفظ به آهن، جيڪي لفظ ”حڪمت“ سان ٺهڪندڙ آهن. علم، معرفت، عقل! ۽ مغرب وارن وٽ وري ”سائنس“ جو اصطلاح آهي. مغرب وارا، حڪيمانه اندازِ فڪر کي ”سائنٽيفڪ“ چوندا آهن. علم يا عقل چئو يا حڪمت ۽ سائنس! ڏسڻو اهو آهي ته اهو سوچڻ جي ڪهڙي انداز جو نالو آهي. ڇا اهو ڪو نظري لاڙو يا جبلي اڃ آهي؟ ان جي ماهيت ڇا آهي؟ ان مان ڇا گهربل آهي؟ ان جي اندر ڪهڙي ڳالهه آهي جنهن ڪري، دين ان کي خيرِ ڪثير يا ڀلاين جو گنج چوي ٿو. قرآن حڪيم ورجائي ورجائي اها تلقين ڪري ٿو ته: تدبر، تفڪر ۽ عقل کان ڪم وٺو. قرآن، عقل کان ڪم نه وٺندڙن کي جانورن کان به بدتر درجو ڏئي ٿو. کين گونگو، ٻوڙو ۽ انڌو چوي ٿو. ڪائنات جي مشاهدي تي ڏاڍو زور ڀري ٿو. اسلام ان جو قائل آهي ته: دنيا عالَمِ اسباب آهي، ان ۾ سمورا حادثا، مقرر قانونن پٽاندڙ علت ۽ معلول جون ڪڙيون آهن. ڪو به واقعو اجايو يا بيڪار ناهي هوندو. جنهن کي محض اتفاق چئبو آهي، ان جو وجود ڪائنات ۾ ڪٿي به ڪونهي. مشيتِ الاهي ۽ حڪمت انهي هڪ ئي حقيقت جا ٻه رخ آهن. اسلام کان پهريان سمورن مذهبن خارق عادت معجزن ۽ ڪرامتن کي خدا جي خدائي ۽ رسولن جي رسالت جي حقانيت جو واحد ثبوت سمجهيو هيو ۽ اهو عقيدو قائم ڪري ورتو هيو ته دين ۽ حڪمت ٻه الڳ الڳ بلڪه متضاد شيون آهن. دين جو تعلق مشاهدي ۽ عقل سان ناهي، بلڪه ڪجهه اڻ ڏٺل ڳالهين کي رڳو اعتبار تي مڃي وٺڻ جو نالو دين آهي.
دينن ۾ سڀ کان پهريان اهڙي تعليم، اسلام ڏني ته: فطرت جو مدار ”سنة الله“ تي آهي ۽ سنة الله ۾ ڪا به تبديلي ۽ تغير ناهي ٿيندو. فطرت جا مڃيل ۽ اٽل قانون ئي سنة الله آهن. پر فطرة الله رڳو ايتري ئي ناهي جيڪا حواس کي محسوس ٿيندي آهي يا جزوي عقل يا منطقي عقل جي گرفت ۾ ايندي آهي. جيڪڏهن ”فطرة الله“ لامحدود آهي ته هزارين جهانن ۾ به ڪا ڳالهه اهڙي ٿي نه ٿي سگهي جنهن کي فوق الفطرت چئي سگهجي. اسان جي محدود فطرت ۽ محدود نظر لاءِ ته حاضر گهٽ آهي ۽ غائب وڌيڪ آهي. حاضر محدود آهي ۽ غائب لامحدود. پر عليم ۽ بصير خدا لاءِ ته سڀ حاضر ئي حاضر آهي. الله وٽ اوندهه ڪٿي به ناهي رڳو نور ئي نور آهي .جيڪو غيب اسان لاءِ غيب آهي اهو خدا لاءِ ازلي ۽ ابدي طور حاضر آهي. سموري اڻ کٽ فطرت واحد خدا جي شان جو مظهر آهي. فطرت ۾ هر شيءِ جو هر ٻي شيءِ سان سڌو سنئون ۽ اڻ سڌيءَ طرح ڪو نه ڪو ربط ضرور آهي.
ٻئي طرف انسان جي عدم معرفت ۽ تنگ نظريءَ جڏهن فطرت جو مشاهدو ڪيو ته کيس حادثن جي ڪثرت نظر آئي. انهن حادثن ۾ کيس پاڻ ۾ ڪو به ربط نظر نه آيو. هن باهه کي الڳ حقيقت سمجهيو ۽ پاڻيءَ کي الڳ! هر واقعي کي ڪنهن هڪ قادر پر بدلجندڙ هستيءَ سان منسوب ڪري ڇڏيو. ٽيٽيهه ڪروڙ عنصرن، مظهرن ۽ حادثن جا ٽيٽيهه ڪروڙ ديوتا ٺاهي ورتائين ۽ اهي ديوتا به ڪا منظم جماعت نه هيا. ديوتا هڪ ٻئي سان بغض ۽ حسد رکندڙ، هڪ ٻئي سان ٽڪر کائيندڙ ۽ جنگ جوٽيندڙ ۽ انهن مڙني جي ڀيٽ ۾ انسان ويچارو حقير ۽ بي وس!
اشرف المخلوقات انسان انهي شرڪ جي ڪري ئي احسن تقويم جي مرتبي تان اچي اسفل سافلين جي ذلت ڀريي کوهه ۾ ڪريو. جنهن کي ڌرتيءَ تي الله جو خليفو بڻجڻ لاءِ خلقيو ويو هيو ۽ جنهن کي سج، چنڊ، وڻن ۽ پهاڙن کي تسخير ڪرڻ جو ڪم حوالي ٿيل هيو، اهو پاڻ ئي وائڙو ٿي ويچارو بڻجي ويو... جنهن کي حڪمت ۽ رحمت جي بنياد تي خوف ۽ لاچاريءَ کان بالاتر ٿيڻو هيو، سو هر شيءِ جي پاڇي کان به ڪنبڻ لڳو. پنهنجي ئي وهم جي پيداوار ديوتائن کي خوش ڪرڻ لاءِ پنهنجي قرباني ڪرڻ لڳو. جيڪي ديوتا جانورن جو گوشت کائڻ لاءِ راضي نه ٿيندا هيا، انهن کي پنهنجي سڪي لڌن پٽن جو گوشت کارائڻ لڳو. جهالت مان شرڪ پيدا ٿيو ۽ شرڪ مان اڃا وڌيڪ جهالت ۽ جهالت ۽ شرڪ ملي ڪري کيس ظالم به بڻائي ڇڏيو ۽ مظلوم به!- پنهنجو پاڻُ تي ظلم ڪرڻ دراصل ٻين تي ظلم ڪرڻ جو منڍ هوندو آهي. شرڪ سان هن پنهنجو پاڻ تي وڏو ظلم ڪيو ۽ ان ظلم کيس ڪمال درجي جو ظالم بڻائي ڇڏيو. ڌرتيءَ تي خليفي بڻجڻ جي صلاحيت وارو انسان ظلوماً جَهُولاً بڻجي خواري ۽ خساري ۾ افسوس ڪندي رهجي ويو.
انسان ۾ حڪمت اتان کان شروع ٿي جتان هن حادثن جي ڪثرت کي قانونن جي وحدت سان ڳنڍڻ شروع ڪيو. عقل جو ڪم اهوئي آهي ته اهو علت کي معلول سان ڳنڍي ۽ حادثن جي پاڻ ۾ لاڳاپيل هجڻ بابت پروڙ ماڻي. عقل جو ڪم اهو آهي ته هو هر جزي کي ڪنهن ڪل سان وابسته ڪري، جزئيات کان ڪليات تائين پهچي ۽ پوءِ ڪليات مان جزئيات کي اخذ ڪري. عقل جو اهو ڪم يا حڪمت جو اهو سفر تيستائين ختم ٿي نه ٿو سگهي، جيستائين سموريون جزئيات ۽ ڪليات ڳانڍاپجي نه وڃن ۽ سموريون ڪليات هڪ ڪل ۾ سمائجي ختم نه ٿي وڃن جيڪو ڪل جزئيات کان پهريان به آهي، جزئيات جي اندر به آهي ۽ جزئيات کان پوءِ به.
حڪمت ڪلي يا پوري معرفت ان جو نالو آهي ته جيڪو ڪل پهريان وجود جو سرچشمو قرار ڏنو وڃي، اهوئي وجود جي انتها به هجي. هر ظاهر، باطن جو اظهار هجي ۽ هر باطن ظاهر جو سرچشمو- توحيد جو دين به اهو آهي ته سائنس ۽ حڪمت به ان شيءِ جو ئي نالو آهي. علمِ طبعي جي خامي رڳو ايتري آهي ته اهو، قانونن يا وحدتن جي تلاش ۾ پنهنجي تحقيق جي دائري کي مادي ۽ محسوس حادثن تائين محدود ڪري ڇڏي ٿو. ظاهر ۽ باطن جي لحاظ کان ڪجهه ڪليات آفاق مان حاصل ٿينديون آهن ۽ ڪجهه ڪليات انفس مان! قرآن حڪيم جي تعليم اها آهي ته انفس ۽ آفاق ٻنهي جون ڪليات مشاهدي ۽ عقل جي روءِ سان دريافت ڪندي انهن کان اڳاهان ٿي اهڙي ڪل ڏانهن وڌو جيڪو انفس ۽ آفاق يا ظاهر ۽ باطن ٻنهي جي جزئيات ۽ ڪليات جو ماخذ، ٻنهي تي حاوي ۽ ٻنهي ۾ جاري ۽ ساري آهي. قرآن حڪيم، فطرت جي مشاهدي تي گهڻو زور ڏئي ٿو ۽ ان کي خدا شناسيءَ جي واٽ چوي ٿو، پر فطرت خارجي به آهي ۽ باطني به. اها مادي ۽ جسماني به آهي ۽ نفسي به- تنهن ڪري ارشاد آهي ته:
وَ فِیۡۤ اَنۡفُسِکُمۡ ؕ اَفَلَا تُبۡصِرُوۡنَ (الذٰریٰت 21)
”۽ ڇا توهين پنهنجي انفس جي اندر نه ٿا ڏسو؟“
ان آيت مان اها تعليم اخذ ڪئي وئي آهي ته:
مَنُ عَرَف نَفْسَہٗ فَقَدْ عَرَف رَبَّہٗ۔
”جنهن پنهنجي نفس کي سڃاتو، تنهن بي شڪ! پنهنجي رب کي سڃاتو.“
توحيد، رڳو ان عقيدي جو نالو ناهي ته خدا يا معبود هڪ آهي ۽ گهڻا ناهن! قرآن حڪيم، توحيد جي ان بنيادي عقيدي جي ضروري تشريح به ڪئي آهي ۽ ان اڪيلي ذات جون صفتون به ٻڌايون آهن.
[b]الله جون صفتون:
[/b]
خدا جي سڀ کان اهم ۽ بنيادي صفت: ”رحمت“ آهي. رحمت جي مفهوم ۾ رحم به آهي، محبت به، ۽ فيض به! قرآن حڪيم، بسم الله الرحمان الرحيم سان شروع ٿئي ٿو ۽ سورة الفاتحه جي شروعات به رحمت سان ٿئي ٿي. انسان لاءِ هر وجود يا مادي آهي يا ذهني- يا زمان ۾ آهي يا مڪان ۾- يا زمان ۽ مڪان ٻنهي ۾. انهن کان علاوه وجود جو ڪو به تصور ممڪن ڪونهي. تنهن ڪري خدا بابت جيڪڏهن ”هُوَالمُوجُودُ چئو، يا لاَمُوجُود الاالله“ چئو ته اهو موجوديت جو تصور ايماني يا وجداني ئي ٿي سگهي ٿو، ادراڪي نه ٿو ٿي سگهي. الٰهي صفتن بابت به اهو نه ٿا چئي سگهو ته انهن جي حقيقت ڇا آهي. خدا عليم آهي، پر مطلق هستيءَ ۾ علم جي ڪهڙي ڪيفيت ٿي سگهي ٿي، ان جو تصور ممڪن ڪونهي. انسان جو هر علم جزوي ٿيندو آهي. ان جون ڪليات به دراصل جزئيات ئي آهن. زمان ۽ مڪان کان مٿانهين ڪائنات کي هلائيندڙ هستيءَ جو علم ڪهڙي انداز جو هوندو، اهو ادراڪ جي گرفت ۾ اچي نه ٿو سگهي، پر خدا جي صفتن کي انسان، اهڃاڻن ۽ مثالن مان ڪي قدر سڃاڻي سگهي ٿو. جيئن عارف روميءَ به فرمايو آهي:
ہیچ ماہیات اوصاف کمال
کس ند اند جز بآثارو مثال
”ڪمال صفتن جي ڪهڙي ماهيت آهي؟ اهو اهڃاڻن ۽ مثالن کانسواءِ ڪو به نه ٿو ڄاڻي سگهي.“
اسلام جو بنيادي ڪم خدا بابت انسانن جا عقيدا درست ڪرڻ هيو. اسلام، توحيد کي ئي دين جو بنياد قرار ڏنو آهي ۽ ان جي تعليم اها آهي ته اهو بنياد جيڪڏهن درست آهي ته نتيجي طور سمورو علم ۽ سمورو عمل درست ٿي سگهي ٿو، پر جيڪڏهن اهو بنياد ئي بگڙي وڃي ۽ فاسد عقيدن سان شرڪ جلي يا شرڪ خفي پيدا ٿي پوي ته زندگيءَ جا سمورا فروع ان بنياد جي بگاڙ سبب بگڙي ويندا. قرآن فرمائي ٿو ته: نبين جو ڪم خدا جي توحيد کي واضح ڪرڻ ۽ ان جي تلقين ڪرڻ آهي. رسالت هميشه کان ان مقصد جي حاصلات جو هڪ ذريعو رهي آهي. اسلام ۾ ختمِ نبوت جي عقيدي جو بنياد به اهوئي آهي ته آخري ڀيرو ان عقيدي کي خالص ڪري محفوظ ڪيو ويو. اهڙيءَ ريت رسالت جو جيڪو مقصد هيو اهو پورو ٿي چڪو ۽ انسانيت تي حجت پوري ٿي چڪي. مڃڻ نه مڃڻ جو هر ڪنهن کي اختيار آهي پر ڳالهه صاف ڪئي وئي.
اڪثر مذهب توحيد جي عقيدي جي دعوت ڏيندا رهيا پر ڪٿي به توحيد جو تصور جهالت جي ملاوٽ کان پاڪ نه هيو. هڪ خدا سان گڏ لاتعداد ديوتا موجود هيا. زندگيءَ جو بنيادي ڪاروهنوار ديوتائن جي عجيب مرضين تي ڀاڙيل هيو. هڪ اڻ ڏٺل خدا لاءِ ڪو به حقيقي ڪم نه هيو. عيسائين ۽ هندن ۾ هڪ خدا جو تصور موجود هيو، پر اهو خدا ڪنهن هڪ انسان ۾ مجسم طور به ٿي پئي سگهيو. اسلام چوي ٿو ته هر قوم ۾ اخلاقن جي سڌاري ۽ توحيد جي صحيح عقيدي جي تلقين لاءِ نبي موڪليا ويا، جيڪي اعليٰ درجي جا انسان ئي هوندا هيا. اهي نه ڪي قادرِ مطلق هيا نه ڪي عالم ڪل! انهن کي غيب جي اوتري ئي خبر هئي جيتري خدا جي پاران کين ملي سگهي، پر هندن ۽ عيسائين، اوتارن بابت اهو تصور پچائي ورتو ته دنيا جي سڌاري لاءِ خدا ڪنهن انسان جي صورت ۾ لهي ايندو آهي! ڀڳوت گيتا ۾ ڪرشن جي زباني اهوئي عقيدو بيان ڪيو ويو آهي، جنهن کي ”فيضيءَ“ هن شعر ۾ ترجمو ڪيو آهي:
چو بنیاد دین سست گردد بسے
بر آریم خود را بشکل کسے؎
(جڏهن دين جا بنياد گهڻا ڍلا ٿي پيا، تڏهن پاڻ کي ڪنهن شخص جي شڪل ۾ ظاهر ڪيوسون.)
مشرق ۽ مغرب ۾ فلسفياڻه افڪار ترقي ڪندي توحيد تائين پهچي چڪا هيا، پر ويدانيت ۽ جديد افلاطونيت ۾ خدا، بنهه وراءَ الوراءِ (سڀني کان مٿانهون) ۽ بي ڳُڻو يعني صفات کان مطلقاً خالي ٿي ويو هيو. انهن ٻنهي فلسفن ۾ خدا، نه ڪي صاحبِ اراده هستي رهيو ۽ نه ڪي انسانن يا ڪنهن ٻئي مخلوقات سان ان جو ڪو خالقيت يا ربوبيت جو تعلق باقي رهيو هو. يوناني فلسفو سقراط، افلاطون ۽ ارسطوءَ تائين پهچي عقلي توحيد جو هڪ نظامِ فڪر مرتب ڪري چڪو هيو. انهن منطقي عقل کي عقلِ ڪُل قرار ڏنو ۽ خدا محض منطقي وحدت بڻجي رهجي ويو. افلاطون جو چوڻ هو ته عالم ازلي عالَم مثال يا عالَمِ تصوراتِ عقليه آهي. تصورات ئي ثابت حقيقتون آهن ۽ اهي ثابت حقيقتون هڪ عين ثابت مان نڪرنديون آهن. سمورن تصورن جو سرچشمو هڪ ڪلي تصور آهي، جنهن کي علم چئبو آهي. اهو علم صرف ڪليات جو ئي ٿي سگهي ٿو، جزئيات جي علم کي علم نه ٿو چئي سگهجي. ڇاڪاڻ ته جزئيات جي وجود ۾ عدم جي ملاوٽ آهي. معدوم (فنا ٿيندڙ) معلوم نه ٿو ٿي سگهي، تنهن ڪري خدا کي جزئيات جو ڪو به علم ڪونهي. خدا ڪليات جو ئي هڪ ڍانچو آهي. ان جو فردن سان ڪو به واسطو ڪونهي. خدا، پاڻ ئي عالم آهي ۽ پاڻ ئي معلوم. خدا کي پاڻ کانسواءِ ڪنهن جي شيءِ جو علم ڪونهي، ڇاڪاڻ ته خدا کان ٻاهر ماسوا جو وجود ئي حقيقي ناهي. اهڙي قسم جو خدا، فلسفين جي ڪنهن ڪم اچي ته اچي باقي عام انسان ان سان ڪنهن قسم جو رابطو قائم ڪري نه ٿو سگهي. نه ئي وري اهڙي خدا سان زندگيءَ جو ڪو مسئلو حل ٿي سگهي ٿو ۽ نه ڪي وري انساني نفس کي ان منجهان ڪا تسڪين ئي ملي سگهي ٿي. افلاطونين جي فلسفهء اشراق ۾ خدا هڪ نور جو سرچشمو بڻجي ويو، جنهن مان ڪائنات، تنزل جي طور تي ڦٽندي رهندي آهي، اهو عمل بنا ارادي جي کانئس ٿيندو رهندو آهي ۽ هو مڙي ڪري به اوڏانهن ناهي ڏسندو. اهو خدا اهڙو ناهي جو کيس پڪارجي ته ٻڌي يا ان سان عبادت يا محبت جو ڪو رشتو قائم ٿي سگهي. ساڳيو حال ويدانيت جو به آهي، جنهن ديوتائن سميت سموري ڪائنات کي ”مايا“ يا گڏيل وجود قرار ڏنو. ويدانيت جي اها وراءَ الوراءِ (سڀني کان مٿانهين) هستي، نه خالق آهي نه عالم، نه رحمان، نه رب! شنڪر اچاريه جي نظر ۾ اها ذات ڳڻن يا صفا ت کان خالي آهي. هر وجود ۽ هر انفرادي نفس ڌوڪي جي پيداوار آهي، زندگيءَ جو مقصد ان کي باطل سمجهي ان کان ڀڄي وڃڻ آهي. نفس ۽ موجودات جي باطل هجڻ جي معرفت اصلي گيان آهي، جنهن جي حاصل ڪرڻ کانپوءِ نه ڪي نفس باقي رهندو نه ڪي ڪائنات. ان نفس ڪليءَ مان ذات مطلق جو اثبات ٿي ويندو.
فلسفن کان علاوه دينن جو اهو حال هيو جو ٻڌمت ۾ خدا بنهه غائب ٿي ويو. ڪائنات ۽ نفس بي حقيقت ٿي ويا. هر قسم جي آس ۽ امنگ هڪ دوکو آهي. امنگن جا دوکا زندگي پيدا ڪندا آهن ۽ اهي امنگون عارضي طور تي مجسم ٿي وينديون آهن. انسان لاءِ فقط هڪ ئي امنگ ۽ آرزو حقيقي ٿي سگهي ٿي، سا اها آهي ته: ”سندس ڪا به امنگ ۽ آروزو نه رهي.“ امنگن ختم ٿي وڃڻ سان زندگيءَ ۾ آواگون جو چڪر ختم ٿي ويندو ۽ اها حالت پيدا ٿي پوندي جنهن کي ”نرواڻ“ چئبو آهي، جنهن بابت ڪجهه به نه ٿو چئي سگهجي. مطلق نفيءَ کان پوءِ جيڪو مطلق اثبات حاصل ٿيندو آهي، تصور لاءِ اها پاڻ به هڪ سلبي (Negetive) ڪيفيت آهي، جنهن لاءِ ڪو به ايجابي/مثبت تصور قائم ٿي نه ٿو سگهي. زندگيءَ جو مقصد ان کي ڏکن جي کاڻ ۽ ڌوڪو سمجهي ان کان ڀڄي جند ڇڏائڻ آهي! مطلب ته بهترين لائحه عمل اهو آهي ته: ”زندگيءَ کان ذهني ۽ عملي پرهيز جا طريقا سکجن.“
‘ترک دنیا ،ترک عقبیٰ، ترک مولا، ترک ترک’
(دنيا به ترڪ ڪيو، عقبيٰ به ترڪ ڪيو، مولا به ترڪ ڪيو، ايستائين جو خود ”ترڪ“ کي به ترڪ ڪري ڇڏيو)
ٻڌمت جو نظرئيه زندگي، هيٺين مصرعي کان وڌيڪ بهتر ۽ مختصر لفظن ۾ بيان نه ٿو ڪري سگهجي. باطل کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ حق مان به جند ڇٽي پئي.
رہنما دیدم نشستہ بر روئے زمیں
نہ کفر، نہ اسلام، نہ دنیا و نہ دیں
نے حق نہ حقیقت نہ شریعت نہ یقیں
در ہر دوجہاں کرابود زہرۂ امیں
(زمين تي هڪڙو مست ڏٺم: فڪر، اسلام، دنيا ۽ دين حق ۽ حقيقت، شريعت ۽ يقين هر شيءِ کان آجو پاجو، ٻنهي جهانن کان ماوراءِ- بلڪل مست ۽ مگن!)
ڇا جي ڪائنات، ڇا جا ديوتا؟ امنگن جو صفايو، نه ڪي زندگيءَ جو ڪو نصب العين. هر شيءِ کان بي تعلقي هر شيءِ کان نجات، نه ڪي ڪو مقصود نه ڪي مطلوب، نه ڪي معبود نه ئي وري ڀلائيءَ جي تلاش! ان طرح رهبانيت ترقي ڪندي اچي زندگيءَ جي ڪامل نفيءَ کي پهتي.
عيسائين حضرت مسيح جي تعليم کي عجيب طريقي سان مسخ ڪيو. اهو مسيح جيڪو پنهنجي لاءِ نيڪ جو لفظ به استعمال ڪرڻ نه چاهيندو هو. (جڏهن کيس ڪنهن چڱو چيو ته ان وراڻيس: چڱو ته منهنجو آسمان وارو پيءُ آهي.) ان سلڇڻي خدا جي بندي کي سڌڙين پرستارن خدا جو شريڪ بلڪه عين خدا بڻائي ڇڏيو. توحيد جي تعليم ڏيندڙ ”تثليث“ جو شڪار ٿي ويو ۽ اقانيمِ ثلاثه منجهان هڪ اقنوم بڻجي ويو. پهريان کيس خدا جو پٽ چيائون وري پيءُ ۽ پٽ کي هم ذات بڻايائون وري ان خدا کي جڳ جهان جو ڪفارو بڻجڻ لاءِ سوريءَ تي چڙهي اڙانگي موت مرڻو پيو. ٻاجهارو خدا، پنهنجي ٻاجهه ۽ ربوبيت جو اظهار ان کان بهتر طريقي سان نه ڪري سگهيو!
ديوتائن کي انساني قربانيءَ ذريعي خوش ڪرڻ جو عقيدو هزارين ورهين کان وهمن ۾ ورتل انسانن ۾ راسخ ٿي چڪو هيو. عيسائيت ۾ توحيد، ان وحشت واري دور ڏانهن موٽي ويو. مسيح رحمت بڻجي آيو هيو، پر ان جي پيروڪارن، کيس هڪ غير عادل ۽ ظالم خدا جو نمائندو بڻائي ڇڏيو. خدا جي رحيم هجڻ جي دعويٰ ان جي عملن سان باطل ڪئي وئي. آدم جو گناهه موروثي ٿي ويو. جيڪو انسان ڄمندو، سو اڻ ڪيل گناهن جو مجرم ٿي ڄمندو. خدا کي بدنام ڪرڻ کانپوءِ عيسائيت انسان کي ذليل ڪيو، اهو جرم ڪنهن نيڪيءَ سان نه پئي ڌوپجي سگهيو. نيڪ عمل، نجات لاءِ ڪارائتو نسخو ناهي. خدا هڪ پاسي مسيح کي ڦاهي چاڙهايو ۽ ٻئي پاسي اهو حڪم ڏنو ته ڪنهن جا به نيڪ عمل ڪم اچي نه ٿا سگهن، جيستائين ماڻهو ان ڳالهه تي ايمان نه آڻي ته مسيح جو صليبي موت ان جي گناهن جو ڪفارو ٿي چڪو آهي. اهڙو ايمان پيدا ڪرڻ کانپوءِ بي عمل کي به نجات حاصل ٿيو وڃي!“
دينن ۽ فلسفن جي هن مختصر بيان مان اها حقيقت واضح ٿي وڃي ٿي ته توحيد جي عقيدي کانسواءِ يا توحيد جي عقيدي کي مسخ ڪرڻ سان ڪيئن نه زندگيءَ بابت سمورا تصور مورئون مسخ ٿي وڃن ٿا. اهوئي سبب آهي ته اسلام، توحيد کي دين جو بنياد قرار ڏنو آهي. جيڪڏهن اهو عقيدو ٺيڪ ٿي وڃي ته عبادتون به ٺيڪ ٿيو پون ته وهنوار به. جنهن جو رابطو، خدا سان درست ٿي ويندو آهي، ان جا نظريا ۽ اخلاق پاڻهرتو لازمي نتيجي طور صراطِ مستقيم ٿي اچي ويندا آهن. اسلام توحيد کي ايتريقدر خالص ڪري ڇڏيو جو ان کان وڌيڪ خالص ڪرڻ ممڪن ئي ناهي.
توحيد مان نڪرندڙ اسلام جو بنيادي عقيدو (جنهن سان باقي سمورا عقيدا ۽ صالح عمل نتيجي طور حاصل ٿيندا آهن.) هي آهي ته هيءَ ڪائنات بي ڪار ۽ بي مقصد ناهي. هيءَ ڪائنات مايا ناهي. باطل ناهي، تماشو ناهي. خدا جي قوتن ۽ نعمتن جا خزانا لامحدو د آهن، پر هو، هر شيءِ کي هڪ مقرر اندازي سان خلقيندو آهي. ڪائنات جي هر شيءِ ۾ هڪ ڪاريگري آهي، جنهن مان اهو پتو پوي ٿو ته ان جو هڪ ڪاريگر آهي. ان ۾ حسن ۽ جمال آهي، جيڪو ان تي دلالت ڪري ٿو ته اصل خلقڻهار هستي سهڻي ۽ سونهن کي پسند ڪندڙ آهي، ڪائنات ۾ جيڪو ڪجهه ٿيندو آهي، سو ڪنهن نه ڪنهن آئين ۽ قانون تحت ٿيندو آهي. ڪو به واقعو اتفاقي يا بي سبب واقع ناهي ٿيندو. اسلامي عقيدي مطابق ڪا به هستي بي جان ناهي. زمين ۽ آسمان ۾ جيڪو ڪجهه آهي، اهو پنهنجي ڏِکَ مان جهڙوڪر پنهنجي جوڙڻهار جي واکاڻ ۾ مگن آهي، جيتوڻيڪ اسين اها واکاڻ نه سمجهي سگهندا هجئون!
خاک و باد و آب و آتش زندہ اند
با من و تو مردہ با حق زندہ اند
(مٽي ۽ هوا- پاڻي ۽ باهه، دراصل زندهه آهن. تو ۽ مون لاءِ ته اهي بظاهر مئل آهن، پر الله پاڪ جي نظر ۾ بلڪل زندهه ۽ جيئرا جاڳندا آهن.)
وجود جي طبقن ۾ هر طبقو پنهنجو مخصوص آئين ۽ مخصوص نظام رکي ٿو، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته مادي جسمن ۾ به هڪ قسم جو عقل آهي، جنهن کي اسين پنهنجي ڀيٽ ۾ لاشعوري عقل چئي سگهون ٿا. آسماني جسم پنهنجي مدارن ۾ نهايت حساب سان گردش ڪندا آهن:
کُلُّ فِیُ فَلَکٍ سِّبَحُوُنَ۔
(ڪنهن جي به مجال ناهي جو ڪو سيارو، بنا حساب جي اڳتي پٺتي ٿي سگهي.)
اسلام کان اڳ عقليت ۽ روحانيت، ٻئي غلط رستن تي هلي پيا هيا. معقولات پنهنجي تجريد ۾، موجودات کان بي تعلق ٿي ويا هئا ۽ افلاطون وانگر اهو نظريو قائم ڪيو ويو هيو ته: معقولات لطيف آهن ۽ موجودات ڪثيف! تنهن ڪري ڪثيف کي ڇڏي ڪري لطيف ڏانهن وڌڻ گهرجي. ان نظريي پٽاندڙ، جسم کي روح جو قيدخانو قرار ڏنو ويو. جسم کي ڳاري ڇڏڻ روح جي پالنا لاءِ لازمي ٿي ويو. عقليت ۽ روحانيت ٻنهي جو رخ رهبانيت ڏانهن ٿي ويو. دينن ۽ فلسفن زندگيءَ جي خلاف بغاوت ڪري ڇڏي. مادو ۽ مادي ڪائنات، جسم ۽ جسماني زندگي، سڀ مردود ۽ ملعون ٿي ويا. خالق جو مخلوق کان رشتو ڪٽجي ويو. حڪمت ۽ روحانيت اها وڃي رهي ته فراريت جون راهون تلاش ڪجن. ٻڌمت ۽ عيسائيت ٻنهي دنياوي زندگيءَ کي ملعون قرار ڏنو. انساني نسل جي بقا ۽ ترقي ڏوهه بڻجي ويا. روحاني شخص اهو سڏجڻ لڳو، جيڪو ڪو به ڪم ڪار نه ڪري. ”ڀڪشو“ بلند درجي جو انسان سڏجڻ لڳو. ”ساڌو“ انسان ڪامل ٿي ويو. ”راهب“ لاءِ شادي ڪرڻ حرام ٿي وئي. هڪ ڀيري هڪ اعليٰ تعليم يافته هندو ”ٻائي“ سان منهنجي ملاقات ٿي، جنهن ٻار ٻچا ڇڏي هماليه جون چوٽيون وڃي وسايون هيون. ڪچهريءَ مان معلوم ٿيو ته هو ڪاليج ۾ فلسفو پڙهيو هيو. مون ارادو ڪيو ته ساڻس ڪجهه بحث ڪري، سندس رهبانيت کي هڪ بيڪار ڪم ثابت ڪريان. مون کيس چيو ته: ”قبلا! جيڪو طريقو توهان اپنايو آهي جيڪڏهن سڀ ڪو اهو اپنائي ته هوند دنيا ئي ختم ٿي وڃي.“ هن وراڻيو ته: ”اسين ته اهوئي ٿا چاهيون، ان کان بهتر ٻيو ڪهڙو مقصد ٿي سگهي ٿو ته هيءَ دنيا جيڪا نسورو ڌوڪو آهي، مورؤن فنا ٿي وڃي!“
ٻين مذهبن وارا اڪثر پڇندا آهن ته اسلام دنيا ۾ ڪهڙو نئون تصور آندو؟ ان جو جواب بلڪل سادو ۽ سولو آهي اسلام، ڪائنات کي حق ۽ زندگيءَ کي نعمت قرار ڏنو. ڪجهه نعمتون خدا جي ربوبيت مهيا ڪري ٿي ۽ ڪجهه نعمتون محنت ۽ جدوجهد جو نتيجو هونديون آهن. زندگيءَ ۾ جيڪي رڪاوٽون نظر اينديون آهن، اهي انسان جي ارتقائي مشق لاءِ پيدا ڪيون ويون آهن. زندگيءَ جو مقصد الله جي معرفت ۽ سيرت سازي آهي. ڪا به مصيبت يا مشڪل رڳو شر ناهي. خدا، خير مطلق آهي، تنهن ڪري اهو شر مطلق جو پيدا ڪندڙ نه ٿو ٿي سگهي. مشيت جو اصول اهو آهي ته: ”خدا اهوئي شر پيدا ڪندو آهي، جنهن ۾ دراصل اسان لاءِ خير هوندو آهي.“ عارف جي نگاهه ۽ عمل صالح هڪ اڪسير آهي جيڪو ادنيٰ کي اعليٰ ۽ شرکي خير ۾ تبديل ڪري سگهي ٿو. موت ۽ زندگي هڪ ئي حقيقت جا ٻه رخ آهن، انهن ۾ ڪو به تضاد ۽ ٽڪراءُ ڪونهي. جيڪڏهن ڪو شخص، زندگيءَ جي آئين کان سونهون ٿي وڃي ته اهو هر زحمت کي رحمت ۾ تبديل ڪري سگهي ٿو ۽ موت کي زندگيءَ ۾ تبديل ڪري سگهي ٿو. آئينِ هستي اهو آهي ته: ”هر قدم تي فنا مان بقا حاصل ٿيندي آهي.“ رهباني مذهبن کي زندگي نسوري زحمت لڳي تڏهن کانئن رڙ نڪري وئي ته:
‘یہ درد سرایسا ہے کہ سر جائے تو جائے’
ڪن چيو ته: نه! زندگي اهڙي لعنت آهي جو کڻي سر وڃي يا جند وڃي ته به ان مان جان ڪو نه ڇٽندي، جيستائين ان مان جند ڇٽڻ جو ڪو خاص نسخو هٿ اچي:
اب تو گھبرا کر یہ کہتے ہیں مر جائینگے!
مر کر بھی چین نہ پایا تو کدھر جائینگے؟
ڪنهن وري چيو ته:
قیدِ حیات و بندِ غم اصل میں دونوں ایک ہیں!
موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کیوں؟
قرآن حڪيم ان جي تصديق ڪري ٿو ته: جيڪڏهن ايمان يا درست زاويئه نظر ۽ صبر جي صفت نه هجي ته زندگي نسورو گهاٽي جو سودو آهي!
اِنَّ الۡاِنۡسَانَ لَفِیۡ خُسۡرٍ اِلَّا الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَ عَمِلُوا الصّٰلِحٰتِ وَ تَوَاصَوۡا بِالۡحَقِّ ۬ۙ
وَ تَوَاصَوۡا بِالصَّبۡرِ ۔(العصر2-3)
(ته بيشڪ انسان وڏي نقصان ۾ آهي، انهن کانسواءِ جن ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا ۽ هڪ ٻئي کي حق جي نصيحت ڪئي ۽ هڪ ٻئي کي صبر جي نصيحت ڪئي.)
خارجي فطرت جو جوڙڻهار ۽ ان جو هلائيندڙ چلائيندڙ خود خدا آهي. اهو منجهس نظم ۽ آئين به پيدا ڪندو آهي ته حسن ۽ جمال به! هو سڌو سنئون ان جي بقا ۽ ارتقاءَ جو ضامن آهي، پر انسان جنهن کي هن دنيا ۾ خدا جو نائب بڻائي موڪليو ويو آهي، ان بابت هڪ ٻيو آئين آهي. جنهن هستيءَ کي قدرت مطلقه سان سڀ کان وڌيڪ پيار ڪرڻ لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي- تنهن کي شروعات ۾ سڀ کان وڌيڪ بي وس بڻايو ويندو آهي. سمورا حشرات الارض پيدا ٿيڻ سان ئي پنهنجي زندگيءَ جا پاڻ ئي ڀرجهلو بڻجي ويندا آهن. انسان جي ٻچڙي جي، ڊگهي مدت تائين اها حالت هوندي آهي ته جيڪڏهن وقت سر ان جو سڌ سماءُ نه ڪيو ويو ته اهو جيئرو نه رهي سگهندو. انسان کي، ڪائنات کي تسخير ڪندڙ ۽ فطرت تي قدرت حاصل ڪندڙ بنائڻ مقصود آهي. تنهن ڪري ان جي زندگيءَ جو مقصد اهو آهي ته هو پاڻ پنهنجيءَ تقدير جو اڏڻهار بڻجي. کانئس ڪمتر مخلوق جي تقدير، ڪلي طور تي، قادر مطلق جي جوڙيل آهي. انسان کي عقل، اختيار ۽ غير معمولي صلاحيتون عطا ڪري اهو حڪم ڏنو ويو ته هو انهن جي صحيح استعمال جي ذريعي هر شيءِ کي چمڪندڙ بڻائيندو هلي. جيڪڏهن سندس اک نه کلي ۽ سندس عمل صحيح نه ٿيو ته هو کالانعا مِ بَل هُم اَضَلُ- زندگيءَ جي درجي ۾ جانورن کان به هيٺانهون ٿي ويندو ۽ جيڪڏهن ايمان ۽ عمل صالح جي اڪسير کان ڪم وٺندو ته خدا جي نيابت ۾ ڪائنات جو حڪمران ۽ مسجودِ ملائڪ ٿي ويندو. انسان لاءِ زندگي نعمت جو دسترخوان به آهي ۽ ميدانِ جهاد به. جيڪڏهن هن جدوجهد کان لنوايو ۽ زندگيءَ جون رڪاوٽون ڏسي دل هاري ويهي رهيو ته ڪا به نعمت سندس لاءِ نعمت نه رهندي. ڇسي روحانيت ۽ رهبانيت جدوجهد کان لنوائڻ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندي آهي. پر مشڪلات کان اکيون ٻوٽڻ سان، مشڪلات ٽري ناهي ويندي بلڪه تهائين بدترين صورت اختيار ڪري وٺندي آهي.
رهبانيت دراصل مايوسي ۽ نااميديءَ جي پيداوار آهي. ڪمزور انسان، جذبات جي ڪشمڪش ۽ زندگيءَ جي تيز وهڪري کي ڏسي ڪري هر قسم جي اوجر کان مايوس ٿي ويو. هن زندگيءَ کان ٽاهه کائي سڌو خدا ڏانهن وڌڻ چاهيو، پر قرآن حڪيم جو چوڻ آهي ته: هو الله جي قرب ۽ الله ڏانهن رجوع ڪرڻ جو حق ادا نه ڪري سگهيو. ڇاڪاڻ ته ان جو زاويئه نظر، زندگي ۽ خدا- ٻنهي بابت غلط هيو. سندس مقصد غلط نه هيو پر حاصلات جو رستو غلط هو. جنهن کي هن صراطِ مستقيم سمجهيو، اهو هڪ ور وڪڙ ۽ منجهائيندڙ پيچرو هيو. ڀٽڪي وڃڻ جي ڪري سندس رستو تهائين ڊگهو ٿيندو ويو.
اهو ٺيڪ آهي ته ڪو به مذهب- جنهن ۾ مايوسي ئي مايوسي هجي، انساني فطرت لاءِ قابلِ قبول ٿي نه ٿو سگهي. تنهن ڪري رهباني مذهبن گهڻو ڪري ايئن ڪيو جو هن دنيا ۽ هن زندگيءَ مان سموريون اميدون ختم ڪري اهي موت کان پوءِ واري زندگيءَ يا زندگيءَ کان مٿانهين ڪيفيت سان لاڳو ڪري ڇڏيون، جنهن سان هڪ قسم جي آخرت پرستي پيدا ٿي پئي. اسلام، موجوده زندگيءَ کان مٿانهين زندگيءَ جو منڪر ناهي، پر اعليٰ درجا، ادنيٰ درجن واري حياتيءَ جي حقن ادا ڪرڻ کانسواءِ حاصل ٿي نه ٿا سگهن. اسلام، ترڪِ دنيا جو نالو ناهي، پر دنيا کي دين بنائڻ جو نالو آهي. اسلام، عبادت جو مفهوم بدلائي ڇڏيو. ٻين مذهبن ۾، عبادت هڪ مخصوص فعل بڻجي رهجي وئي هئي، جنهن کي پوڄا پاٺ چئبو آهي: ”ديوتائن يا خدا جي آڏو ڪجهه قرباني ڪرڻ يا نذر نياز ڪرڻ يا انهن کي خوش ڪرڻ لاءِ ڪجهه منتر، وظيفا يا دعائون پڙهڻ!“ اسلام، عبادت جي مفهوم کي وسيع ڪندي ان کي سموري پاڪيزه زندگي جي هم معنيٰ بڻائي ڇڏيو. دين جو مفهوم واضح ڪرڻ سان، عبادت جو مفهوم خودبخود طئه ٿي ويو. اسلام ۾ دين ۽ فطرة الله، ٻئي شيون هم معنيٰ آهن. سڀ موجودات خدا جي فطرت ۽ ان جي سنت جو اولڙو آهن. ازلي ۽ ابدي هئڻ جي لحاظ کان ان جي آئين ۾ تبديلي ناهي ايندي. ان جي فطرت ۾ ڪائي ڦيرگهير ناهي. فطرة الله جو سڀ کان وڏو مظهر انسان آهي.
فِطۡرَتَ اللّٰہِ الَّتِیۡ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیۡہَا ؕ لَا تَبۡدِیۡلَ لِخَلۡقِ اللّٰہِ ؕ ذٰلِکَ الدين الۡقَیِّمُ ۔
(الروم 30)
(الله جي فطرت! جنهن تي هن انسان کي پيدا ڪيو. اهوئي دينِ قيم آهي!)
ڪنهن به مذهب يا فلسفي ۾، دين جي ان کان بهتر وصف نه ٿي ملي سگهي. ڪو چوي ٿو ته دين انهن عقيدن جو نالو آهي جن بابت ڪو ثبوت مشاهدي يا عقل مان نه ملي سگهندو آهي! ڪو چوندو آهي ته: دين، فطرت کان ٽهڻ جو نالو آهي! اسلام چوي ٿو ته: ”دين عين فطرت آهي.“ ان لحاظ کان ڪائنات ۾ ڪا به شيءِ بي دين ناهي. پٿرن ۽ وڻن جو به دين آهي ۽ سج چنڊ جو به دين آهي! سموري ڪائنات دين تي قائم آهي. ستارن جو، پنهنجن مدارن ۾ حساب سان هلڻ ستارن جو دين آهي ۽ اهو حڪم مڃڻ انهن جي عبادت آهي!
ٻين مذهبن ۾ ٿيو ايئن ته عبادت جو مفهوم تنگ ڪري ڇڏڻ جي ڪري فقط خاص قسم جي عملن کي عبادت سمجهيو ويو. خاص خاص ڏينهن ۽ وقت ۽ خاص خاص طريقا عبادت لاءِ مخصوص ڪيا ويا. ڪجهه ماڻهو انهن طريقن جا ماهر قرار ڏنا ويا، جيڪي اڳتي هلي ڪاروباري مذهبي ٽولا بڻجي ويا. انهن ڪاروباري مذهبي اڳواڻن جي مدد کانسواءِ عام ماڻهو خاص عبادتون ڪرڻ جا حقدار به نه رهيا. برهمڻن کانسواءِ، ويد ڪو به نه پڙهي سگهندو هو، ڪم ذات وارن لاءِ مذهب ۾ دخل اندازي وڏو ڏوهه بڻجي ويو. مذهب ۾ ٽنگ اڙائيندڙن لاءِ عذاب ۽ سزائون تجويز ڪيون ويون.
عبادت، هڪ خاص قسم جي ٽيڪنڪ بڻجي وئي جيڪا هر ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه ئي نه رهي. البت ٻاون، پنڊتن ۽ مُلن کي ان خطري اچي ورايو ته جيڪڏهن دين کي آزادانه طور تي عام خلق سمجهڻ لڳي ۽ ان تي عمل ڪرڻ لڳي ته مذهبي اڳواڻن جي فوقيت ڌوڙ ۾ ملي ويندي. اسلام، معبود کي بنا ڪنهن واسطي ۽ وسيلي جي عبادتگذار جي ويجهو ڪري ڇڏيو. عابد ۽ معبود وچ ۾ ڪا به ديوار حائل نه رهي. اهڙيءَ ريت اسلام پهريون دين آهي جنهن خاص خاص عبادتن لاءِ به ڪنهن مسجد، درگاهه، مندر يا مڙهيءَ کي لازم قرار نه ڏنو. حضورِ اقدسﷺ فرمايو ته
”اسان جي دين جي هڪ امتيازي خاصيت اها آهي ته سڄي روءِ زمين اسان لاءِ مسجد بڻائي وئي آهي. هن ڌرتيءَ جو ڪو به ٽڪرو جتي سجدو ڪبو آهي، اتان جو فرش، عرش سان ڳنڍجي ويندو آهي ۽ جڏهن انسان رب جي حضور ۾ سربسجود ٿيندو آهي ته ان جي پيشاني بظاهر ته زمين تي هوندي آهي پر حقيقت ۾ اها خلقڻهار جي قدمن ۾ هوندي آهي:
اِذَا سَجَدَ الْعَبْدُ۔ سَجَدَ فِیْ قَدَمَی الْرَحْمَانِ۔ (حديثِ قدسي)
(جڏهن بندو ڌرتيءَ تي سربسجود ٿيندو آهي ته حقيقت ۾ اهو رحمان جي قدمن ۾ هوندو آهي.)
جڏهن خدا انسان کي شهه رڳ کان به وڌيڪ قريب ٿي ويو ته ڪاروباري پيرن، مرشدن، ملن، ٻاون، راهبن ۽ پنڊتن جي ضرورت ئي نه رهي، جن جي مدد سان اسين خدا جو قرب حاصل ڪريون! اسلام ۾ نه ڪي عبادتگاهه جي ضرورت رهي نه ڪي ڪاروباري عبادت گذارن جي! مطلب ته سمورا صالح عمل پڻ عبادت بڻجي ويا. محنت ۽ پورهئي جي ذريعي روزگار حاصل ڪرڻ به عبادت ٿي پيو:
الڪاسب حبيب الله (الحديث)
”پورهيت الله جو دوست آهي.“
دنيا جي سمورن ڪمن ۽ سمورن پورهين ۾ وقار پيدا ٿي پيو. ڪو به ڪم پنهنجيءَ پر ۾ نه ڪي اعليٰ رهيو نه ڪي ادنيٰ! جيڪو به ڪم خير جي اصول، خير جي حصول ۽ فطرت جي آئين مطابق ڪيو وڃي، اهو اعليٰ ڪم آهي ۽ عين عبادت پڻ. وڏي کان وڏو ڪم جيڪڏهن الله جي آئين کي نظر انداز ڪري يا ان جي ابتڙ ڪيو ويندو ته اهو ڪم مردود آهي!
اسلام جو بنيادي نظريو ئي اهو هيو ته: ”دين ۽ دنيا ڪي، ٻه الڳ شيون ناهن. دنيا کي صحيح نگاهه سان ڏسڻ ۽ ان ۾ حسنات پيدا ڪرڻ ئي دين آهي.“
رَبَّنَاۤ اٰتِنَا فِی الدُّنۡیَا حَسَنَۃً وَّ فِی الۡاٰخِرَۃِ حَسَنَۃً۔ (البقرۃ 201)
(اي اسان جا پاليندڙ! اسان کي دنيا ۾ نعمت ڏي ۽ آخرت ۾ به نعمت ڏي )
اسلام، اهو طريقو ٻڌايو ته ڪهڙيءَ ريت سموري زندگيءَ تي روحانيت جو رنگ يا صبغة الله چاڙهي سگهجي ٿو. سڀ طيبات ۽ پاڪيزه شيون انسان لاءِ حلال ٿي ويون. علم ۽ حڪمت جا سمورا دروازا کلي پيا. تلاش جاري رکندڙن کي ٻڌايو ويو ته: ”اصلاح ۽ فلاح لاءِ جاکوڙيو، توهان کي سنئين دڳ لاتو ويندو.“
وَ مَنۡ یُّؤۡتَ الۡحِکۡمَۃَ فَقَدۡ اُوۡتِیَ خَیۡرًا کَثِیۡرًا۔ (البقرۃ 269)
حڪمت گهرندڙ کي حڪمت ملندي، جيڪا خير ڪثير آهي جنهن سان کيس حقيقت جو عرفان ۽ پاڪ زندگي حاصل ٿيندي.
اسلام، مؤمنن لاءِ ارتقا جا سمورا رستا کولي ڇڏيا ۽ اهو اعلان ڪري ڇڏيو ته: دين انسانن لاءِ سوڙهه پيدا ڪرڻ نه ٿو چاهي:
وَلاَ یُرِیْدُ بکُمُ العْسْرَ۔
اسلام ۾ نه ڪي عبادت ۾ تنگي ۽ سوڙهه آهي نه ڪي معاملات (ونهوار) ۾. خدا، انسان کان ڪو به اهڙو مطالبو نه ٿو ڪري جيڪو ان جي طاقت ۽ وس کان ٻاهر هجي.
لَا یُکَلِّفُ اللّٰہُ نَفۡسًا اِلَّا وُسۡعَہَا ۔ (البقرۃ 286)
اسلام ۾ هر حڪم ۽ هدايت سان گڏ هلڪائي ۽ سهولت جا پهلو موجود آهن. فرمايو رسول اللهﷺ ته: ”ٻن طريقن مان اهو طريقو اپنايو جنهن ۾ سنهنجائي هجي، بشرطيڪه اهو گناهه نه هجي.“
اسلام، جنهن دنيا تي ڦٽڪار ڪئي آهي، اها بي دين دنيا آهي جيڪا خدا کان غفلت سبب پيدا ٿيندي آهي.
چیست دنیا؟ از خدا غافل شدن!
نے قماش و نقرۂ و فرزند و زن!
(دنيا ڇا آهي؟ خدا کان غافل ٿي وڃڻ! ساز و سامان- سون چاندي ۽ گهر ٻار، دنيا ناهن هوندا.)
حقوق الله جي ادائگي حقوق العباد کان ڪا الڳ شيءِ ناهي. اهو فرق رڳو، اضافي آهي. جيڪو شخص، بندن جو حق ادا ڪري ٿو، سو دراصل خدا جو ئي حق ادا ڪري ٿو.
طریقت بجز خدمتِ خلق نیست!
بہ تسبیح و سجادہ و دلق نیست۔
(طريقت، خلق جي خدمت کانسواءِ ٻي ڪا شيءِ ڪانهي. تسبيح کڙڪائڻ ۽ سجدن ۾ پيشاني گسائڻ ڪا طريقت ڪانهي!)
[b]صلح ۽ جنگ:
[/b]
اسلام کي، ان جي دشمنن ۽ نادان دوستن تلوار بازيءَ جو مذهب قرار ڏئي ڇڏيو! اهو هڪ تمام وڏو بهتان آهي. اهڙي دين بابت جنهن جي حقيقت ۽ جنهن جو مقصد ئي نسوري سلامتي ۽ امن قائم ڪرڻ آهي! اسلام کانسواءِ دينن جي تاريخ ۾ ڪنهن به دين لاءِ ڪو معنوي نالو نه آهي. ماڻهن، دينن کي نبين ۽ اڳواڻن جي نالن سان منسوب ڪري ڇڏيو آهي. ڪو دين ”ٻڌمت“ ٿو سڏجي، ڪو ”عيسائيت“، ڪو ”زرتشت“ جي نالي سان منسوب آهي ته ڪو موسيٰ جي نالي سان! اسلام اهو اعلان ڪيو ته رسولن ۽ مبلغن جي نالن سان دينِ الاهيءَ کي منسوب ڪرڻ ناجائز آهي. رسولن جي رسالت مقصد جي حاصلات جو ذريعو آهي، بذات خود مقصد ناهي. دين ابدي، ازلي حقيقت آهي ۽ اها دائمي حقيقت آهي: امن جي تلاش! انسان جڏهن سنئين واٽ کان ڀٽڪي ويندو آهي ته سڀ کان پهريان ان جي اندر ۾ خانه جنگي شروع ٿي ويندي آهي. هڪ خواهش ٻي خواهش سان، هڪ جبلت ٻي جبلت سان ٽڪرائجڻ شروع ٿي ويندي آهي. انسان جي اندروني نفسي مملڪت ۾ عدل جي جاءِ تي ظلم ۽ امن جي جاءِ تي فساد برپا ٿي ويندو آهي. انسان، ٻين تي ظلم ڪرڻ کان اڳ پنهنجو پاڻ تي ظلم ڪرڻ لڳندو آهي ۽ پوءِ اهوئي داخلي ظلم خارجي ظلم جون انيڪ صورتون اختيار ڪري وٺندو آهي ۽ انسان، پنهنجي ماحول جي مخالفت شروع ڪندو آهي. جيڪو شخص پنهنجي پاڻُ تي ظلم ڪندو هجي، سو ٻين سان انصاف ڪيئن ٿو ڪري سگهي!
تو نخویشتن چہ کردی کہ بما کنی نظیری؟!
(تون پنهنجي پاڻ سان ڇا ڪيو آهي اي نظيري!- ته پوءِ اسان سان ڇا ڪندين؟!)
اهڙو شخص هر هنڌ، هر حالت ۾، هر ماڻهوءَ سان فساد جو ڪارڻ هوندو آهي. اسلام جو واحد مقصد اهوئي آهي ته نفسي ۽ آفاقي-داخلي ۽ خارجي فتنن ۽ فسادن کي لغام ڏجي. قرآن حڪيم زندگيءَ جي سمورن پاسن ڏي نهاري ڏٺو ته انساني زندگيءَ ۾ فتنا ۽ فساد ڪهڙن ڪهڙن رستن کان پيا داخل ٿين؟ ۽ پوءِ انهن سمورن رستن کي بند ڪرڻ جا طريقا ٻڌايا اٿس. اسلام کان اڳ هر قوم پنهنجا پنهنجا ديوتا ۽ معبود گهڙي رکيا هيا. ايستائين جو هڪ ئي قوم جا مختلف ديوتا به پاڻ ۾ هم آهنگ نه پئي ٿيا. مظاهر فطرت ۾، هر مظهر جو هڪ رب هيو ۽ پاڻ ۾ وحدتِ عمل لاءِ منجهن ڪو به سمجهوتو نه هيو. پر اسلام اچي اها تعليم ڏني ته: ڪائنات هڪ منظم حقيقت آهي. ان جا سمورا آئين، ڪنهن مرڪزي آئين مان نڪرن ٿا. قرآن چوي ٿو ته: ”جيڪڏهن موجودات ۾ انيڪ خالق ۽ ناظم هجن ها ته وڏا فساد برپا ٿيندا هجن ها.“
لَوۡ کَانَ فِیۡہِمَاۤ اٰلِہَۃٌ اِلَّا اللّٰہُ لَفَسَدَتَا۔ (الانبیآء 22)
(جيڪڏهن آسمان ۽ زمين ۾ الله کانسواءِ ٻيا معبود هجن ها ته ٻئي خراب ٿي پون ها.)
جيڪڏهن ڪائنات ۾ واقعن جي ڪثرت، ڪنهن وحدت ۾ پويل نه هجي ها ته ڪنهن شيءِ جو قائم رهڻ ته پنهنجيءَ جاءِ تي، مورؤن ڪا شيءِ وجود ۾ ئي نه اچي سگهي ها!
اسلام، دينِ وحدت آهي. وحدت جو ٻيو نالو هم آهنگي ۽ ٻن ضدن وچ ۾ صلح ڪرڻ آهي. اسلام، سڀ کان پهريان، انسان جي نظريئه زندگيءَ ۾ فساد کي ختم ڪري امن پيدا ڪيو. جن دلين تي شرڪ جي حڪومت هجي، انهن ۾ حڪمت به پيدا ٿي نه ٿي سگهي. حڪمت متضاد شين ۾ اڻ ڏٺي ۽ عقلي وحدت دريافت ڪرڻ جو نالو آهي. حڪمت پٽاندڙ شرڪ مڙني جهالتن جو سرچشمو آهي ۽ جهالت سان ظلم ۽ فساد پيدا ٿيندو آهي. توحيد جي تعليم حڪمت جي تعليم آهي ۽ حڪمت، جهالت ۽ ظلم کي ختم ڪندي آهي. جنهن دين، توحيد کي بنياد قرار ڏنو ان پنهنجو نالو ”اسلام“ رکيو. جنهن نفس ۾ جيتري قدر توحيد جي معرفت هوندي اوتري قدر ان ۾ سلامتي هوندي ۽ عالَمِ انفس و آفاق سان به هم آهنگي پيدا ٿيندي ويندي. ايمان جي لفظ جو مادو به امن آهي، سچو ايمان ان کي چئي سگهجي ٿو جيڪو مؤمن جي طبيعت ۾ امن پيدا ڪري ۽ انسانن جي باري ۾ کيس امن پسند بڻائي ڇڏي.
اسلام، جنگ کي نه ڪي زندگيءَ جو مقصد سمجهي ٿو ۽ نه ڪي خوشگوار ڪم! جيترو ٿي سگهي، هو ان کان بچڻ جي تلقين ڪري ٿو. ڪنهن بي ڏوهيءَ کي قتل ڪرڻ تمام وڏو گناهه آهي. زندگيءَ جي احترام جي تعليم ڏيندي قرآن، چند لفظن ۾ ايڏو ته حڪيماڻو نڪتو بيان ڪيو آهي جيڪو قتل و غارت بابت ان جي سموري نظريئه زندگيءَ بابت وضاحت ڪري ٿو:
مَنۡ قَتَلَ نَفۡسًۢا بِغَیۡرِ نَفۡسٍ اَوۡ فَسَادٍ فِی الۡاَرۡضِ فَکَاَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیۡعًا (المائدۃ 32)
(جنهن شخص، قصاص کانسواءِ ڪنهن کي قتل ڪيو يا زمين ۾ فساد ڦهلائڻ خاطر قتل و غارت ڪئي ته ان پنهنجي ان حرڪت سان جهڙوڪر سموري انسانيت جو خون ڪري ڇڏيو.)
ڪنهن مذهب، تهذيب يا تمدن کي جاچڻ جو هڪ معيار اهو آهي ته ان جي تعليم ۽ ان جي عمل ۾ ڪيتري قدر زندگيءَ جو احترام آهي. اسلام جيڪا جنگ جي اجازت ڏني آهي، اها دراصل فتني ۽ فساد کي روڪڻ جي مقصد سان آهي. جڏهن قتل ڪرڻ کانسواءِ فتنو ختم نه ٿيندو هجي ته اسلام جو نقطئه نظر اهو آهي ته:
وَ الۡفِتۡنَۃُ اَشَدُّ مِنَ الۡقَتۡلِ۔ (البقرۃ 291)
(قتل ڪرڻ بڇڙائي آهي، پر فتنو ان کان به وڌيڪ غليظ آهي.)
تنهن ڪري جتي قتل ڪرڻ کانسواءِ فتنو ۽ فساد ختم نه ٿيندو هجي اتي نه رڳو جنگ جي اجازت آهي، بلڪه اتي جنگ ڪرڻ فرض ٿيو وڃي. ڇاڪاڻ ته صرف فتني جي پاڙ پٽڻ لاءِ جنگ جي اجازت ڏني وئي آهي ۽ اهو تاڪيد پڻ ڪيو ويو آهي ته:
وَ قَاتِلُوۡہُمۡ حَتّٰی لَا تَکُوۡنَ فِتۡنَۃٌ وَّ یَکُوۡنَ الدِّیۡنُ کُلُّہٗ لِلّٰہِ ۔ (الانفال 39)
(فسادين کي قتل ڪري ڇڏيو، تانجو فساد جي پاڙ پٽجي وڃي ۽ دين خالص الله لاءِ ٿي وڃي.)
رسول ڪريمﷺ کي جنگ ان ڪري جوٽڻي پئي جو مشرڪن، ضمير جي آزادي ۽ تبليغ جي آزاديءَ جي اجازت نه پئي ڏني ۽ مؤمنن کي صرف ان ڪري پئي عذاب ڏنائون جو سندن عقيدا مشرڪن جي عقيدن جي خلاف آهن. ان مخالفت ۾ مشرڪن فتنا برپا ڪري ڇڏيا هيا. مسلمانن کي حڪم ڏنو ويو ته انهن سان جنگ جوٽيو ايستائين جو فتني جي پاڙ پٽجي وڃي. يعني دين جي تبليغ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جي رستن ۾ جيڪي رڪاوٽون آهن، اهي هٽي وڃن. جنگ جي سزا فقط ظالمن لاءِ آهي. جيڪڏهن اهي ظلم کان باز اچي وڃن ته انهن خلاف تلوار نه کنئي وڃي:
فَاِنِ انۡتَہَوۡا فَلَا عُدۡوَانَ اِلَّا عَلَی الظّٰلِمِیۡنَ۔ (البقرۃ 193)
(پوءِ جيڪڏهن بس ڪن ته ظالمن کانسواءِ ٻئي تي زيادتي ڪرڻي نه آهي.)
جنگ جي اجازت فقط انهن ماڻهن جي خلاف آهي جيڪي ماڻهن تي ظلم ڪن ٿا ۽ دنيا ۾ سرڪشي ڪري فتنو ۽ فساد ڦهلائين ٿا. اهڙا ماڻهو دردناڪ عذاب جا حقدار آهن:
اِنَّمَا السَّبِیۡلُ عَلَی الَّذِیۡنَ یَظۡلِمُوۡنَ النَّاسَ وَ یَبۡغُوۡنَ فِی الۡاَرۡضِ بِغَیۡرِ الۡحَقِّ ؕ
اُولٰٓئِکَ لَہُمۡ عَذَابٌ اَلِیۡمٌ۔ (الشورٰی 42)
(الزام رڳو انهن تي آهي جيڪي ماڻهن تي ظلم ڪن ٿا ۽ زمين ۾ ناحق فساد وجهن ٿا انهن لاءِ دردناڪ عذاب آهي.)
اهڙا ماڻهو جن اسلام قبول ناهي ڪيو پر مسلمانن سان دين جي معاملي ۾ جنگ به نه جوٽي اٿائون ۽ نه ڪي وري کين گهرن مان ڪڍيو اٿائون، اهڙن امن پسند غير مسلمن سان توهان کي انصاف ۽ احسان ڪرڻ کان خدا نه ٿو روڪي. خدا احسان ۽ انصاف سان محبت ٿو ڪري ۽ انهن جو دائرو غير مسلم امن پسندن تائين وسيع ڪري ٿو.
لَا یَنۡہٰىکُمُ اللّٰہُ عَنِ الَّذِیۡنَ لَمۡ یُقَاتِلُوۡکُمۡ فِی الدِّیۡنِ وَ لَمۡ یُخۡرِجُوۡکُمۡ مِّنۡ دِیَارِکُمۡ اَنۡ تَبَرُّوۡہُمۡ وَ تُقۡسِطُوۡۤا اِلَیۡہِمۡ ؕ اِنَّ اللّٰہَ یُحِبُّ الۡمُقۡسِطِیۡنَ ﴿۸﴾ اِنَّمَا یَنۡہٰىکُمُ اللّٰہُ عَنِ الَّذِیۡنَ قٰتَلُوۡکُمۡ فِی الدِّیۡنِ وَ اَخۡرَجُوۡکُمۡ مِّنۡ دِیَارِکُمۡ وَ ظٰہَرُوۡا عَلٰۤی اِخۡرَاجِکُمۡ اَنۡ تَوَلَّوۡہُمۡ ۚ وَ مَنۡ یَّتَوَلَّہُمۡ فَاُولٰٓئِکَ ہُمُ الظّٰلِمُوۡنَ ۔ (الممتحنۃ 8-9)
(الله اوهان کي انهن کان نه ٿو جهلي جن نه اوهان سان دين جي باري ۾ جنگ ڪئي ۽ نه اوهان کي پنهنجي گهرن مان ٻاهر ڪڍيو ته اوهين انهن سان ڀلائي ڪريو ۽ انهن سان انصاف جو معاملو ڪريو. بيشڪ الله ته انصاف وارن کي دوست رکي ٿو. الله رڳو اوهان کي انهن کان جهلي ٿو جن اوهان سان دين جي باري ۾ جنگ ڪئي ۽ اوهان کي پنهنجي گهرن مان ٻاهر ڪڍيو ۽ اوهان جي ڪڍڻ ۾ مدد ڪئي ته اوهين انهن سان دوستي رکو. ۽ جيڪي ساڻن دوستي رکندا سي ئي (مسلمانن تي) ظلم ڪندڙ آهن.)
اسلام جو بنيادي اصول اهو آهي ته دين جي باري ۾ ڪو به جبر ڪونهي: لاَ اِکْراَہَ فِي الْدِّيْنِ. رسول ڪريمﷺ جي زندگي يا صحابه ڪرام جي زندگيءَ جو ڪو هڪ واقعو به اهڙو ناهي جڏهن ڪنهن شخص کي اسلام قبول ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو هجي. اسلام جڏهن پنهنجي پوري طاقت تي هيو ۽ قيصر ۽ ڪسريٰ جو تخت تاراج ٿي چڪو هيو، ان وقت به حضرت عمر فاروق ؐ جهڙو طاقتور خليفو، مسلم نالي پنهجي غلام کي ڏاڍ سان مسلمان ڪرڻ جو قائل نه هيو. جڏهن ان غلام نه مڃيو ته حضرت عمر ؐ فرمايو ته ”توکي اختيار آهي. دين جي معاملي ۾ جبر نه ٿو ڪري سگهجي.“ لاَ اِکْراَہَ اُ فِي الْدِّيْنِ۔ جن دشمنن رسول ڪريمﷺً تي الزام هنيو آهي ته هو هڪ هٿ ۾ قرآن ۽ ٻئي هٿ ۾ تلوار کڻي گهمندو هيو! اهڙي الزام کي رد ڪرڻ لاءِ حضور اقدسﷺ جي زندگيءَ جا ڪيترائي واقعا پيش ڪري سگهجن ٿا، جن مان مذهب بابت سندن ڪمال رواداريءَ جو اندازو ڪري سگهجي ٿو:
يثرب ۾ هڪ رسم هئي ته جن عورتن جا ٻار زندهه نه رهندا هيا ته اهي باس باسينديون هيون ته جيڪڏهن سندن ٻار زندهه رهيو ته هو کيس يهودي بڻائينديون. اهڙيءَ ريت کوڙ سارا ٻارڙا بنو نضير جي گهراڻن ۾ يهودي مذهب جا پيروڪار هيا. جڏهن اسلام کي طاقت حاصل ٿي ته انهن ٻارڙن جي مسلمان والدين حضور اڪرمﷺ کي عرض ڪيو ته: اسين اسلام کي يهوديت کان بهتر دين سمجهئون ٿا، هاڻي اسين کين مسلمان ڪنداسون ۽ يهودي رهڻ نه ڏينداسون. کوڙ محدث ۽ مفسر ان ڳالهه تي متفق آهن ته: لاَ اِکْراَہَ اُ فِي الْدِّيْنِ جو شانِ نزول اهوئي آهي ته خدا پاڪ اجازت نه ڏني ته انهن ٻارڙن کي زوريءَ مسلمان ڪجي.
قرآن حڪيم ۾ ٻين به کوڙ جاين تي مذهبي آزاديءَ کي اسلام جو رويو قرار ڏنو ويو آهي:
وَ مَنْ شآءَ فَلُیُؤمَنْ وَ مَنْ شآءَ فْلیکفرُ۔
”جنهن جي دل چاهي سو مؤمن بڻجي ۽ جنهن جي دل چاهي سو ڪافر رهي.“
خدا چاهي ٿو ته ماڻهو مؤمن بڻجن ۽ کيس قدرت به حاصل آهي ته سمورن انسانن کي ڏاڍ سان مؤمن بڻائي، پر خدا، پنهنجي خواهش ۽ مڪمل قدرتِ جي باوجود دين جي معاملي ۾ ڏاڍ ڪرڻ نه ٿو چاهي. ايمان جو بنياد ئي اهو آهي ته ان کي پوري آزاديءَ سان، افضل سمجهي اختيار ڪجي. ڏاڍ سان ايمان جي حقيقت ئي ختم ٿيو وڃي. ڏاڍ سان جيڪا شيءِ حاصل ٿيندي، ان کي ايمان نه ٿو چئي سگهجي:
وَ لَوۡ شَآءَ رَبُّکَ لَاٰمَنَ مَنۡ فِی الۡاَرۡضِ کُلُّہُمۡ جَمِیۡعًا ؕ اَفَاَنۡتَ تُکۡرِہُ النَّاسَ
حَتّٰی یَکُوۡنُوۡا مُؤۡمِنِیۡنَ ۔(یونس 99)
(جيڪڏهن تنهنجو رب چاهي ها ته سموري روءِ زمين جا ماڻهو ايمان آڻي ڇڏين ها- ڇا، پوءِ تون ماڻهن کي مجبور ڪندين ته هو ايمان آڻين.)
خدا اهو به نه ٿو چاهي ته ڪنهن خارقِ عادت نشانيءَ سان ماڻهن کي مرعوب ۽ عاجز ڪري منجهن ايمان پيدا ڪري، ڇاڪاڻ ته اهو به هڪ قسم جو ڏاڍ آهي. ڪنهن معجزي سان اُها ڪيفيت ته نه ٿي حاصل ڪري سگهجي، جنهن کي ايمان چئجي ٿو. ايمان فقط آزادانه حقيقت شناسيءَ سان پيدا ٿي سگهي ٿو. خدا قرآن ۾ نبيءَ کي مخاطب ڪندي فرمائي ٿو ته: ”شايد تون ان ڏک ۾ ڳري ڳري جان ڏئي ويهندين جو هو ايمان نه ٿا آڻين. جيڪڏهن اسين چاهيون ته آسمان مان هڪ اهڙي نشاني لاهيون جو ان جي آڏو سندن ڪنڌ نمي پون، پر اسين ايئن نه ٿا ڪريون“ ... زوريءَ ڪنهن جو ڪنڌ جهڪائڻ ايمان پيدا ڪرڻ جو طريقو ناهي. خدا کي اهڙي ايمان جي ضرورت ناهي جيڪو معرفت سان پيدا نه ٿيو هجي ۽ جنهن کي انسان خوشيءَ سان نه اپنايو هجي!
[b]جبر ۽ اختيار:
[/b]
ان تعليم مان جبر ۽ اختيار تي به روشني پوي ٿي. اهو مسئلو، مسلمانن ۽ غير مسلمن ۽ اوڀر ۽ اولهه جي ڏاهن وچ ۾ هميشه کان هڪ اختلافي مسئلو رهندو آيو آهي. قرآن ۾ تصوير جا ٻئي رخ ملن ٿا. آيتن کي جيڪڏهن الڳ الڳ ڪري پڙهيو وڃي ته ڪجهه آيتن مان جبر نڪري ٿو ۽ ڪجهه آيتن منجهان اختيار! خدا، خالقِ ڪل ۽ قادرِ مطلق آهي. هن سموري مخلوق کي خلقيو ۽ هر شيءِ جي تخليق جا قانون به جوڙيائين. جيڪو ڪجهه وجود ۾ آيو، سو ان جي مرضيءَ سان وجود ۾ آيو. ان جي مرضيءَ کان سواءِ ڪک پن به چري نه ٿو سگهي. هر عمل ڪندڙ کي عمل جي سگهه به خدا بخشي آهي. دنيا ۽ انساني زندگيءَ ۾ بي شمار علتون (سبب) ڪم ڪن ٿيون ۽ هر علت، لازمي طور تي پنهنجو معلول پيدا ڪري ٿي، پر سموريون علتون آخرڪار هڪ علة العلل (سببن جو پيدا ڪندڙ) تي اچي ختم ٿي وڃن ٿيون ۽ اها علة العلل خود خدا جي ذات پاڪ آهي، تنهن ڪري جيڪو ڪجهه به ٿئي پيو، ان جون ڪڙيون وڃي نيٺ علة العلل تي ختم ٿين ٿيون.
قرآن حڪيم جي تعليم اها آهي ته ڪائنات ۽ انسان جي حڪومت جي واڳ خدا جي هٿ وس آهي پر هن انسان کي عمل جي هڪ خاص دائري جي اندر اختيار ڏئي ڇڏيو آهي. کيس خير ۽ شر جا ٻئي رستا ڏيکاري ڇڏيا آهن. اخلاقيات جو قانون قدرت جي صحيفي ۽ انساني نفس جي تختيءَ تي لکيل آهي. انسان کي اختيار آهي ته هو، انهن ٻنهي رستن منجهان جيڪو رستو چاهي سو اپنائي، نيڪي ۽ بدي ۽ اجر ۽ سزا جا قانون مقرر آهن. انساني عمل پڻ خدائي تارازيءَ ۾ ايڏي ٺوس طريقي سان پوري باريڪيءَ سان ترُندا رهندا آهن جيئن سيارن جي چرپر ۽ ٻين طبيعي واقعن ۾ هڪ ٺوس نظام عمل ۾ آهي. تقدير جو صحيح مفهوم اهو آهي ته: خير ۽ شر جا قانون مقرر آهن، انهن ۾ ڪا به ردوبدل ٿي ئي نه ٿي سگهي. انسان کي جن حدن جي اندر اختيار عطا ڪيو ويو آهي، اهو به الله جي مشيت ۽ مرضيءَ سان آهي، تنهن ڪري هڪ لحاظ کان ان جي هر عمل جي آخري علت بهرحال الله جي مرضي آهي پر خدا، انسانن جي اخلاقي تربيت ۽ انهن جي سيرت جي تعمير ڪرڻ چاهي ٿو ۽ اها اختيار کانسواءِ ممڪن ڪانهي. دنيا ۾ آدم جي زندگيءَ جي شروعات ئي اختيار جي استعمال سان ٿي. خدا، کيس منع ڪيل شيءِ کي ويجهو وڃڻ کان منع ڪيو. آدم، پنهنجي عقل ۽ اختيار جو غلط استعمال ڪيو، ان کانپوءِ پشيمان ٿيو ۽ الله ٻاجهاري، نه رڳو کيس معاف ڪيو بلڪه کيس ڌرتيءَ تي پنهنجو خليفو بڻائي ڇڏيو. آدميت جو آغاز ئي اختيار سان آهي. ڀلي اهو اختيار غلط ئي ڇو نه استعمال ڪيو وڃي! ماديت جي فلسفي انسان کي نسورو مجبور قرار ڏنو. مادو، پنهنجي جبر مطابق عمل ڪندو آهي. مادي جي لحاظ کان انسان جو جسم ۽ ان جو نفس به مادي آهي، تنهن ڪري انسان جو هر عمل فلڪي سيارن جي رفتار وانگر مقرر ڪيل آهي. ”ڪو به ماڻهو، ڪهڙي به حالت ۾ جيڪو ڪجهه ڪندو آهي، دراصل ان جو اهو ئي ڪرڻ لازمي هيو. ڇاڪاڻ ته مادي علتون لازمي طور تي پنهنجو معلول پيدا ڪنديون آهن...“ جيڪڏهن اهڙو نظريو واقعي هڪ حقيقت هجي ته هوند اخلاقيات بي معنيٰ ٿيو پوي. سٺي ۽ خراب جو ڪو به مطلب نه رهي. جيڪو نيڪ آهي، سو نيڪ هجڻ تي مجبور آهي ۽ جيڪو برو آهي سو برو هجڻ ۾ لاچار! ماديت نفس جي مستقل وجود کان ئي انڪاري آهي، تنهن ڪري ان جي اندر اختيار جو ڪو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿي سگهي پر تعجب جي ڳالهه اها آهي ته روحانيت ۽ الاهيت ۽ توحيد جي مڃيندڙن به جبر جو مذهب اختيار ڪري ورتو آهي. سندن استدلال هيءَ هيو ته: جيئن ته خدا عليم- قادرِ مطلق ۽ علة العلل آهي، تنهن ڪري دنيا ۾ جيڪو ڪجهه ٿئي پيو ۽ انسان جيڪو ڪجهه ڪري پيو، اهو ازلئون طئه ٿيل ۽ مقدر ۾ لکيل آهي! انهن ماڻهن اهو خيال ئي نه ڪيو ته جيڪڏهن اهو نظريو صحيح مڃيو وڃي ته دين جي سموري تعليم ۽ تلقين بيڪار ٿي ويندي. دين، الله جي امر سان قائم ٿئي ٿو پر ڪنهن مامور کي ڪنهن اهڙي ڳالهه جو امر (حڪم) ڪرڻ جنهن جي قدرت ۽ استعداد ئي منجهس نه هجي، هڪ اجائي ڳالهه آهي. مسلمانن جي دينيات، علم ڪلام ۽ ادبيات ۾ زوال واري دور ۾ جبر جو عقيدو مڃيل حقيقتن طور تسليم ٿيڻ لڳو. ان جو هڪ سبب ته اهو هيو ته سست ۽ بيڪار ماڻهن کي هڪ بهانو هٿ اچي ويو ته اسان کي برو نه چئو، اسين جيئن به آهيون، خدا جا جوڙيل آهيون ۽ جيڪو ڪجهه اسان کان ٿئي پيو، سو مشيت جي ئي جبر تحت ٿئي پيو. مير چوي ٿو ته:
ناحق ہم مجبوروں پر یہ تہمت ہے مختاری کی
جو چاہیں سو آپ کریں ہیں ہم کو عبث بدنام کیا
ڄڻ ته مختار هجڻ، انسان تي ڪا تهمت آهي! هاڻي انسان خدا تي تهمت مڙهي ٿو ته اڻ وڻندڙ ڪم جو ذميوار هو پاڻ ئي آهي ۽ هروڀرو اسان بي ڏوهين کي بدنام ويٺو ڪري. نه رڳو بدنام پيو ڪري بلڪه پنهنجي ڪئي جي سزا اسان کي پيو ڏئي. ڪري خدا ۽ پڪڙ ٿئي انسان جي!!
در کوئے نیک نامی مارا گذر نہ داوند
گر تو نمی پسندی تغیر کن قضا را
حافظ بخود نہ پوشید ایں خرقہء می آلود
اے شیخ پاک دامن معذور دار مارا
(انسان کي نيڪ ناميءَ جي ماڳ مان لنگهڻ به نه ڏنائون. جيڪڏهن توکي پسند نه آهيون ته ڀلا تقدير کي کڻي ڦير! حافظ پاڻ ته هي شراب ۾ ٻوڙيل چادر ناهي ويڙهي. مرشد سائين! اسان جي دامن کي لاچار سمجهجانءِ!)
قرآن ۾ پيش ڪيل اسلام، نه ڪي جبري آهي نه ڪي قدري. انساني زندگيءَ ۾ جبر به آهي ۽ اختيار به. ڪنهن شخص، حضرت علي ؐ کان پڇيو ته انسان مجبور آهي يا مختار؟ سوال پڇندڙ همراهه بيٺل هيو. سو حضرت علي ؐ فرمايس پنهنجو هڪ پير زمين تان مٿي کڻ. هن پير کنيو ۽ هڪ ٽنگ تي بيٺو رهيو. وري فرمايائونس ته اتي جو اتي ٻيو پير به مٿي کڻي ڏيکار! همراهه وراڻيو: اهو ته ناممڪن آهي! حضرت عليءَ ؐ فرمايو ته: بس ان مان ئي جبر ۽ اختيار جون حدون سمجهي ڇڏ. يعني، انسان، جيترو مختار آهي اوترو ئي مجبور به آهي!
جن ڳالهين ۾ کيس اختيار ڏنو ويو آهي، ان جي ذميواري به ان حد تائين آهي. لا يکلف اللھ نفساََ الّا وسعھا قرآن جي تعليم اها آهي ته: نفس انساني، آفاقي قانون سان واڳيل به آهي، پر پنهنجي هڪ مستقل حيثيت به رکي ٿو. هي زندهه مٽي، ستارن جي تابع ناهي. هاڻي ته ماديت به مطلق جبر جو عقيدو، گهڻي حد تائين ڇڏي ڏنو آهي، نه ڪي مادو، قديم مادي پرستن جو مادو رهيو آهي ۽ نه ڪي ماديت جو فلسفو پهرين وانگر قائم رهي سگهيو آهي. قديم فلسفو، گهڻي ڀاڱي جبري هيو، جنهن جي اثر هيٺ مسلمانن جو به علم ڪلام جبريت جو شڪار رهيو. جديد فلسفي ۾ ”برگسان“ خاص ڪري وجدان ۽ حڪمت مان ان جو ثبوت مهيا ڪيو ته زندگيءَ جي ماهيت ئي آزادانه تخليق آهي ۽ مادو ان جي ڀيٽ ۾ هڪ پوئتي پيل شيءِ آهي. تيزيءَ سان هلندڙ زندگيءَ جي پيرن تي پيل هيءَ دز، ان جي رفتار طئه ناهي ڪندي. اسلام، انسان جي وقار کي ان جي اختيار سان وابسته ڪري ڇڏيو آهي. جتي اختيار ناهي اتي ڪا اخلاقي ذميواري به نٿي ٿي سگهي. جيڪو شخص پنهنجي زندگي ۽ پنهنجي ارادي جو مالڪ ناهي اهو حيوان کان پست تر ٿيو وڃي. توحيد، انسانن کي وهمي معبودن، ديوتائن ۽ بتن جي غلاميءَ مان نجات ڏياري ۽ کيس اهو احساس ڏياريو ته سندس مقام، مسجودِ ملائڪ هجڻ ۽ ڪائنات کي تسخير ڪرڻ آهي. ٻين لفظن ۾ ان جي زندگيءَ جو ڪارج خلافت الاهيه قائم ڪرڻ آهي. جيڪي جيڪي قوتون، انسانن جي جائز اختيارن تي ڌاڙو هڻندڙ هيون اسلام هڪ هڪ ڪري انهن کي نابود ڪري ڇڏيو. ديوتائن کان سواءِ، انسان به انسانن جا مالڪ ۽ رب بڻيا ويٺا هيا. غلامي ۽ ظلم جا سمورا قسم، وڏي زور شور سان انساني معاشري کي يرغمال ڪري ويٺا هيا. غلاميءَ جو بدترين قسم، هڪ انسان جو ٻين انسانن جي جان، مال ۽ عزت آبروءَ جو مالڪ هجڻ آهي. اها غلامي، هر قوم جي معاشرت جو هڪ اڻ ٽٽ حصو بڻجي وئي هئي. شخصي ۽ معاشي غلامي تمدن ۽ معاشيات جو محور هئي. ارسطوءَ جهڙي ڏاهي به چيو ته: ”غلامي هڪ فطري شيءِ آهي جيڪا ختم ٿي نه ٿي سگهي ۽ ان کي ختم ڪرڻ به نه گهرجي!“... اسلام، غلاميءَ کي معاشري جي هڪ بيماري ۽ لعنت قرار ڏنو. جيئن ته اهو ڪينسر جهڙو مرض انسانيت جي رڳ رڳ ۾ سمائجي چڪو هيو، تنهن ڪري هڪ ڏينهن ۾ ان کي پاڙؤن پٽڻ ناممڪن هيو. اسلام، غلاميءَ کي درجي بدرجي اکيڙڻ جو پروگرام ٺاهيو، گهڻو ڪري غلامي، جنگ ۾ قيد ٿيڻ مان پيدا ٿيندي هئي. اسلام، ان بابت اها تعليم ڏني ته: ”جنگي قيدين کي يا ته فديو وٺي ڇڏي ڏيو يا احسان ڪري کين آزاد ڪري ڇڏيو يا وري جنگي قيدين جي مٽاسٽا ڪريو.“ حديث شريف ۾ آهي ته: قيامت جي ڏينهن ڪجهه ڏوهاري اهڙا هوندا، خدا پاڪ جن جو منهن ڏسڻ به گوارا نه ڪندو. انهن منجهان هڪڙو ٽولو انهن ماڻهن جو هوندو جن آزاد انسانن کي غلام بڻايو.
حضرت عمر فاروق ؐ غلاميءَ جي درجيوار خاتمي تي عمل ڪرڻ شروع ڪيو ۽ حڪم ڏنائين ته: ”ڪو به مسلمان غلام نٿو ٿو سگهي.“ ان کانپوءِ فرمان جاري ڪيائين ته: ”ڪو به عرب غلام نه ٿو ٿي سگهي.“ اڳتي هلي جڏهن خلافت سلطنت ۾ تبديل ٿي وئي ۽ قيصريت ۽ شهنشاهيت جو دور شروع ٿيو ته اسلام جي ٻين پروگرامن وانگر غلامن جي آزاديءَ واري پروگرام تي به عمل ٿيڻ رڪجي ويو ۽ فقيهن اهو چوڻ شروع ڪري ڏنو ته غلامن سان سهڻو سلوڪ ڪرڻ جي تلقين ڪئي وئي آهي ۽ انهن جا حق مقرر ڪيا ويا آهن، باقي غلاميءَ کي ختم ڪرڻ ضروري ڪونهي.
ان ڏس ۾ اسلام بابت هڪ اهم سوال ٿو پيدا ٿئي جنهن کي واضح ڪرڻ ضروري آهي: هر دين ڪنهن قوم ۾ ايندو آهي ۽ هر نبي ڪنهن قوم جو فرد هوندو آهي. جنهن قوم ۾ ڪو نبي مبعوث ٿيندو آهي، اها پنهنجو مخصوص مزاج رکندي آهي. نبيءَ جو ڪم انهن جي عادتن کي سڌارڻ ۽ خراب رسمن کي پاڙؤن اکيڙڻ هوندو آهي. پر سڌاري جو ڪم ان قوم جي جي ريتن رسمن، رواجن ۽ مزاجن کان بلڪل هٽي ڪري نه ٿو ڪري سگهجي. سڌارڪ کي اهو ڏسڻو پوندو آهي ته قوم پنهنجي موجوده حالت ۾ وڌ کان وڌ ڪيترو سڌارو قبول ڪري سگهي ٿي. جهڙيءَ ريت فرد جي اصلاح ۾ مرحلن کان ڪم وٺڻو پوندو آهي، اهڙيءَ ريت قوم جي اصلاح به درجيوار ئي ٿي سگهي ٿي. سڌاري بابت مولانا حاليءَ جو هڪ ڏاهپ ڀريو شعر آهي ته:
دھونے کی ہے اے ریفارمر، جا باقی
کپڑے پہ ہے جب تلک دھبا باقی
دھو شوق سے دھبے کو پر اتنا نہ رگڑ
دھبا رہے کپڑے پر نہ کپڑا باقی
حضرت امام شاهه ولي الله ؓ پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب: ”حجۃ اللہ البالغہ“ ۾ نبوت جي اصلاح جي انداز بابت لکيو آهي ته:
”دين جا ڪجهه ابدي ۽ ازلي اصول آهن، نبيءَ جو ڪم اهوئي آهي ته انهن اصولن کي پنهنجي تعليم ۽ اسوهء حسنه سان دل ۾ سمائجي ويندڙ ۽ عمل جوڳو بڻائي، پر هر نبيءَ کي ان قوم جي مزاج جو لحاظ ڪري اصلاح ڪرڻي پوندي آهي جنهن قوم ۾ اهو مبعوث ٿيو، تنهن ڪري جيڪي قاعدا نبي رائج ڪندو آهي، انهن ۾ کوڙ ساريون ڳالهيون قومي مزاج کي سامهون رکي ڪيون وينديون آهن. اهي قاعدا ۽ طريقا دين جو ازلي ۽ ابدي حصو نه هوندا آهن ۽ نه ڪي ان دين جي ماهيت ۾ داخل هوندا آهن. جنهن مان اهو نتيجو نڪري ٿو ته ٻي قوم تي، جنهن جو مزاج، روايتن ۽ زندگيءَ جي طور طريقن کان بنهه مختلف هجي، اهي قاعدا ۽ قانون جيئن جو تيئن لاڳو نه ٿي سگهندا. ڪنهن نبيءَ، اصلاح بابت جيڪا به وک کنئي، ان جون حدون اتان جي ريتن رسمن ۽ قومي مزاج جي ذريعي طئه ٿيون. جيڪڏهن ان قوم يا ان زماني ۾ وڌيڪ اصلاح قبول ڪرڻ جي صلاحيت هجي ها ته اصلاح جي هڪ ٻي وک به اڳتي وڌي ها.“
امام شاهه ولي الله جي اهڙي خيال جي، بخاري شريف جي هڪ حديث مان به تائيد ٿئي ٿي جنهن ۾ پاڻ سڳورنﷺ فرمايو آهي ته:
”جيڪڏهن منهنجي قوم، جاهل نه هجي ها ته آئون ڪعبي جي هڪ حصي جي تعمير کي ابراهيمي نقشي مطابق جوڙيان ها.“
مطلب اهو آهي ته ان ڀڃ ڊاهه ۽ نواڻ واري تعمير سان قريش جي جاهلاڻن جذبن کي ڌچڪو اچي ها، تنهن ڪري پاڻ سڳورن، اهڙو ارادو ئي ترڪ ڪري ڇڏيو. ان مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته ڪيتريون ئي اصلاحي ڳالهيون اهڙيون هونديون جن بابت پاڻ سڳورن به سوچي سمجهي اوترو ئي قدم کنيو جيترو سندن قوم برداشت ڪري سگهي پئي. قوم جي برداشت ۽ ان جي تهذيبي ۽ تمدني حالت کان وڌيڪ اصلاح خاطر جلد بازي کان ڪم وٺڻ فائدي جي بجاءِ نقصان پهچائي سگهي ٿو پر ازلي دين اهوئي ٿي سگهي ٿو، جيڪو زندگيءَ جي انتهائي نصب العين کي مقرر ڪري ۽ هر اصلاح ان نصب العين ڏانهن هڪ وڌندڙ وک هجي. انساني زندگيءَ جو نصب العين اهو آهي ته هو، وس آهر پنهنجي اندر خدائي اخلاق پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري: تَخَلّقُوَ بِاَخَلاقِ اللہ، مؤمن جو لائحه عمل ۽ نصب العين آهي.
[b]اصول ۽ احڪام:
[/b]
اسلامي تعليمات جا ٻه پهلو آهن، هڪڙن جو تعلق اصولن سان آهي ۽ ٻين جو تعلق احڪامن سان! قرآن پنهنجو نالو ”قرآن حڪيم“ رکيو جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهو دراصل حڪمت جو ڪتاب آهي. حڪمت اصل ۽ بنيادي حقيقت آهي ۽ احڪام ضرورت آهر ان حڪمت مان جڙندا آهن ته جيئن اها حڪمت زندگيءَ جي نظم و ضبط ۾ ڪتب اچي سگهي. قرآن، حڪمت کي موعظت (نصيحت) تي ترجيح ڏني آهي:
اُدۡعُ اِلٰی سَبِیۡلِ رَبِّکَ بِالۡحِکۡمَۃِ وَ الۡمَوۡعِظَۃِ الۡحَسَنَۃِ ۔ (النحل 125)
(سڏيندو رهج پنهنجي پالڻهار جي واٽ ڏانهن حڪمت ۽ سهڻي نصيحت سان.)
جنهن شخص ۾ احڪام جي حڪمت سمجهڻ جي صلاحيت نه هجي، ان لاءِ وعظ ۽ نصيحت کان ڪم ورتو ويندو آهي ۽ عمل لاءِ او امر (يعني ڪرڻ جون ڳالهيون) ۽ نواهي (يعني نه ڪرڻ جون ڳالهيون) ان جي آڏو پيش ڪيا ويندا آهن.
قرآن حڪيم جي مطالعي مان اهو واضح ٿئي ٿو ته ان ۾ احڪام جو انگ تمام گهٽ آهي ۽ گهڻن حڪمن سان گڏ ان حڪمت کي به واضح ڪيو ويو آهي، جيڪا ڪنهن حڪم جي علت (سبب) آهي. جيڪڏهن اوامر ۽ احڪامات جي گهڻائي ٿي وڃي ته انسانن جي جائز آزادي به ڪڏهن ڪڏهن محدود ٿي ويندي آهي. اسلام جو مقصد اهو هيو ته جيتري قدر ٿي سگهي، انسان، خدا کي ڪائنات جي مشاهدي ۽ مطالعي ۽ تفڪر ۽ تدبر وسيلي سمجهي ۽ خدا جي حڪمن جي حڪمت به مٿس واضح ٿئي. اڳوڻن دينن زندگيءَ کي بنهه محدود ۽ محصور ڪري ڇڏيو هيو. اوامر ۽ نواهيءَ جي گهڻائيءَ اصل دين کي وسارائي ڇڏيو هيو. متعصب ماڻهو ان کي چئبو آهي، جيڪو اصل (بنياد) کي وساري، شرع کي ئي اصل سمجهي ويهندو آهي ۽ ڪنهن حڪم جي علت ۽ حڪمت کي سمجهڻ کانسواءِ ان جي ظاهري صورت جي پابنديءَ کي عين دين تصور ڪري ويهندو آهي. اسلام، دين جي اها حقيقت هيءَ ٻڌائي ته: اَلدِّيْنُ یُسْرٌ (دين آسانيءَ جو نالو آهي.) ۽ رسالت جو مقصد اهو آهي ته ماڻهن جن وهمن، روايتن ۽ رسمن جي زنجيرن ۾ پاڻ کي جڪڙي رکيو آهي، انهن زنجيرن کي ٽوڙي ڇڏجي. حڪمن جو تعداد گهٽ ۾ گهٽ هجي ۽ گهڻو زور اصول تي هجي. حڪم جي رڳو ظاهري پابندي ڪري ان جي باطن ۽ ان جي حڪمت کان غافل رهڻ وارن کي تنبيهه ڪجي. عبادتن جو مقصود ٻڌايو وڃي ۽ ان جا ڪجهه ارڪان ۽ طور طريقا مقرر ڪجن، پر گڏوگڏ تاڪيد سان اها تلقين به ڪجي ته ارڪان ۽ آداب، ذريعا آهن، اصل مقصود ناهن. حقيقي نماز اها آهي جنهن ۾ دل جو حضور هجي ۽ اها فحشاء ۽ منڪر کان ماڻهوءَ کي روڪي سگهي ۽ انسان جي مزاج ۾ صالح عملن جي رغبت وڌائي. قيام، رڪوع، سجدو ۽ قبلي ڏانهن منهن ڪرڻ، مقصد جي حاصلات جا ذريعا آهن. جيڪڏهن مقصد حاصل نه ٿئي ته رڳو اُٿڪ بيٺڪ ۽ آيتن کي طوطي وانگر دهرائڻ، چڱائيءَ جي بجاءِ بڇڙائيءَ جو ڪارڻ ٿي سگهي ٿي. جيئن ته ارڪان، في نفسہ مقصود ناهن، تنهن ڪري ارڪان جي پابنديءَ ۾ اسلام، اهڙي شدت ۽ سختي روا ناهي رکي جو ارڪان ٿورڙو به هيڏي هوڏي ٿين ته نماز ئي باطل ٿي وڃي. بيهي نماز ادا ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ته ويهي ادا ڪري وٺجي. ويهي ادا ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ته سمهي ادا ڪري ڇڏجي بلڪه ايستائين به آهي ته آخر ۾ اشارن سان ئي نماز ادا ڪري ڇڏجي. نماز دوران، قبلي ڏانهن رخ ڪرڻ نماز جي طريقن منجهان آهي، پر قرآن کي اچي ان الڪي ورايو ته ماڻهو ڪٿي ڪنهن طرف کي ئي نه مقدس سمجهي ويهن ۽ ان کي نماز جي جوهر ۾ داخل ڪري ڇڏين. تنهن ڪري قرآن ٻه ٽي ڀيرا دهرائي چيو ته نيڪيءَ جو بنياد قبله رخ ٿيڻ تي ناهي، بلڪه اهو قبله رخ به طريقن ۽ ذريعن ۾ داخل آهي. طريقن جي پابندي مفيد آهي پر طريقن کي، طريقو ئي سمجهجي انهن کي اصول جي برابر نه بڻائجي.“
وَ لِلّٰہِ الۡمَشۡرِقُ وَ الۡمَغۡرِبُ ٭ فَاَیۡنَمَا تُوَلُّوۡا فَثَمَّ وَجۡہُ اللّٰہِ ۔ (البقرۃ 115)
(۽ الله جو ئي آهي اوڀر ۽ اولهه، تنهن ڪري توهين جيڏانهن به منهن ڪندؤ اتي الله ئي آهي!)
اصل شيءِ آهي نيڪين ڏانهن اڳڀرائي ڪرڻ! نماز ۽ ان جا ارڪان سڀ ان مقصد جي حاصلات جا ذريعا آهن.:
وَ لِکُلٍّ وِّجۡہَۃٌ ہُوَ مُوَلِّیۡہَا فَاسۡتَبِقُوا الۡخَیۡرٰتِ۔ (البقرۃ 148)
(۽ هر هڪ لاءِ طرف آهي، جيڏانهن هو پنهنجو رخ ڪندو آهي، تنهن ڪري توهين نيڪين ڏانهن اڳڀرائي ڪريو.)
عبادتن جي ظاهري صورت ۽ طور طريقا، نيڪيءَ جو بنيادي مقصد ناهن. نيڪيءَ جي ماهيت اها آهي ته: حقيقتن تي ايمان رکندي صالح عمل ڪبا رهجن. رحم ۽ عدل، ايثار ۽ صبر جي مشق ڪبي رهجي. قرآن حڪيم هن آيت ۾ ڏسو نيڪيءَ جا معيار ڪيئن چٽا بيان ڪري ڇڏيا آهن:
”نيڪي اها ناهي ته پنهنجو منهن اوڀر يا اولهه ڏانهن ڪري ڇڏيو. بلڪه اصل نيڪي انهن جي آهي جن الله، آخرت، فرشتن، ڪتابن ۽ پيغمبر تي ايمان آندو ۽ جن الله جي محبت ۾ مائٽن، يتيمن، محتاجن، مسافرن ۽ سوال ڪندڙن کي پنهنجو مال ڏنو ۽ ماڻهن کي غلاميءَ مان ڇڏائڻ لاءِ پنهنجو مال خرچ ڪيائون. جيڪي نماز پڙهندا ۽ زڪوات ڏيندا رهيا، جڏهن واعدو ڪيائون ته پنهنجو واعدو پورو ڪيائون. تنگي، تڪليف ۽ خوف جي وقت ۾ صبر ڪندا رهيا. اهي ماڻهو سچار ۽ پرهيزگار آهن. (البقرة: 172)
اسلام جي مخالفن بلڪه ڪن مسلمان سڏائيندڙن به اسلام تي اهو اعتراض ڪيو آهي ته: اسلام-زندگيءَ جي سمورين جزئيات کي هڪ اٽل نظامِ فڪر و عمل ۾ جڪڙي ڇڏيو آهي. اهو اعتراض حقيقت ۾ قرآن تي نه، بلڪه اسان جي مروج فقهه جي ڪجهه حصن تي ٺهڪي اچي ٿو. قرآن تي اعتراض نه ٿو ٿي سگهي. مسلمان فقيهه ۽ عالم پنهنجي پنهنجي سمجهه ۽ زماني جي ضرورتن پٽاندڙ تفصيلي احڪامات جا دفتر تيار ڪندا رهيا. جيئن ته اهي احڪامات تبديل ٿيندڙ حالتن ۽ مختلف ذهني سطحن جو نتيجو هيا، تنهن ڪري انهن ۾ گهڻين ڳالهين بابت اختلاف رهيو. هر هڪ نيڪ نيتيءَ سان جيڪي ڪجهه صحيح سمجهيو تنهن ان مطابق فتويٰ ڏني. جيستائين مسلمانن تي ذهني جمود طاري نه ٿيو هيو تيستائين فقيهن جا مذهب ڪا اٽل شيءِ ڪو نه هيا ۽ فقهه جي امامن ۾ ڪنهن جي به اها مرضي ڪا نه هئي ته ماڻهو سندن تحقيقات ۽ سندن فتوائن کي شريعت جو ناقابلِ تبديل حصو سمجهن ۽ انهن بابت غلطين کان مڪمل طور پاڪ هجڻ تي ايئن ايمان آڻين جيئن ماڻهن قرآن تي ايمان آندو آهي. فقيهن احڪامات کي قرآن مان اخذ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڪٿي ڪٿي تاويلات (سمجهاڻين) ۾ اختلاف ٿي پيو. حديثن مان احڪامات ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي پر حديثن ۾ تمام گهڻو اختلاف هيو. تنهن ڪري مڙني فقيهن لاءِ، انهن منجهان ٺهڪندڙ احڪامن جو استنباط هڪ تمام ڏکيو ڪم هيو. جڏهن مسلمانن ۾فقهه جي حقيقت کي ان جي جوهر مطابق سمجهڻ (تفقهه) جو ڏڪار اچي ويو ته عوام ۽ عالم سڏجندڙ بصيرت کان ڪورا ۽ جامد ذهن ماڻهو پهرين فقيهن جا پرستار بڻجي پيا ۽ پوءِ اهائي صورتحال سامهون اچي بيٺي جيڪا قرآن حڪيم، يهودين بابت بيان ڪئي آهي ته: ”اُنهن ماڻهن، مولوين ۽ مفتين کي، الله کي ڇڏي ڪري رب بڻائي ڇڏيو!“
اِتَّخَذُوۡۤا اَحۡبَارَہُمۡ وَ رُہۡبَانَہُمۡ اَرۡبَابًا مِّنۡ دُوۡنِ اللّٰہِ ۔ (التوبہ 31)
ان کانپوءِ ماڻهن مسلمان سڏرائڻ بجاءِ حنفي، شافعي، مالڪي، حنبلي ۽ جعفري سڏرائڻ شروع ڪري ڏنو. (بلڪه اڳتي هلي ذهن جڏهن اڃا به پستين ڏانهن ڌڪجي ويا ته وري هڪ هڪ مسلڪ مان کوڙ سارن ٻين مسلڪن جنم ورتو. جهڙوڪ سني، شيعا ۽ سنين ۾ وري ديوبندي، بريلوي وغيره.) انهن پنهنجن امامن جي اختيارن ۽ فتوائن کي شريعت جو اڻ ٽٽ حصو سمجهي ورتو. اجتهاد ۽ اجماع، قياس ۽ امتحان جا سڀ دروازا بند ٿي ويا. اسلامي شريعت به منوءَ جي ڌرم شاستر وانگر بڻجي وئي! قرآن حڪيم ۾ جيڪي دين جا اصول آهن، اهي وحي تي آڌاريل ۽ ابدي اسلام آهن. انهن کان علاوه جيڪي ڪجهه آهي سو وقتي اجتهاد آهي جيڪو زماني جي ضرورتن پٽاندڙ بدلجي سگهي ٿو. جيڪڏهن اسلام، ابدي دين آهي ته ان ۾ اهڙا تفصيل، دين جو اڻ مٽ حصو بڻجي نه ٿا سگهن، جيڪي تمدن ۽ معاشرت جي ڪنهن خاص صورت سان لاڳاپيل هيا. اسلام جيڪي سڌارا آندا، انهن منجهان ڪجهه اهڙا هيا جيڪي پنهنجي دور جي معاشرت جي ڪنهن صورتحال کي سامهون رکي آندا ويا هئا. پاڻ سڳورنﷺ اسلام جي تلقين ۾ به تدريج جي اصول کي سامهون رکيو ۽ ان حقيقت کي نظرانداز نه ڪيائون ته: ”اسلام جي مڪمل ۽ انتهائي صورت ڪنهن هڪ فرد يا قوم ۾ يڪدم پيدا ٿي نه ٿي سگهي.“ پاڻ سڳورا جڏهن ڪنهن قوم ۾، ڪنهن صحابي سڳوري کي عملدار ۽ والي بڻائي موڪليندا هيا ته ان کي فرمائيندا هيا ته پهريان، ماڻهن کي فقط اهو چئجو ته: خدا هڪ آهي. جڏهن توحيد کين سمجهه ۾ اچي وڃي ته پوءِ کين نماز جي تلقين ڪجو ۽ ان کانپوءِ زڪوات جي تلقين ڪجو. اسلام ۾ جيڪا درجي بندي، فردن ۽ قومن بابت رسالت جي زماني ۾ درست هئي، اها پوءِ ايندڙ زمانن بابت به درست آهي. اسلام، شروع ۾ جيڪي سڌارا آندا اهي اصلي درجي بندي جي سفر ۾، منزلن ۽ مرحلن وانگر آهن. اسلام بابت صحيح نقطئه نظر اهوئي آهي ته ان جي هر اصلاح، انسان جي آخري فلاحي صورت ناهي، بلڪ اها رستي جي هڪ منزل آهي. انسان کي خدا تائين پهچڻ لاءِ بي شمار منزلون طئه ڪرڻيون آهن:
ہر لحظہ نیا طور نئی برق تجلّی
اللہ کرے مرحلۂ شوق نہ ہو طے
رومي، هڪ شعر ۾ مؤمن جي منزل بابت فرمائي ٿو ته: منزل ما کبریاست (اسان جي منزل پروردگار پاڻ آهي)... اقبال فرمائي ٿو ته: ”مسلمانن، اسلام کي ڪنهن هڪ زماني جي معاشرت وارو سمجهي ڇڏيو آهي. زندگي، ارتقا پذير شيءِ آهي. ان جون ايندڙ صورتون نت نون آئينن جون تقاضائون ڪنديون. اسلام، زندگيءَ جي هڪ نصب العين جو نالو آهي. صراط مستقيم تي هلندي، انسان زندگيءَ جا ڪهڙا ڪهڙا سانچا تبديل ڪندو، تصور ۾ به ان جو اندازو ڪري نه ٿو سگهجي. مولانا چراغ علي دهلوي مرحوم، شريعت تي بحث ڪندي پنهنجي ڪتاب: ”مقدمهء تحقيق الجهاد“ ۾ لکي ٿو ته: ”اسان جا مخالف انهن ئي عارضي حڪمن يا رعايتن تي اڙجي بيهي رهن ٿا ۽ چون ٿا ته اسلام، انهن اڻ پورن حڪمن ۽ جزوي اصلاحن کي هڪ دائمي ۽ ڪڏهن به نه بدلجندڙ قانون بڻائي ڇڏيو آهي، جنهن تي اعليٰ درجي جي سڌارن جي گنجائش نه رهي ۽ جيڪي ترقي ڪندڙ ۽ شائسته تمدن لاءِ هڪ تمام وڏي رڪاوٽ آهن.“
پاڻ سڳورن ﷺ جا هيٺيان اصلاحات منهنجي نظر ۾ اهم آهن:
* عورتن جي ذليل حالت ۾ سڌارو.
* لامحدود شادين جي حدبندي.
* طلاق جي آساني.
* ٻانهين ۽ ٻانهن بابت سڌارا.
پاڻ سڳورنﷺجا سمورا عام احڪام (عارضي توڙي دائمي) انهن تمدني خرابين کي ختم ڪرڻ لاءِ ڏنا ويا هئا. اهي هڪ ٻئي سان مربوط ۽ ڪلام پاڪ جي مختلف سورتن ۾ جابجا ڦهليل آهن ۽ ترتيب نزول جي مطابق مرتب ناهن. تنهن ڪري جيڪي ماڻهو، قرآن حڪيم جي مضمونن تي گهري نظر نه ٿا رکن، انهن لاءِ ان ڳالهه جو اندازو ڪرڻ ڪجهه مشڪل آهي ته آيا ڪهڙا احڪام عارضي آهن ۽ ڪهڙا دائمي! عام قانونن کي سهيڙيندڙن (فقيهن ۽ مجتهدن) کان قدري اوڻائي ٿي آهي جنهن جو نتيجو اهو ٿيو آهي ته عارضي احڪامن کي دائمي ۽ قطعي سمجهيو ويو، جيڪي دراصل منزل جي حاصلات لاءِ هڪ دور تائين جا هيا! ٻيو ته جيڪي ملڪي احڪامات، عرب جي صحرائي رهواسين جي حال آهر هيا، انهن جو بار سمورن زمانن ۽ ملڪن مٿان وڌو ويو.“
آڳاٽيون قومون کاڌي پيتي جي شين ۾ حلال ۽ حرام کي دين جو نهايت اهم حصو سمجهنديون هيون. هر مذهب ۽ تهذيب ۾ کاڌي پيتي بابت ڪجهه شيون پاڪيزه ۽ ڪجهه شيون ناپاڪ سمجهيون وينديون آهن. ڪڏهن ڪڏهن انهن کي ائين سمجهڻ ڪنهن حڪمت يا تجربي جي آڌار تي هوندو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن انهن جي تهه ۾ قومي عادتون ۽ روايتون محرڪ هونديون آهن، جن جي اندر حڪيمانه اصول تلاش ڪرڻ مشڪل هوندو آهي. قرآن حڪيم، ٻن-ٽن شين کي حرام چئي ڪري باقي سڀني بابت هڪ عام معقول اصول بيان ڪري ڇڏيو ته سڀ پاڪيزه شيون حلال آهن. يعني سمورا اهڙا طعام حلال آهن جيڪي تجربي ۽ طب جي اصولن مطابق جسماني ۽ نفسي زندگيءَ لاءِ مفيد هجن. پر جيئن نماز جي ارڪان بابت اهو واضح ڪري ڇڏيائين ته هن طرف يا هُن طرف ئي منهن ڪرڻ نيڪي ناهي، اهڙيءَ ريت قرآن حڪيم اها تعليم ڏني ته اصل حرام ۽ حلال جن تي وڌيڪ ڌيان ڌرڻ جي ضرورت آهي ان جو تعلق ايمان ۽ بي ايماني ۽ نيڪي ۽ بديءَ سان آهي.
قُلۡ تَعَالَوۡا اَتۡلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمۡ عَلَیۡکُمۡ۔ (الانعام 151)
”اي پيغمبر! (ماڻهن کي چئو): ته اچو ته مان توهان کي اهي شيون پڙهي ٻڌايان جيڪي توهان جي پروردگار، توهان تي حرام ڪيون آهن. اهي هي آهن ته: ڪنهن کي به الله جو شريڪ نه بڻايو ۽ ابي امڙ سان سهڻو سلوڪ ڪريو ۽ مفلسيءَ جي خوف کان پنهنجي اولاد کي قتل نه ڪريو، توهان کي ۽ انهن کي اسان ئي رزق ڏيندا آهيون ۽ بي حيائيءَ جون ڳالهيون، جيڪي واضح ۽ لڪل آهن، انهن جي ويجهونه وڃو ۽ جنهن جي جان وٺڻ کي الله حرام ڪيو آهي، انهن کي ناحق قتل نه ڪريو. اهي ڳالهيون آهن، جن جو خدا توهان کي حڪم ڏنو آهي ته جيئن توهين سمجهو!“ (انعام: 152)
ان مضمون سان ٺهڪندڙ مضمون سور ة اعراف ۾ به آهي ته: ”اصل حرام شيون ته بي حيائيءَ جا ڪم آهن. سرعام ۽ لڪ ڇپ ۾ ڏوهه ڪرڻ ۽ ناحق ٻين سان ڏاڍ ڪرڻ ۽ اهڙين ڳالهين کي خدا ڏانهن منسوب ڪرڻ جن بابت ڪا به سند ڪانهي ۽ جن جو اسان کي ڪو به علم ڪونهي.“ مطلب اهو آهي ته حلال ۽ حرام جو تعلق ايمان ۽ اخلاق سان آهي. کاڌي پيتي ۽ ٻين رسمن ۽ عادتن، طور طريقن ۽ عبادتن بابت جيڪي ڳالهيون آهن، سي ثانوي حيثيت رکن ٿيون. جنهن ظاهري يا ثانوي حيثيت تي زور ڏنو ۽ بنيادي ڳالهين کي وساري ڇڏيو، اهڙو ظاهر پرست حقيقي روحانيت کان ويڳاڻو ٿيو وڃي:
زاہد ظاہر پرست از حالِ ما آگاہ نیست
در حق ما ہرچہ گوید جائے ہیچ اکراہ نیست
(ظاهر پرست زاهد کي اسان جي حال جي ڪهڙي خبر؟- اسان بابت جيڪو وڻيس، پيو چوندو وتي، اسان کي ڪا به پرواهه ڪانهي.)
الله پاڪ، زبردستي ڪري اسان جي طور طريقن ۽ عادتن کي هڪجهڙو ۽ هڪ رنگو بنائڻ نه ٿو چاهي. دين جو اصل مقصد نيڪيءَ ڏانهن اڳڀرائي ڪرڻ آهي.
لِکُلٍّ جَعَلۡنَا مِنۡکُمۡ شِرۡعَۃً وَّ مِنۡہَاجًا ؕ وَ لَوۡ شَآءَ اللّٰہُ لَجَعَلَکُمۡ اُمَّۃً وَّاحِدَۃً وَّ لٰکِنۡ لِّیَبۡلُوَکُمۡ فِیۡ مَاۤ اٰتٰىکُمۡ فَاسۡتَبِقُوا الۡخَیۡرٰتِ۔ (المائدۃ 48)
(اسين توهان منجهان هر ٽولي لاءِ هڪ شريعت ۽ هڪ رستو مقرر ڪيو آهي ۽ جيڪڏهن الله چاهي ها ته (سمورن انسانن ۾ عبادتن ۽ رسمن جو هڪ ئي ڍنگ پيدا ڪري) مڙني کي هڪ ئي امت (قوم) بڻائي ڇڏي ها، پر هن ايئن نه چاهيو.)
هر طريقي ۾ ماڻهن جي آزمائش ٿي سگهي ٿي. نيڪي ۽ بديءَ جي گنجائش هر طريقي ۾ نڪري سگهي ٿي. اصل مقصد اهو آهي ته سمورا انسان، نيڪين ڏانهن اڳڀرائي ڪن. خاص ڪري اي مسلمانؤ! توهان کي دين جي ان بنيادي مقصد کان ويسلو ٿيڻ نه گهرجي.
[b]ايمان ۽ عقل:
[/b]
اسلام ڪنهن اهڙي عقيدي جي تلقين نه ٿو ڪري جيڪو عقل ۽ انساني مشاهدي جي ابتڙ هجي. نبين جي اندر ايمان رڳو عقل ۽ استدلال سان پيدا ناهي ٿيندو، پر ڪائنات ۽ زندگيءَ جي حقيقت انهن تي سڌي سنئين کلي پوندي آهي. جيڪو ڪجهه مٿن ظاهر ٿيندو آهي، اهو اهڙو ناهي هوندو جو انساني عقل يا انساني فطرت ان جي تائيد نه ڪري. سگهي.
اسلام، دين کي فطرت چوي ٿو ۽ فطرت ان کي چئبو آهي جيڪا ڪائنات ۾ هر جاءِ تي اندر ۽ ٻاهر، ظاهر ۽ باطن ۾ جاري ۽ ساري آهي. هر شيءِ جو هڪ ظاهر آهي ته هڪ باطن، پر خدا- جيڪو ڪلي حقيقت آهي، سو فرمائي ٿو ته: ”مان ئي ظاهر ۽ مان ئي باطن آهيان.“ جيئن ته خدا جي ذات ۽ صفات ۾ ڪو به تضاد ڪونهي، تنهن ڪري ظاهر ۽ باطن ۾ به ڪو تضاد نه ٿو ٿي سگهي. اسلام وحدت جو دين آهي، تنهن ڪري اهو زندگي ۽ ڪائنات ۾ ڪنهن بنيادي تضاد جو قائل ٿي نه ٿو سگهي. قرآن جي تعليم مطابق، وحي ۽ عقل ۾ ڪو به تضاد ڪونهي. بلڪه جيڪا ڳالهه به وحي جي ذريعي ڪئي ويندي آهي، ان بابت اها دعويٰ به گڏوگڏ هوندي آهي ته: اي انسانؤ! جيڪڏهن توهين عقل کان ڪم وٺو ۽ جهالت ۽ تعصب جي ذريعي پنهنجين اکين کي انڌو نه ڪريو ته توهين ان ڳالهه کي حقيقت سمجهو جيڪا توهان جي آڏو پيش ڪئي وڃي ٿي. هتي اهو سوال پيدا ٿي سگهي ٿو ته دين ته ايمان بالغيب جي تقاضا ڪري ٿو. ان جو صاف جواب اهو آهي ته زندگي لامحدود آهي جهڙيءَ طرح هر ظاهر جو هڪ باطن آهي، اهڙيءَ ريت هر حاضر سان گڏ غائب به آهي. هن دنيا ۾ حاضر گهٽ آهن ۽ غائب وڌيڪ آهن. پر اسلام ان ڳالهه جي تقاضا ڪري ٿو ته ڪو به انسان پنهنجي محدود موجوده تجربي کي مڪمل حقيقت نه سمجهي وٺي ۽ اهو عقيدو رکي ته غائب حاضر سان متضاد ناهي ۽ هر ظاهر هڪ غائب ڏانهن اشارو ڪري ٿو، جنهن جون ڪڙيون ان حاضر سان مليل آهن. سموري حڪمت حاضر کان غائب ڏانهن وڌڻ جو نالو آهي. سائنس جي دريافت ڪيل قانونن جي صحيح هجڻ جو معيار به اهوئي آهي ته جيڪي واقعا اڃا مستقبل جي پيٽ ۾ آهن ۽ ظاهر ناهن ٿيا، انهن بابت اڳڪٿي ڪري سگهجي! سائنس موجودات جي هڪ حصي جو مطالعو ڪري ۽ ان جا قانون دريافت ڪري اهو ايمان قائم ڪري ورتو آهي ته ڪائنات جا طبعي پهلو هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. لامحدود ۽ نامعلوم ڪائنات به انهن ئي قانونن جي پابند آهي، جيڪي اسان جي عقل ۽ تجربي ۾ مڃتا ماڻي چڪا آهن. سائنس جو عقيدو به اهوئي آهي ته حاضر جو صحيح علم غيب سان اڻ ٺهڪندڙ نه ٿو ٿي سگهي. انفس ۽ آفاق يعني ماڻهو ۽ ڪائنات جا جهان الڳ الڳ معلوم ٿين ٿا، پر اهي هڪ ٻئي کان اڻ لاڳاپيل ٿي نه ٿا سگهن. اهڙيءَ ريت وحي، الهام ۽ عقل ۾ به ڪو تضاد ڪونهي. طبعي علمن ۽ رياضيات جي ڪجهه ماهرن پنهنجا نفسي تجربا بيان ڪيا آهن. انهن جو چوڻ آهي ته پنهنجي علم بابت کين بنا ڪنهن ڪوشش ۽ استدلال جي هڪ الهام ٿيو. جيئن ته اهو دليلن سان پيدا نه ٿيو هيو، تنهن ڪري ان جي ثبوت ۾ وٽن ڪي به دليل نه هيا. ان کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ وڏي عرصي کان پوءِ کين استدلال ڪرڻو پيو. استدلال ۽ تجربي ان کي صحيح ثابت ڪيو. انبياءِ ڪرام جي وحي جي به ساڳي ڪيفيت آهي. وحي جي روءِ سان زندگيءَ جون ڪجهه اهم حقيقتون مٿن کلي پونديون آهن. عام انسانن جي عقل کي انهن تائين پهچڻ ۾ وڏو وقت لڳي ويندو آهي، پر جڏهن عقل ۽ انساني تجربو انهن تائين پهچي ويندو آهي ته وحي مان حاصل ٿيل حقيقتون عين حڪمت معلوم ٿينديون آهن. هر هڪ انسان، وحي ۽ الهام جي لائق ٿي نه ٿو سگهي. جيئن هر شخص، سائنس ۾ ”نيوٽن“ ۽ ”آئن اسٽائن“ ٿي نه ٿو سگهي! عام ماڻهو ۽ هڪ معمولي سائنسدان انهن ماهرن جي انڪشافن تي ويساهه ڪري درجيوار عقل ۽ تجربي سان انهن جي تصديق واري ڪم ۾ مصروف ٿي ويندا آهن. جيتري قدر سائنس ترقي ڪندي آهي، اها اوتري قدر ان سائنسدان جي الهام جي تصديق ڪندي هلندي آهي. قرآن عام انسانن کان اهوئي مطالبو ڪري ٿو ته توهين ڪنهن ڳالهه جي سچائيءَ کي عقل، مشاهدي ۽ تجربي تي پرکيو. ڪائنات جو غور سان مطالعو ڪريو ته توهان کي ان جي ڪثرت هڪ وحدت ۾ سمايل نظر ايندي. توهان وٽ عقل ۽ مشاهدي کان مٿانهين تحقيق جا ذريعا ناهن، تنهن ڪري توهين انهن کان ئي ڪم وٺو.
اسلام کان پهريان، گهڻن مذهبن پنهنجو بنياد اهڙن عقيدن تي رکيو هو جيڪي نه ڪنهن جي عقل ۾ اچي پئي سگهيا ۽ نه ڪنهن جي مشاهدي ۾. هڪڙن توحيد ۽ تثليث جي ڳجهارت پيش ڪئي. هڪڙن ايمان جو بنياد منڍؤن معجزن تي رکي ڇڏيو- جن کي سمجهڻ ۾ انساني عقل عاجز هجي. قرآن، اهو عقيدو پيش ڪيو ته ايمان کي خدا جي عبادت ۽ سنت مان اخذ ڪرڻ گهرجي. ماڻهو، پنهنجي پراڻي عادت موجب معجزا گهرندا آهن، ان جي جواب ۾ قرآن سموري ڪائنات ۽ ان جي هر شعبي کي الله جي مرضي ۽ قدرت جو اعجاز چوي ٿو ۽ فرمائي ٿو ته زمين مان شيون ڪهڙي نه حڪمت ۽ جمال سان اپجن ٿيون- ستارا، ڪيئن نه پنهنجن دائرن ۾ حساب سان گردش ڪن ٿا. اٺ جي عضون ۽ ماحول سان ان جي موافقت تي غور ڪريو. فطرت تي غور ڪرڻ سان توهان کي خبر پئجي ويندي ته ڪا به شيءِ بيڪار ۽ اجائي ناهي، ڪو به فعل بنا مقصد جي ناهي. ڪو به واقعو بنا قانون جي ناهي، جنهن شيءِ کي توهين اتفاق چئو ٿا، ان جو ڪٿي به وجود ڪونهي. خدا جي مرضي، سراپا عقل- سراپا عدل ۽ سراپا رحمت آهي. علم جي ڪميءَ جي ڪري، ڪي واقعا اجايا لڳندا آهن پر علم جي وسعت سان نه سمجهيل به سمجهه جي حدن ۾ اچي ويندو آهي. ڪائنات سراپا اظهار به آهي ۽ سراپا اعجاز ۽ راز به! ظاهر کان باطن ڏانهن ترقي ڪرڻ حڪمت به آهي ۽ دين به:
ہر کس نہ شنا سندۂ راز است وگر نہ
ایں ہاہمہ راز است کہ معلوم عوام است
(راز پروڙڻ هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ڪانهي، نه ته هي سڀ اهڙا راز آهن جيڪي عام ماڻهوءَ کان به ڳجها ڪونهن!)
اسلام کان اڳ به ايئن ئي هيو ۽ ان کان پوءِ اڪثر ماڻهو، ڪرشماتي طريقن ۾ خدا جي قدرت تلاش ڪن ٿا. اسلام جو وڏو ڪارنامو اهو هيو ته ان انسانن ۾ اها بصيرت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته جيڪي ڪجهه روزانو انهن جي آڏو ٿيندو رهندو آهي ان ۾ خدا جي حڪمت کي تلاش ڪندا رهن. ڪائنات خدا جو صحيفهء قدرت آهي. جيڪو شخص ان صحيفي کي پڙهي معرفت حاصل نه ٿو ڪري سگهي ان لاءِ ٻيو ڪو به طريقو ڪارگر ٿي نه ٿو سگهي. جنهن کي چهچ سائو وڻ، خلقڻهار جو دفتر نه ٿو لڳي ان جي اندر ۾، نوڙيءَ مان نانگ پيدا ڪرڻ سان ايمان پيدا ڪو نه ٿيندو. جيڪو شخص فطرت جي مطالعي ۾ انڌو آهي، سو آخرت ۾ به انڌو ئي هوندو. نبي رهبر هوندو آهي، اهو جادوگر ناهي هوندو. خدا، ان جي ذريعي ماڻهن کي حيران ۽ مرعوب ڪندڙ مظاهرِ فطرت پيش ڪري سگهي ٿو، پر هو ايئن نه ٿو ڪري ۽ فرمائي ٿو ته ايئن ڪرڻ سان ايمان پيدا نه ٿيندو. جنهن شخص جي دل ۾، ايمان صحيح رستي سان داخل نه ٿيو، سو اهڙا معجزا ڏسي، ھٰذا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ چئي ڪري بي ايمان ئي رهندو. اسلام جي خوبي اها آهي ته ان دين کي فطرت چيو ۽ حڪمت کي خيرِ ڪثير قرار ڏنو ۽ عقل کي وحي جي تائيد ڪندڙ بڻايو. حاضر جي مشاهدي کي، ايمان بالغيب جو ذريعو بڻايائين ۽ دين ۽ دانش ۾ تضاد کي بي عقليءَ جو نتيجو سمجهيو. جن دينن جو اهو عقيدو نه هيو انهن، فطرت ڏانهن رجوع ڪرڻ کان گهٻرايو. علمن ۽ هنرن جي ترقيءَ کي پنهنجي منافي سمجهي ڪري انهن جي رستي ۾ رڪاوٽ بڻيا. اسلامي تهذيب ۾ علوم ۽ فنون جي ترقي اسلام جي بنيادي عقيدن کي ڪو به ڌڪ هڻي نه سگهي. طبعي قانون، نفسي قانون ۽ خير ۽ شر جا قانون، سڀ اسلام جي روءِ سان سنة الله آهن ۽ فطرة الله آهن، جن ۾ ڪا به تبديلي ناهي ٿيندي:
وَ لَنۡ تَجِدَ لِسُنَّۃِ اللّٰہِ تَبۡدِیۡلًا ۔ (الاحزاب 62)
(۽ هرگز نه لهندين تون الله جي سنت ۾ ڪا به تبديلي.)
اهڙن قانونن دريافت ڪرڻ کي حڪمت چئبو آهي ۽ قرآن پنهنجو پاڻ کي حڪمت جو ڪتاب چيو آهي. ان حڪمت مطابق جيڪو عمل ٿيندو، ان کي عمل صالح چئبو ۽ جيڪا زندگي ان جي مطابق هوندي، اها حياة طيبه هوندي. جيئن فطرت اڻ کٽ آهي تيئن ڪنهن هڪ فرد يا قوم لاءِ ڪنهن هڪ قوم جو علم ڪافي نه ٿو ٿي سگهي، تنهن ڪري مؤمن کي اها دعا سيکاري وئي آهي ته:
رَّبِّ زِدۡنِیۡ عِلۡمًا۔ (طٰہٰ 114) (منهنجا رب! مون کي علم ۾ ويرؤن وڌائج)
اها دعا، نبي به ڪري ٿو ته امتي به. ڇاڪاڻ ته نبيءَ جو علم به ڪنهن به حالت ۾ علمِ ڪل ناهي هوندو. ٻين جي ڀيٽ ۾ سندس علم، بي شڪ اڻ کٽ آهي، پر علم جي لامحدود وسعتن جي ڀيٽ ۾ نبي به هميشه ان کي گهٽ سمجهندو آهي ۽ ان ۾ اضافي جي دعا گهرندو رهندو آهي. دينن کي ماڻهن غلط رنگ ۾ پيش ڪيو، جنهن ڪري ڪجهه ڏاها ماڻهو دين کان بيزار ٿي ويا، پر جيڪو دين پنهنجو پاڻ کي حڪمت ۽ فطرت جو ڀنڊار چوي، ماڻهن کي تفڪر ۽ تدبر جي دعوت ڏئي، ان کان بيزار ٿيڻ جو ڇا مطلب؟ مسلمانن به ڪجهه وهمن کي دين سمجهي ورتو آهي. ڏاهپ ڀريي اوچي نگاهه رکندڙ مسلمانن جو فرض آهي ته هو توحيد جي خالص عقيدي کي دين جو بنياد سمجهن ۽ قرآن، زندگي ۽ ڪائنات بابت ان عقيدي سان جيڪو ڪجهه نتيجي طور اخذ ڪيو آهي، ان کي حڪمت سمجهن ۽ ان کي ئي لائحه عمل بڻائين، ان حقيقت جو نالو آهي اسلام، باقي سڀ افسانا ۽ ڪهاڻيون آهن!
جنگ ہفتا دو دو ملت ہمہ را عذر بند
چوں ندیدند حقیقت، رہ فسانہ زدند
(جڏهن حقيقت ڏسي نه سگهيا ته افسانا گهڙي ورتائون.)
[b]اسلام ۾ گناهه جي ماهيت:
[/b]
اسلام، مذهب ۾ جيڪي انقلابي ڳالهيون ڪيون، انهن منجهان هڪ اها به آهي ته هُن گناهه جي حقيقت ٻڌائي. اسلام کان اڳ، مذهبن جو اهو حال هيو جو منجهانئن گهڻن ته زندگيءَ کي مورؤن ”گناهه“ قرار ڏئي ڇڏيو هيو. يا وري گناهه جو ڊپ، نفسن تي اهڙي انداز سان طاري ڪري ڇڏيو هيائون جو ماڻهو گناهن جي ڊپ کان زندگيءَ کان ئي ٽهڻ لڳا هيا. ٻڌمت زندگيءَ جي هر آس کي گناهه قرار ڏئي ڇڏيو. ان جو علاج اهو ٻڌايائين ته زندگيءَ کي مورؤن هر آس، امنگ ۽ اميد کان خالي ڪري ڇڏجي. هندو ڌرم اهو سيکاريو ته: گناهن جي سزا ڀوڳڻ لاءِ کوڙ سارا جنم وٺڻا پون ٿا ۽ زندگي هڪ اهڙي بٺي آهي جو هيڪڙ ٻيڪڙ ئي ڪو روح ان ۾ پچڻ کان بچي سگهي ٿو! گناهن جي سزا ڀوڳڻ لاءِ وري وري دنيا ۾ ڪڏهن ڪئو بڻجي، ڪڏهن گڏهه ۽ سوئر بڻجي اچڻو پوندو. دنيا ۾ جيڪي بي شمار جانور ۽ جيت جڻا موجود آهن، انهن منجهان، خبر ناهي ته ڪيترن ۾ انسانن جا روح آهن جن جي اها حالت ٿي آهي؟! يهودين ۾ به گناهن جو تصور نهايت ئي خوفائتو هيو. انهن ته گناهه کي اهڙو هيبتناڪ بڻائي ڇڏيو جو نٽشي لکي ٿو ته گناهه جو اهو تصور خاص يهودين جي ايجاد آهي. يهودين وٽ خدا ايتريقدر بدلو وٺندڙ ۽ ڪدورت ڀريو آهي جو گناهه جي سزا فقط گناهه ڪندڙ تائين محدود نه ٿو رکي، بلڪه ايندڙ ٽن نسلن تائين کين عذاب ۾ متبلا رکندو آهي. ماڻهن جو اهڙو تصور دراصل غاصب بادشاهن سان لاڳاپيل هيو، جيڪو يهودين خدا تي ٿاڦي ڇڏيو. جابر قسم جو بادشاهه، جنهن شخص کان ناراض ٿيندو هيو، سزا فقط ان کي ئي نه ملندي هئي، بلڪه ان جو سمورو خاندان، يا ته قتل ڪيو ويندو هيو يا وري نيڪن ۽ معصومن سميت سڀني کي عذاب ۾ متبلا ڪيو ويندو هيو. توريت ۾ آهي ته: خدا فرمائي ٿو ته: ”مان خدا تنهنجو مالڪ غيرتمند خدا آهيان، جيڪي ماڻهو مون کان نفرت ڪندا آهن، مان انهن سان اها جٺ ڪندو آهيان جو پيءُ جي گناهن جو عذاب ٽئين چوٿين پيڙهيءَ تائين ان جي نسلن کي به ڏيندو رهندو آهيان.“ يهودين جو گناهه بابت اهو تصور ته گناهه اولاد کي ورثي ۾ ملندو آهي، اهڙو تصور عيسائين جو به بنيادي عقيدو بڻجي ويو. آدم ۽ حوا، جنت ۾ شيطان جي ڌتارڻ سان جيڪو منع ڪيل ميوو کاڌو، سو ان جي سزا ايستائين محدود نه رهي جو کين جنت مان نيڪالي ڏني وئي، بلڪه جُڳن تائين هميشه هميشه انهن جي اولاد کي پنهنجن وڏڙن جي ڪرتوتن جي سزا ڀوڳڻي ئي پوندي. دنيا ۾ جيڪو به انسان پيدا ٿيندو، آدم جو گناهه ان جي فطرت جو جزء هوندو. قيامت تائين عورتن جي سزا اها هوندي ته هو وڏين تڪليفن سان ٻار ڄڻين، مردن جي سزائن منجهان هڪ سزا اها هوندي ته کين وڏي محنت ڪري روزي ڪمائڻي پوندي. چڱن عملن سان گناهه جي اها ڪاراڻ ڪا نه ڌوپبي. هڪ جي گناهه جي سزا ٻئي کي ملڻ مسيحي عقيدي ۾ به موجود آهي ته مسيح جي مصيبت ۽ موت، انسانن جي گناهن جو ڪفارو بڻجي ويو. انسانن جي گناهه جو علاج خدا اهو ڪيو ته پنهنجي اڪيلي ۽ معصوم پٽ کي سوليءَ تي چاڙهائي ڇڏيائين. ان عقيدي ۾، ديوتائن کي خوش ڪرڻ واري انساني قربانيءَ جو به تصور ڏسجي ٿو ۽ يهودين جو اهو عقيدو به موجود آهي ته گناهگار جي سزا معصوم کي به ملي سگهي ٿي. انهن عقيدن کي ڏسجي ته يهودين ۽ عيسائين جو خدا نه ڪي عادل ٿو لڳي نه ڪي رحيم، اهو يا جابر بادشاهه ٿو لڳي يا وحشين جو خونخوار ديوتا!
هاڻي انهن سمورن مذهبن جي ڀيٽ ۾ اسلامي تعليم تي غور ڪريو ته اسلام گناهه بابت ڇا ٿو چوي؟ انسان ۾ ڪيترن ئي قسمن جون نظري صلاحيتون موجود آهن، هو احسن تقويم به آهي ۽ گناهه ڪندي ڪندي اسفل سافلين ۾ به ڪِري سگهي ٿو. قرآن به آدم جو قصو بيان ڪيو، پر اهو چيائين ته آدم کان هڪ لغزش ٿي، هن معافي گهري ۽ معاملو لئي مٽي ٿي ويو. ان کانپوءِ آدم جي تذليل نه بلڪه تڪريم ملي ٿي، کيس خدا جو سڀ کان وڏو انعام يعني نبوت عطا ٿي ۽ نبوت سان گڏوگڏ، کيس الله جي خليفي بڻجڻ جو اهل به بڻايو ويو. هو علم جي بدولت مسجودِ ملائڪ به ٿيو، سج، چنڊ، وڻ ۽ پٿر کي ان جي تابع بڻايو ويو. اسلام چوي ٿو ته انسان جي فطرت ۾ آهي ته هو ضرور غلطي ڪندو ۽ جابجا ٺوڪرون کائيندو. خدا کيس ٻئي رستا ڏيکاري ڇڏيا آهن. هو ڪڏهن صراط مستقيم تي هلندو ۽ ان جو انعام ماڻيندو ۽ ڪڏهن سنئين دڳ کان ڀٽڪي ويندو ته ان جي سزا ڀوڳيندو پر خدا هر وقت انسان کي هر گناهه تي پڪڙ ناهي ڪندو. هو پڪڙ ڪرڻ ۾ تڪڙ ناهي ڪندو. قرآن فرمائي ٿو ته جيڪڏهن خدا گناهه جي سزا ڏيڻ ۾ تڪڙ ڪندڙ هجي ها ته دنيا ۾ انسان ته ٺهيو، ڪنهن جاندار جو رهڻ به ناممڪن هجي ها. خدا، تواب الرحيم آهي. هزار ڀيرا گناهه ڪريو ۽ هزار ڀيرا توبهه ڪريو ته گناهه جو ڪو به اثر باقي ناهي رهندو. هڪڙي جو گناهه، ٻئي کي ورثي ۾ ناهي ملندو. نه ڪي وري هڪڙو شخص ٻئي جي گناهه جي ڪفاري جو سبب بڻجي سگهي ٿو:
لَا تَزِرُ وَازِرَۃٌ وِّزۡرَ اُخۡرٰی۔ (الانعام 164)
گناهه ڪا اهڙي شيءِ ڪانهي، جو اڻ ٽر تقدير وانگر انسان کي چنبڙيو پيو هجي. انسان جي زندگي اها آهي ته هو ڀلايون به ڪندو آهي ۽ برايون به. پر ان جون ڀلايون، سندس براين کي ميٽينديون رهنديون آهن:
اِنَّ الۡحَسَنٰتِ یُذۡہِبۡنَ السَّیِّاٰتِ۔ (ہود 114)
(بيشڪ نيڪيون براين کي دور ڪن ٿيون.)
انسان کي خدا جي رحمت مان ڪڏهن به مايوس ٿيڻ نه گهرجي:
لَا تَقۡنَطُوۡا مِنۡ رَّحۡمَۃِ اللّٰہِ۔ (الزمر 53)
الله جي رحمت، هر شيءِ ۽ هر عمل تي ڇانيل رهي ٿي:
باز آ باز آ ہر آں چہ ہستی باز آ
گر کافر و گبر بت پرستی باز آ
ایں درگۂ ما درگۂ است نومیدی نیست
صد بار اگر و توبہ شکستی باز آ
(موٽي اچ موٽي اچ! جهڙو به جيڪو به آهين موٽي اچ. ڀلي ڪافر، آتش پرست ۽ بت پرست آهين ته به موٽي اچ. هيءَ اها بارگاهه آهي جتي نااميديءَ جو نانءُ نشان به نه آهي. ڀلي سئو ڀيرا توبهه ڪري ڦري ويو آهين تڏهن به موٽي اچ.)
جنت ۽ دوزخ بابت جزا ۽ سزا جا تشبيهي بيان آهن. جنت بابت قرآن حڪيم چوي ٿو ته جنت جو مثال ايئن آهي جهڙوڪر اها هڪ باغ آهي. حديث شريف ۾ آهي ته جنت جي جيڪا اصل ڪيفيت آهي سا نه ڪي ڪنهن اکين ڏٺي نه ڪنين ٻڌي نه ڪي وري ڪنهن جي دل ۾ ان جو تصور گذريو. قرآن فرمائي ٿو ته جنت، سمورن آسمانن ۽ زمينن يعني مڙني موجودات جيتري هم وجود ۽ اوتري ئي وسيع آهي. جنهن جو مطلب اهو آهي ته جنت ڪنهن مڪان يا مقام جو نالو ناهي، بلڪه انفس و آفاق جي هڪ ڪيفيت آهي. ان خيال جي تائيد رسول اڪرمﷺ جي ان جواب مان به ٿئي ٿي جيڪو پاڻ سڳورن حبش جي هڪ سفير کي ڏنو هيو، جنهن پڇيو هيو ته: ”جنت جيڪڏهن سمورن آسمانن ۽ زمينن تي حاوي آهي ته جهنم ڪٿي هوندو؟ پاڻ فرمايائون ته: ”جڏهن ڏينهن اڀرندو آهي ته رات ڪٿي هوندي آهي؟...“ ان جو مطلب اهو آهي ته جهڙيءَ ريت ڏينهن ۽ رات ڌرتيءَ جي جهان جون ڪيفيتون ۽ جاءِ والاريندڙ شيون نه آهن، ساڳي ئي ڪيفيت جنت ۽ جهنم جي به آهي. جنهن شخص تي خدا جي عالمگير رحمت آشڪار ٿي وڃي، ان لاءِ سمورو وجود خير ئي خير آهي ۽ جنهن تي اها رحمت آشڪار نه ٿئي، ان جي سلبي/منفي ڪيفيت جو نالو دوزخ آهي. يعني جنت ۽ دوزخ حالتون آهن، جيڪي معرفت ۽ عدم معرفت سان واڳيل آهن. اهي ڪي مخصوص ماڳ مڪان ناهن. زمان ۽ مڪان جو تعلق عالَمِ طبعيءَ سان آهي. عالم طبعيءَ کان مٿانهون نه ڪي هي زمان هوندو نه ڪي هي مڪان! نه ڪي هيٺاهين مٿاهين نه ڪي ڊيگهه ۽ ويڪر هوندي! علامه اقبال رحه، ”اسلامي فڪر جي جديد تشڪيل“ جي خطبن ۾ لکيو آهي ته: ”جنت ۽ جهنم مقامات ناهن، بلڪه حالتون آهن.“ شاهه ولي الله رحه به فرمائي ٿو ته: ”عالم مثال ۾ نفسي ڪيفيتون ۽ مجرد تصورات جسماني ۽ مادي صورتن ۾ رونما ٿيندا آهن، جنت ۽ دوزخ جي قرآني مثالن کي به ان نظريي مطابق نفسي حالتن جي صورت پذيري قرار ڏئي سگهجي ٿو.“
اهو سچ آهي ته قرآن خدا جي غضب جو به ذڪر ڪري ٿو ۽ ان جي رحم جو به. خدا ۾ جلال به آهي ۽ جمال به، پر جلال ذريعو آهي ۽ جمال مقصد. رحيميت ۽ رحمانيت خدا جون بنيادي صفتون آهن. اهڙو خدا جيڪڏهن سزا به ڏئي ته اها تهذيبي (سڌاري جي) ئي ٿي سگهي ٿي تعذيبي (عذابيندڙ) ٿي نه ٿي سگهي. خدا جي ڏنل سزا، هڪ جراحي/آپريشن جهڙو عمل آهي، جنهن ۾ تڪليف ضرور آهي پر اهو هڪ اصلاحي عمل آهي ۽ ان جو عمل راحت جو منڍ آهي. گناهگارن بلڪه منافقن بابت به رسول ڪريمﷺ کي يقين هيو ته گناهن جي ڪثرت باوجود خدا سندن مغفرت ڪري سگهي ٿو. حضورِ اقدس، ڪجهه صحابين کان معلوم ڪيو ته: ”ٻڌايو ته سهي، ڀلا ڪا ماءُ پنهنجي ٻچي کي ٻرندڙ آڙاهه ۾ اڇلي سگهي ٿي؟ صحابين وراڻيو: اهو ناممڪن آهي! پاڻ فرمايائون ته: يقين ڪريو ته ماءُ کي جيڪا محبت پنهنجن ٻچڙن سان آهي، ان کان وڌيڪ محبت خدا کي پنهنجن بندن سان آهي.“ جيڪا سزا رحمت مان هجي، اها رحمت جي ابتڙ ٿي نه ٿي سگهي. ابو، امڙ، سکيا ۽ نفس جي تهذيب خاطر اولاد کي سزا ڏيندا آهن پر اهي سزائون اصلاحي هونديون آهن، انتقامي ناهن هونديون. سزا ڀوڳيندڙ جي تڪليف سبب سزا ڏيندڙ کي به تڪليف ٿيندي آهي.
گناهه بابت اسلام جيڪو نقطئه نظر اختيار ڪيو، ان مان اهو نتيجو ڪڍڻ غلط هوندو ته ان گناهه ڪندڙن لاءِ گناهه ڪرڻ جا دروازا کولي ڇڏيا آهن. دين جو ڪم گناهه جي تخريبي ڪيفيت ۽ ان جي دردناڪ نتيجن کي واضح ڪرڻ آهي جيڪو قرآن مطابق هڪ نفسي مرض آهي، هڪ قلبي بيماري آهي پر جهڙيءَ ريت خدا، هر جسماني بيماريءَ جو علاج پيدا ڪيو آهي، اهڙيءَ ريت هر قلبي بيماريءَ جو به علاج آهي. جيڪڏهن بيماري هجي ها ۽ ان جو علاج نه هجي ها ته الله جي رحمت تي شڪ اڀري سگهيو ٿي. غالب ان مضمون کي ڪيڏي نه عمدي انداز سان بيان ڪيو آهي! چوي ٿو ته: دوائون نباتات ۽ جمادات مان ٺهنديون آهن ۽ بيماريون جاندارن کي ٿينديون آهن، خالق هن جهان جي جوڙ جوڙي ته درجيوار جوڙ (تڪويني تدريج ) ۾ هن جمادات ۽ نباتات کي سمورن جاندارن ۽ انسانن کان پهريان پيدا ڪيو. يعني علاج پهريان پيدا ڪيائين ۽ بيماري بعد ۾ آئي. ان مان خدا جي رحمت جو پتو پوي ٿو:
چارہ در سنگ و گیاہ رنج با جاندار بود
پیش ازاں کیں در رسد آں را مہیا ساختی
(علاج پٿرن/جواهرن ۽ جڙي ٻوٽين ۾ ۽ مرض جاندار ۾ پيدا ڪيائين ڏسو ته ڪيئن نه ضرورت کي ضرورت کان اڳ ئي مهيا ڪري ڇڏيائين.)
ها، باقي ڪو مريض جيڪڏهن پنهنجي بيماري نه سمجهي ته علت ۽ معلول جي عام قانون مطابق ان جي بيماريءَ ۾ اضافو ٿيندو ويندو:
فِیۡ قُلُوۡبِہِمۡ مَّرَضٌ ۙ فَزَادَہُمُ اللّٰہُ مَرَضًا۔ (البقرۃ 10)
(انهن جي دلين ۾ بيماري ته هئي ئي، رهندو الله سندن مرض وڌائي ڇڏيو.)
گناهه يعني قلبي مرض جو تڪڙو علاج ٿي سگهي ٿو، بشرطيڪه مريض ان کي مرض سمجهي، پاڻ ان جي تشخيص ڪري يا روحاني طبيبن کان ان جي تشخيص ڪرائي ۽ ان جي تڪڙي دوا ڪري. جيڪڏهن ايئن نه ڪندو ته قدرتي طور تي مرض جو اضافو، ان جي زندگيءَ کي جهنم بڻائي ڇڏيندو:
کسی نے بقراط سے جا کے پوچھا، مرض تیرے نزدیک ہیں کیا کیا
کہا دکھ جہاں میں نہیں کوئی ایسا، کہ جس کی دوا حق نے کی نہ ہو پیدا
مگر وہ مرض جسکو آسان سمجھیں
کہے جو طبیب اسکو ہذیان سمجھیں
(مسدس حالی)
جڏهن گناهه اصرار ۽ بار بار دهرائڻ جي ڪري، مَ ڇڏو مرض بڻجي وڃي ته گناهه جيئن ته قلبي بيماري آهي، تنهن ڪري قلب مان دوزخ جا شعلا اڀرڻ لڳندا آهن. دوزخ جي باهه ڪا خارجي مادي باهه ناهي، بلڪه قرآن چوي ٿو ته، اِها اها باهه آهي جيڪا:
تَطَّلِعُ عَلَی الۡاَفۡـِٕدَۃِ ۔ (الہمزۃ 7)
يعني: ”دلين مان ٻرندي نڪرندي آهي.“
پر ايڏن شديد گناهن ۽ عذابن جي باوجود به نه ڪي توبهه جو دروازو بند ٿيو نه ڪي رحمت جو دروازو. توّاب ۽ رحيم- الله اوسيئڙي ۾ رهندو آهي ته: ڪڏهن ٿو اهو خطاڪار، خطائون ڇڏي مونڏانهن وري؟! هڪ سچي توبهه امالڪ ئي امالڪ زندگي جو رخ جهنم کان جنت ڏانهن ڦيري ڇڏيندي آهي.
اسلام انسان جي فطرت جو بلڪل صحيح اندازو ڪيو ته گناهه ۽ ويسر ان کي هميشه چهٽيل رهندا ۽ زندگيءَ جو دائرو ڀلائي ۽ برائيءَ جي درميان جهولندو رهندو. زندگيءَ جون عام ڪوتاهيون اهڙيون ناهن هونديون جو انسان خدا جي خوف ۽ عذاب جي ڊپ کان هميشه ڏڪندو رهي. انسان زندگيءَ جي مختلف حالتن ۾ بلندين ڏانهن اڏامندو ۽ پستين ڏانهن ڪرندو رهندو آهي. ڪنهن ماڻهوءَ جي متقي يا فلاح ياب هجڻ جي اها معنيٰ ناهي ته ان گناهه يا غلطيون ناهن ڪيون. قرآن فرمائي ٿو ته خدا وٽ ميزان آهي. ان ميزان (تارازي) ۾ ڀلائي ۽ برائيءَ جو ذرو ذرو تُرندو رهندو آهي. ڪاميابي ۽ ناڪاميءَ جو مدار ان تي آهي ته تارازيءَ جي انهن پڙن منجهان وزني ڪهڙو پڙ ٿو ٿئي؟ جيڪڏهن نوانوي برايون ۽ سئو نيڪيون هجن ته مجموعي طور تي خدا وٽ اهو انسان نجات يافته آهي.
”فرقئه لذتيه“ جو امام حڪيم ابي قورس چوي ٿو ته: ”جيستائين انسانن تان ديوتائن جو خوف نه هٽندو آهي، تيستائين اهي دلي اطمينان ماڻي نه سگهندا آهن.“ تنهن ڪري ان ماڻهن کي يقين ڏيارڻ شروع ڪيو ته ”ديوتا انسانن سان ڪدورت ۽ ڪينو ناهن رکندا. هو، دنيا وارن جي زندگيءَ کان ڪٽيل، پنهنجو پاڻ ۾ مگن آهن، تنهن ڪري انهن کان ڊڄڻ جي ڪا به ضرورت ڪانهي.“ پر جڏهن ڪن مذهبن ديوتائن جي وجود کان ئي انڪار ڪري ڇڏيو ۽ واحد خدا تي ايمان آندو ته انهن به خدا جي قهر جو ايڏو ته ڀوائتو نقشو چٽيو جو ماڻهو ديوتائن مان جند ڇڏائڻ کان پوءِ هڪ منتقم ۽ قهار خدا کان ڪنبندا رهيا. اهڙي توحيد به موحدن کي خوف مان نجات نه ڏياري. پر قرآن حڪيم جڏهن به نجات يافته انسانن ۽ پاڪيزه زندگي گذاريندڙ مؤمنن جو ذڪر ڪري ٿو ته انهن جي نفسي ڪيفيت اها بيان ڪري ٿو ته:
فَلَا خَوۡفٌ عَلَیۡہِمۡ وَ لَا ہُمۡ یَحۡزَنُوۡنَ۔ (الاحقاف 13)
يعني: ”انهن تي ڪنهن به قسم جو ڪو خوف طاري ٿيندو نه ڪي اهي غم ۾ مبتلا رهندا.“
ديني اصطلاح ۾ جنهن ڪيفيت کي خوفِ خدا چئبو آهي ان جو اصل مطلب گناهه ۽ ان جي نتيجن کان بچڻ آهي. بيماريءَ جي خوف کان انسان صحت جو خيال رکندو آهي. گندگيءَ جي خوف کان انسان پنهنجي جسم ۽ ڪپڙن کي بچائيندو آهي. ڪنهن محبوب جي ناراضگيءَ جي خوف کان هو ڪا اهڙي ڳالهه ناهي ڪندو جنهن سان محبت جو تعلق خراب ٿئي. صحيح معنيٰ ۾ خدا جو خوف به ان جي محبت جي ڪري ئي پيدا ٿيندو آهي. ان ڪري خدا جو خوف ڌارڻ جي معنيٰ اها ڪونهي ته خدا سزا ڏيڻ لاءِ آتو ويٺو آهي. گناهه، خدا کان دوريءَ جو نالو آهي ۽ اها دوري پنهنجي ليکي خود هڪ سزا آهي!
[b]اسلام: مستقبل ۾ سمورين قومن جو مذهب بنجڻ جي صلاحيت رکي ٿو
[/b]
هن مختصر مقالي ۾ اها ڳالهه ڪيترائي ڀيرا ورجائي وئي آهي ته دين جو بنياد توحيد آهي ۽ ان جي يقين ۽ معرفت جو نالو ايمان آهي. محمد رسول اللهﷺ جي بعثت کان اڳ به لاتعداد انبياء ۽ اولياءَ توحيد جي ئي تعليم ڏيندا رهيا، پر سمورن دينن ۾ ڪنهن نه ڪنهن ريت توحيد جي صورت بگڙندي ئي وئي. اسلام، سمورن نبين جي تعليم کي اسلام ئي چوي ٿو. ان مان معلوم ٿيو ته بنيادي طور تي جنهن شيءِ جو نالو اسلام آهي، اها ڪا پهريون ڀيرو حضور اقدسﷺ جي تلقين سان وجود ۾ ڪا نه آئي. نوح ۽ ابراهيم- موسيٰ ۽ عيسيٰ عليهه السلام سڀ اسلام جي ئي تبليغ ڪندا رهيا. شريعت ۽ منهاج ۾ ردوبدل ٿيندي رهي پر بنياد ۾ تبديلي ڪا نه ٿي. ان جو مثال ايئن آهي ته هڪ گهاٽو وڻ جنهن جون پاڙون زمين ۾ پري پري تائين ڦهليل هجن، ان جي گهاٽائي قائم رهندي آهي پر هر سال ان جون ڪجهه ٽاريون سُڪي وينديون آهن ۽ ڪجهه نيون ٽاريون ڦُٽي اينديون آهن. هر سرءُ ۾ پراڻا پن ڇڻي ويندا آهن ۽ بهار جي موسم ۾ نوان گونچ ڦٽي پوندا آهن. شريعتون ۽ رسمون، اهي پن ۽ ٽاريون سمجهو، جن جي بدلبو رهڻ سان ئي زندگيءَ جي وڻ ۾ ترو تازگي برقرار رهندي آهي. حضور اقدسﷺ جي بعثت جي زماني ۾ دينن جو اهو حال هيو جو ڪٿي به توحيد اصل ۽ خالص صورت ۾ موجود نه هيو. هندو مذهب ۽ تهذيب تي اسلام جي اثرن جي تحقيق ڪندي هڪ هندو مؤرخ ۽ عالم ڊاڪٽر تارا چند نهايت بي تعصبيءَ سان هڪ مقالو لکيو آهي ۽ ان مقالي ۾ هن ثابت ڪيو آهي ته مسلمانن جي هندستان ۾ اچڻ کانپوءِ صدين تائين جيڪي مذهبي تحريڪون هندو قوم ۾ پيدا ٿيون، انهن ۾ توحيد جا جيڪي عنصر ڏسجن ٿا، اهي اسلام جي ئي طفيل آهن.
هندن، وحدت الوجود جو هڪ فلسفياڻو تصور قائم ڪيو هيو، جيڪو فلاسافرن جي ئي ڪم جو هيو، پر عام سوسائٽي، ديوتا پرست هئي. اوتارن جو تصور به هيو ۽ ڪجهه مذهبي پيشوا عين خدا سمجهي پوڄيا ويندا هيا. اهڙيءَ ريت ان ڪٽر مذهبي قوم ۾ توحيد جو تصور گم ٿي چڪو هيو. توحيد جي مسخ ٿيڻ سان گڏ قومن جا اخلاق ۽ آئين به بنهه بگڙي چڪا هيا. عيسائيت جو به ساڳيو حال هيو جو هندن وانگر عيسائين به عيسيٰ جهڙي سڳوري انسان کي خدا جو پاڪ نبي سمجهڻ بجاءِ کيس عين خدا بڻائي ڇڏيو هيو. توحيد، تقسيم ٿي تثليث بڻجي وئي هئي. دنيا کي ڍونڍ ۽ ذليل سمجهي ان کان منهن موڙي ڇڏڻ روحانيت جو مقصد بڻجي چڪو هيو. هڪ پاسي، هندن ڌرم شاستر مرتب ڪري رکيا هيا، جن ۾ هر انسان جو مقام ۽ ان جي هر عمل جي صورت مقرر ڪئي وئي هئي. فڪر ۽ عمل جي آزاديءَ جو نانءُ نشان نه رهيو هو. رسمن ۽ وهمن اخلاق جي اصولن جي جاءِ والاري ڇڏي هئي ۽ دين تي خاص مذهبي طبقن جي ٺيڪيداري قائم ٿي چڪي هئي. توحيد جي جاءِ شرڪ ۽ اخلاق جي جاءِ رسمون ۽ روايتون والاري ويٺيون هيون! مذهب ۽ تهذيب جي اهائي بگڙيل صورت هر هنڌ عام هئي. ٻڌمت ۾ زندگيءَ کان فراريت ۽ زندگيءَ جي هر مفيد ۽ مثبت پاسي کان پرهيز کي معرفت ليکبو هيو. خدا، دنيا ۽ عاقبت سڀ وهم ۽ باطل هيا. يهودين، پنهنجي خدا کي هڪ قومي خدا بڻائي ڇڏيو هو. ان خدا جيڪڏهن ڪنهن ٻي قوم سان واسطو رکيو ته اهو واسطو نفرت جي بنياد تي هوندو هيو. انبياءَ جي شريعتن ۾ پنهنجن وهمن ۽ شعائر جو اضافو ڪري ان کچڻيءَ کي دين چيو ويندو هيو. هتي به دين تي هڪ هٽي قائم هئي. دين جو باطن غائب ٿي چڪو هيو ۽ جيڪو ظاهر ڪيو سو مڪمل طور تي بگڙيل هيو. اهڙي بگڙيل ظاهر کان تر جيتري وٿي به ڪفر ليکبي هئي. مسيح عليهه السلام يهودين جي ان ظاهر پرستين جي خلاف شديد احتجاج ڪيو ۽ ٻڌايو ته خدا تنگ نظر ۽ منتقم ناهي بلڪه هو سراپا محبت ۽ ٻاجهه آهي. اخلاق باطن جي تزڪيي جو نالو آهي. هر قوم پنهنجي ليکي پاڻ کي خدا جي پياري قوم سمجهڻ شروع ڪيو هيو. يهودي چوندا هيا ته بهشت رڳو سندن لاءِ مخصوص آهي، هو جهنم ۾ نه وڌا ويندا. جهنم جي باهه جيڪڏهن کين ڇهيو به ته بس اهي ٻه چار ڏينهن. عيسائين توحيد کي تثليث ۽ روحانيت کي رهبانيت بنائڻ کانپوءِ يهودين وانگر نجات کي رڳو پنهنجي لاءِ مخصوص ڪري ڇڏيو هيو. خدا تي ايمان ۽ چڱا عمل، نجات لاءِ ڪافي نه هيا. هر هنڌ مذهبي پيشي ور طبقو صداقت ۽ نجات جو ٺيڪيدار بڻجي چڪو هيو. هر ڪو، پنهنجي مخصوص ۽ چونڊيل گروهه کان علاوه سموري انسانيت کي جهنم جو ٻارڻ سمجهندو هيو.
اسلام، جيڪو انسانيت تي احسان ڪيو، اُهو اهو هيو ته مذهب کي هڪ نهايت ئي سادي حقيقت جي روپ ۾ پيش ڪيائين ۽ ٻڌايائين ته دين بس ايترو ئي آهي ته انسان کي اهو احساس هجي ته هن ڪائنات جو هڪ خالق ۽ ناظم آهي، جيڪو عادل به آهي ۽ عاقل به ۽ رحيم به. موجودات جو جيڪڏهن عقلي انداز سان مطالعو ڪجي ته اهو يقين پيدا ٿي سگهي ٿو ته ”سموري خلق الله جو ڪٽنب آهي. ڪا به قوم خدا جي خاص يا نجات جي ٺيڪدار ناهي. جيڪو شخص خدا ڏانهن رخ ڪري زندگي بسر ڪندو، ان ۾ خدا جي صفتن جو اولڙو نظر ايندو. حڪيم- خدا تي نظر ڄمائي رکڻ سان مٿس موجودات جي حڪمت جا راز کلندا ويندا، جنهن کي قرآن ”خير ڪثير“ چيو آهي. کيس جزء ۾ ڪل، ڦُڙي ۾ درياهه ۽ ذرڙي ۾ سج نظر اچڻ لڳندو. اهڙيءَ ريت خدا جي عدل ۽ رحمت تي يقين رکڻ سان هو پاڻ به عادل ۽ رحيم بڻبو ويندو. خدا جي اسلامي تصور سان هو صالح ۽ محسن بڻجي ويندو. اهڙو ايمان رکندڙ زندگيءَ کي بي معنيٰ نه سمجهندو. ان جو لازمي نتيجو اهو ٿيندو ته هو مرڻ کانپوءِ واري زندگيءَ جو به قائل ٿيندو. رب ۽ رحيم خدا جنهن جو ڪم پالڻ ۽ مخلوق جي بقا ۽ صلاحيتن لاءِ موقعا ۽ اسباب پيدا ڪرڻ آهي. اُهو، انسانن کي پيدا ڪري فنا نه ڪندو ويندو. جيڪڏهن فرد جو موت، دائمي موت هجي ۽ جسماني موت سان گڏ ان جي نفس تي به مطلق فنا طاري ٿي وڃي ته ان جو اهو مطلب ٿيندو ته خدا نه ڪي خالق آهي نه ڪي رب ۽ نه ڪي رحيم! هر تڪوين ۽ هر تخليق هڪ اجايو ڪم ثابت ٿيندي. اخلاق جا اقدار ۽ نيڪيءَ جا نتيجا جيڪڏهن فاني ۽ اجايا آهن ته پوءِ اخلاقي احساس جا بنياد کوکلا ٿي ويندا. اسلامي توحيد مان فضيلت ۽ اخلاقيات ۽ روح جي بقا جا منطقي تصورات نتيجن طور ملي سگهن ٿا. سڀ جو خدا هڪ آهي. تنهن ڪري خدا جو قانون سڀني لاءِ برابر آهي. ان ۾ قومن ۽ ملتن جو ڪو امتياز ناهي. فطرت جا طبعي قانون سڀني لاءِ برابر آهن. تنهن ڪري روحاني ۽ اخلاقي قانون به سڀني لاءِ برابر آهن. اسلام ۾ حق، فلاح ۽ نجات سڀني لاءِ عام آهي.
خدا جي مغفرت ۽ جنت محدود ناهي جو ان ۾ بس هڪ ننڍڙي گروهه لاءِ ئي جاءِ هجي. اسلام جو خدا، رب العالمين آهي- فقط رب المسلمين ناهي، رب النصارا ناهي، رب اليهود ناهي. اهڙيءَ ريت ان جو رسول رحمة للعالمين آهي. خدا، پاڙا، قبيلا، ملتون ۽ قومون جوڙيون. انهن جي تهذيبن ۽ شعائر ۾ گهٽ وڌ فرق ضرور رهندو، جيئن سندن شڪلين، ماحول ۽ آب هوا ۾ فرق آهي. ان فرق جي ڪري اهي سڃاتا ويندا آهن پر هن بنيادي ڳالهه ۾ سڄي انسانيت کي متفق هجڻ گهرجي:.
یٰۤاَیُّہَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقۡنٰکُمۡ مِّنۡ ذَکَرٍ وَّ اُنۡثٰی وَ جَعَلۡنٰکُمۡ شُعُوۡبًا وَّ قَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوۡا ؕ اِنَّ اَکۡرَمَکُمۡ عِنۡدَ اللّٰہِ اَتۡقٰکُمۡ ؕ اِنَّ اللّٰہَ عَلِیۡمٌ خَبِیۡرٌ۔ (الحجرات: 13)
”اي لوڪو! اسين توهان کي هڪ مرد ۽ عورت مان پيدا ڪيو ۽ توهان جون شاخون ۽ قبيلا مقرر ڪياسون ته جيئن هڪ ٻئي کي سڃاڻي سگهو. الله وٽ توهان ۾ وڌيڪ مانائتو اهو آهي، جيڪو توهان ۾ وڌيڪ پرهيزگار يعني ناانصافين کان بچڻ وارو آهي.“
ريتن ۽ رسمن ۾ توهين مختلف طور طريقا اپنائيندؤ پر مڙني جو رخ نيڪين ڏانهن هجڻ گهرجي. جيڪڏهن اها ڳالهه موجود هجي ته هر مذهب واري هر قوم کي پاڪيزه زندگي ۽ نجات حاصل ٿي سگهي ٿي. اصل شيءِ احسان ۽ اخلاق آهي:
وَ سَارِعُوۡۤا اِلٰی مَغۡفِرَۃٍ مِّنۡ رَّبِّکُمۡ وَ جَنَّۃٍ عَرۡضُہَا السَّمٰوٰتُ وَ الۡاَرۡضُ ۙ اُعِدَّتۡ لِلۡمُتَّقِیۡنَ الَّذِیۡنَ یُنۡفِقُوۡنَ فِی السَّرَّآءِ وَ الضَّرَّآءِ وَ الۡکٰظِمِیۡنَ الۡغَیۡظَ وَ الۡعَافِیۡنَ عَنِ النَّاسِ ؕ وَ اللّٰہُ یُحِبُّ الۡمُحۡسِنِیۡنَ وَ الَّذِیۡنَ اِذَا فَعَلُوۡا فَاحِشَۃً اَوۡ ظَلَمُوۡۤا اَنۡفُسَہُمۡ ذَکَرُوا اللّٰہَ فَاسۡتَغۡفَرُوۡا لِذُنُوۡبِہِمۡ ۪ وَ مَنۡ یَّغۡفِرُ الذُّنُوۡبَ اِلَّا اللّٰہُ ۪۟ وَ لَمۡ یُصِرُّوۡا عَلٰی مَا فَعَلُوۡا وَ ہُمۡ یَعۡلَمُوۡنَ۔
(اٰل عمرٰن 33-34-35)
”۽ پنهنجي پالڻهار جي مغفرت ۽ جنت ڏانهن ڊوڙو، جنهن جي وسعت زمين ۽ آسمان جيڏي آهي ۽ اها انهن پرهيزگارن لاءِ تيار ڪئي وئي آهي جيڪي شاهوڪاري ۽ مسڪينيءَ ٻنهي حالتن ۾ خرچ ڪندا رهندا آهن. غصي کي دٻائي ڇڏيندا ۽ ماڻهن کي معاف ڪري ڇڏيندا آهن. الله نيڪي ڪندڙن کي ڏاڍو پيارو گهري ٿو ۽ اهي ماڻهو اهڙا آهن جو کانئن جيڪڏهن ڪا بي حيائيءَ جي حرڪت ٿي پوي ۽ پنهنجي نفس تي ظلم ڪن ته الله کي ياد ڪري پنهنجن گناهن جي معافي گهرندا آهن ۽ الله کانسواءِ گناهه معاف ڪندڙ ٻيو ڪير آهي؟ ۽ جيڪي اجايا ڪم ڪري وجهندا آهن انهن تي ضد ٻڌي نه بيهندا آهن.“
قرآن جي دعويٰ آهي ته، اسلام دينِ فطرت آهي جنهن جو اهو مطلب آهي ته جيڪا نظر هو انسان ۾ پيدا ڪرڻ چاهي ٿو، اها انسان جي صحيح فطرت مان پيدا ٿي سگهي ٿي. دينِ فطرت ئي سموري انسانيت جو دين بڻجي سگهي ٿو، پر خدا فرمائي ٿو ته سموري انسانيت امة واحده بڻجي نه ٿي سگهي. جنهن مان پتو پوي ٿو ته ملتون ٿورن گهڻن اختلافن ۽ طور طريقن جي انيڪ قسمن سميت هميشه باقي رهنديون، جهڙيءَ ريت قرآن رنگن ۽ ٻولين کي الله جون نشانيون (آيتون) قرار ڏنو آهي. اهڙيءَ ريت اهو اختلاف به انهن آيتن ۾ شمار ٿي سگهي ٿو ته مختلف ملتن جي عبادتن ۽ شريعتن ۾ گوناگوني هجي. سموري انسانيت فطري روءِ سان پنهنجي طور طريقن ۾ يڪ رنگي ٿي نه ٿي سگهي.
گلہائے رنگ رنگ سے ہے رونقِ چمن
اے ذوق! اس چمن کو ہے زیب اختلاف سے
رسول اللهﷺ، نه رڳو توحيد جي تعليم ڏني ۽ ان کي معقول ۽ فطري انداز ۾ پيش ڪيو، بلڪه خاص شعائر تي هڪ گروهه کي منظم به ڪيو، ان ۾ هڪ خاص قسم جو نظم و ضبط پيدا ڪيو. ان سموري نظم و ضبط جو اصل مقصد اهوئي آهي جيڪو دين جو اصلي مقصد آهي. يعني توحيد جي عقيدي تي صالح عملن جي عمارت بلند ڪرڻ! پر خدا ڏٺو ته موحد ماڻهو ٻين دينن ۾ به آهن، جن جو توحيدي عقيدو به درست آهي ۽ سندن عمل به صالح آهن. ڪجهه اهڙا ماڻهو پنهنجي سوسائٽيءَ جي روايتن جي ڪري ان مخصوص جماعت ۾ داخل ٿي نه سگهيا جيڪا پاڻ سڳورن صه تيار ڪئي هئي. اسلام جي فراخدلي اها آهي ته اهڙن ماڻهن بابت ان وڏي رواداري قائم رکي آهي. انهن جي ايمان ۽ انهن جي اخلاق جي واکاڻ ڪئي آهي. انهن کي اسلام ۾ ان طبقي ۾ داخل ڪيو آهي، جنهن پنهنجو رخ خدا ڏانهن ڪري زندگي گذاري ۽ اهي نيڪوڪار هيا. اهڙن ماڻهن لاءِ به قرآن ۾ اهي ئي الفاظ استعمال ٿيا آهن، جيڪي اولياءُالله لاءِ استعمال ٿيا آهن:
لَّا خَوۡفٌ عَلَیۡہِمۡ وَ لَا ہُمۡ یَحۡزَنُوۡنَ۔ (البقرۃ 272)
قرآن جي روءِ سان مؤمن ۽ محسن ماڻهو ٻن قسمن جا ٿي سگهن ٿا: هڪڙا اهي جن کي محمدرسول الله جي رسالت سمجهڻ جو گهربل موقعو مليو ۽ اهي نبيءَ پاران آندل شريعت تي عمل به ڪري چڪا. ٻيو اهو طبقو جيڪو معاشرتي، رواياتي يا تاريخي مجبوريءَ جي ڪري ان مخصوص نظم و ضبط ۾ نه اچي سگهيو پر اهو جتي به رهيو موحد ٿي رهيو ۽ ان جا اخلاق صالح رهيا. ان اسلام ڪجهه پنهنجي فطرت ۽ ڪجهه پنهنجي نبيءَ جي اڳواڻيءَ مان حاصل ڪيو. ماڻهن جو اهو قسم عبادت ڪندو آهي، پر ان جي عبادت ۾ مسلمانن جي نماز وارن ارڪان ۽ وقتن جي پابندي ناهي ۽ ماڻهن جو اهو قسم وَمِمَّا رَزَقْنٰہُمْ یُنۡفِقُوۡنَ تي عمل پيرا آهي. غريبن، مسڪينن ۽ يتيمن جي ڀلائيءَ لاءِ پنهنجو مال، پنهنجو وقت ۽ پنهنجي قوت به خرچ ڪري ٿو پر ان جي زڪوات، مسلمانن جي مقرر ڪيل زڪوات جي نصاب وانگر ناهي. ٿي سگهي ٿو ته اهو قسم مخصوص زڪوات کان گهڻو وڌيڪ خيرات ڪندو هجي. اهو واعدي جو پابند آهي، جيئن قرآن فرمايو آهي ته: ”وٽس سون جو ڍير امانت طور رکو ته ان مان هڪ ذري جي به خيانت نه ڪري.“ ڪو به نبي پنهنجو پاڻ کي مڃرائڻ لاءِ ناهي ايندو، بلڪه خدا تي يقين ۽ صالح عملن جي تلقين لاءِ ايندو آهي. جيڪڏهن ان نبيءَ جي امت ۽ جماعت کان ٻاهر ڪجهه ماڻهو اهڙا ملن ٿا جن ۾ اهي ڳالهيون موجود آهن، جيڪي بنيادي طور تي مقصود ۽ گهربل آهن ته اهڙن لاءِ نجات جو دروازو بند ڪرڻ حد درجي جي تنگ نظري ٿيندي. يهودين، عيسائين ۽ هندن اها ئي تنگ نظري پيدا ڪئي هئي. اهي ڪنهن اهڙي شخص کي- جيڪو موحد ۽ صالح به هجي، پر سندن جزوي شريعتن ۽ عقيدن جو مڪمل طور پابند نه هجي کي نجات جو مستحق نه سمجهندا هيا. اهڙي تنگ نظري ۽ دين جي حقيقت کان ويڳاڻو هجڻ ڪري ڪافرن، پاڻ سڳورنﷺ جهڙي موحد ۽ امين کي به نجات جو مستحق نه سمجهيو. قرآن، جابجا دين ۾ اهڙي تنگ نظريءَ جي مذمت ڪئي آهي. جن گروهن سان اسلامي جماعت مهاڏو اٽڪايو هيو، انهن بابت به قرآن اها تلقين ڪئي ته منجهن سڀ ماڻهو هڪجهڙا ناهن. انهن منجهان به توهان کي ڪي اهڙا نرالا ماڻهو ملندا جيڪي ڏاڍا نيڪ ۽ خدا پرست آهن. دين بابت تعليم جي اها وسعت قرآن پاڪ ۾ جابجا ڦهليل آهي. قرآن انهن کي هڪ جاءِ تي مختلف ملتن جو نالو وٺندي وضاحت سان يڪجا ڪري ڇڏيو آهي ته جيئن دين بابت اسلامي نقطئه نظر ۾ ڪو به شڪ نه رهي:
اِنَّ الَّذِیۡنَ اٰمَنُوۡا وَ الَّذِیۡنَ ہَادُوۡا وَ الصّٰبِئِیۡنَ وَ النَّصٰرٰی وَ الۡمَجُوۡسَ وَ الَّذِیۡنَ اَشۡرَکُوۡۤا ٭ۖ اِنَّ اللّٰہَ یَفۡصِلُ بَیۡنَہُمۡ یَوۡمَ الۡقِیٰمَۃِ ؕ اِنَّ اللّٰہَ عَلٰی کُلِّ شَیۡءٍ شَہِیۡدٌ۔ (الحج 17)
(بيشڪ جن ايمان آندو ۽ جيڪي يهودي ٿيا ۽ صابي ۽ عيسائي ۽ مجوسي ۽ جن (الله سان) شريڪ مقرر ڪيو، بيشڪ تن الله جي وچ ۾ قيامت جي ڏينهن الله فيصلو ڪندو. بيشڪ الله سڀ ڪنهن شيءِ کان باخبر آهي.)
مٿين آيت ۾ ظاهر آهي ته اهي ماڻهو، جيڪي نبي ڪريم ﷺ جي خاص جماعت ۾ داخل ٿيا ۽ اهي ماڻهو جيڪي يهودي آهن يا نصراني آهن يا صابي آهن. جيڪڏهن منجهن هي بنيادي ڳالهيون لڀن: اهي الله ۽آخرت تي ايمان رکن ٿا ۽ سندن عمل چڱا آهن ته انهن جي به نجات يقيني آهي. اهي به خدا جي مغفرت جي دائري مان خارج ڪونهن. ڇاڪاڻ ته ايمان ۽ عمل صالح جي حقيقت منجهن موجود آهي.
جن مسلمان عالمن، اهڙيءَ ريت اسلام ۾ تنگي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي جهڙيءَ ريت، ٻين دينن وارن پنهنجو پاڻ کي محدود ۽ محصور ڪري ورتو هيو، انهن کي قرآن پاڪ جي انهن آيتن مان ڏاڍي پريشاني ٿيندي آهي ۽ هو پنهنجن ڇڪي تاڻي تاويلن ذريعي قرآن پاڪ جي ان وسعت کي پنهنجي اندر واري تنگيءَ ۾ تبديل ڪرڻ چاهيندا آهن. اهڙن عالمن جي حقيقت به ساڳي يهودين ۽ هندن واري آهي.
خدا ته کولي کولي عطف جو واو لڳائي ڪري چوي ٿو ته جيڪي ملتون خاص مؤمنن جي جماعت کان ٻاهر آهن، انهن ۾ به جيڪڏهن اهي بنيادي ڳالهيون هجن ته يقيناً اهي به صراط مستقيم تي آهن پر عالمن اهو چوڻ شروع ڪيو ته: ”هڪ فاسق ۽ فاجر جيڪو مسلمانن جي جماعت ۾ داخل آهي. اهو ڪمال درجي جي صالح اخلاق وارن فردن کان جيڪي غير مسلم آهن، افضل ۽ بالاتر آهي...“ حيرت آهي ته ”گناهگار هجڻ جي باوجود، مسلمان جي نجات جي توقع ٿي سگهي ٿي پر غير مسلم صالح عملن جي باوجود به جهنم جو ٻارڻ آهي...“ يهودي به اهڙيون ئي ڳالهيون ڪندا هيا ۽ اهڙي ئي قسم جي ٺيڪيداريءَ جا دعويدار هيا. قرآن کي ان تنگ نظريءَ جي جابجا مذمت ڪرڻي پئي پر بدقسمتيءَ سان قرآن پڙهندڙ جماعت خود ان بيماريءَ ۾ وٺجي وئي. مسلمانن جي هڪ وڏي عالم جو چوڻ آهي ته: ”مٿي ڄاڻايل آيت ۾ ماڻهن جيڪا وسعت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، اها دين لاءِ سڀ کان وڏو خطرو آهي ۽ قرآن ڪريم تي تمام وڏو بهتان آهي...“ افسوس! جو هاڻي مسلمان به پنهنجن مخصوص عقيدن، شعائر ۽ جماعتن جي طريقن جي بنياد تي اسلام کي هڪ فطري ۽ عالمگير دين بنائڻ ۾ بلڪل اهڙي ئي رڪاوٽ بڻجي رهيا آهن جهڙي اسلام کان اڳ تنگ نظر ملتن پيدا ڪري ڇڏي هئي. انهن جي ليکي ۾ نسلي مسلمان هجڻ يا مردم شماريءَ ۾ مسلمان هجڻ ۽ عقيدن بابت ڪن زباني اقرارن ۽ ظاهري عبادتن جي پابندي دلي طور تي موحد ۽ عملي طور تي نيڪ هجڻ جي ڀيٽ ۾ افضل ٿي پئي آهي.
هڪ ڀيري سوئيڊن کان هڪ مشهور صحافي، پاڪستان ۾ صرف ان غرض سان آيو هيو جو هن سمجهڻ ٿي چاهيو ته اسلام جو نظريئه حيات ڇا آهي؟ ۽ ان نظريئه حيات تي ڪهڙيءَ ريت هڪ مهذب، ترقي پسند ۽ خوشحال مملڪت جو بنياد رکي سگهجي ٿو. اهو صحافي مون سان به مليو ۽ چيائين ته: ”آئون موحد آهيان ۽ دهريت کي غلط سمجهان ٿو، مغرب جي روڳي ماديت ۽ دهريت کان بيزار آهيان!“ مون کيس اسلام جي نقطئه نظر، علم و عمل ۽ جماعت بابت سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي. اهو ٻڌي هن چيو ته: ”اسان پارن عيسائين ۽ توهان پارن مسلمانن ۾ ڪهڙو فرق آهي؟! خدا بابت پنهنجو عقيدو هڪ جهڙو آهي ۽ صالح عملن بابت به پاڻ متفق آهيون. ڇا ايئن نه ٿو ٿي سگهي ته دنيا جون سموريون موحد جماعتون يا فرد هڪ گڏيل محاذ دهريت ۽ روڳي قسم جي ماديت جي خلاف قائم ڪيئون؟!- اسان ۾ ۽ توهان ۾ دين ۽ اخلاق جون بنيادي ڳالهيون ته مشترڪ آهن. ڇا اسين عقيدن جي ان اشتراڪي بنيادن تي عملي اشتراڪ پيدا نه ٿا ڪري سگهئون..؟! مون کيس وراڻيو ته: ”توهان کي اهو ٻڌي شايد تعجب ٿئي ته اسلام، تيرهن سئو سال اڳ اهائي صلاح دنيا جي سمورن موحدن کي ڏني هئي ته: اچو! توهين ۽ اسين توحيد ۽ صالح عملن جي اشتراڪي بنيادن تي گڏجي ڪم ڪريون. يهودين ۽ عيسائين اها دعوت قبول نه ڪئي پر اسلام جي پاران اها صلاح هميشه لاءِ موجود آهي. جيڪڏهن توهين ان تي لبيڪ چئو ٿا ته اهو عين اسلام مطابق آهي، اسان جي پاران پوري تعاون جو يقين ڪريو. ڇاڪاڻ ته اها دراصل اسلام جي ئي دعوت آهي.
هڪ مسلمان ليکڪ، اهڙن سمورن غير مسلمن کي منافق قرار ڏنو آهي جيڪي اسلام جا مداح به آهن ۽ اسلام کي ساراهڻ ۾ سخي به آهن پر علي الاعلان مسلمانن جي جماعت ۾ داخل نه ٿا ٿين. ”ڪارلائل“، سمورن نبين منجهان محمد رسول الله کي چونڊي چونڊي نبوت جو هيرو قرار ڏنو آهي پر هو رسمي طور مسلمان نه ٿيو. ”گبن“ اسلام جي تعريف ڪئي ۽ عيسائيت کي ننديو، پر مسلمان نه ٿيو: ”برنارڊ شا“ چيو ته: ”مستقبل ۾ انسانيت جو دين ٻين دينن جي ڀيٽ ۾ اسلام کي وڌيڪ ويجهو هوندو.“ ايترو چوڻ کانپوءِ به هن پنهنجي مسلمان هجڻ جو اعلان نه ڪيو. يورپ جي تاريخ جي مها عالم ”ٽائن بي“ لکيو آهي ته: ”اسلام، انسانيت جا اهڙا اهم مسئلا حل ڪيا آهن جن جي حل ڪرڻ ۾ عيسائيت ۽ مغربي تهذيب کي ڪاميابي نه ملي. ان جي باوجود به مسيح جو اهو پيروڪار، مسلمانن جي جماعت ۾ شامل نه ٿيو. اهڙي قسم جا سوين مغربي ماڻهو آهن جيڪي ورهين جي تحقيق کانپوءِ، اسلام جي حقانيت جا قائل ٿي ويا! منجهانئن بنهه ٿورا، پنهنجو مذهب ڇڏي اسلام قبول ڪرڻ لاءِ اڳڀرا ٿيا. گهڻا پنهنجي ئي ملت ۾ شامل رهيا، پر پنهنجيءَ ملت کي اسلام جي توحيد ۽ اخلاقيات ڏانهن توجهه ڇڪرائيندا رهيا. اها ڪيڏي نه تنگ نظري آهي جو اهڙن بي تعصب ماڻهن کي رياڪار چئجي...!؟ حقيقت اها آهي ته اڄ به دراصل مسلمانن ۾ يهوديت ۽ هندو مت جا تنگ نظريءَ وارا عقيدا جاري ۽ ساري آهن. مسلمانن جي پنهنجي حالت هر جاءِ تي ابتر آهي، نه دين بابت سندن بصيرت ۾ ڪا روشني باقي رهي آهي ۽ نه ڪي هو پنهنجي دنيا کي درست ڪري سگهيا آهن. ان جي باوجود به اها توقع ٿا رکن ته دنيا جو هر موحد ۽ مصلح علي الاعلان انهن جي فرسوده جماعت ۾ ضرور داخل ٿئي ۽ جيستائين ڪجهه مخصوص رسمن جو پابند نه ٿئي تيستائين نه ڪي ان جي نجات ٿي سگهي ٿي نه ڪي کيس ڪنهن فاسق ۽ فاجر مسلمان تي ترجيح ڏئي سگهجي ٿي.
[b]ڪليات ۽ جزئيات:
[/b]
حڪمت، ڪليات جو نالو آهي. زندگي ۽ ڪائنات ۾ شين ۽ واقعن جي ڪثرت آهي پر اها ڪثرت هر هنڌ آئين ۽ قانون جي نظم ضبط سان واڳيل آهي. حڪمت ڪثرت جي اندر وحدت جي معرفت حاصل ڪرڻ جو نالو آهي يا جزئيات جي اندر انهن ڪليات جي تلاش ڪرڻ جو نالو آهي، جيڪي قانون هجڻ جي حيثيت ۾ ٺوس آهن. شين ۽ حوادث (واقعن) ۾ هر پل ڦير گهير ٿيندي آهي. شين جي اندر ڀڃ ڊاهه آهي، اهي ٺهنديون ۽ ڊهنديون رهنديون آهن. ڪليات تغير پذير ناهن هونديون، جيڪي علم، حڪمت جي پيداوار آهن. اهي قومي، نسلي ۽ جاگرافيءَ جي فرق کان مٿانهان آهن. رياضي سمورن علم وارن لاءِ برابر آهي. طبيعيات ۾ قوميت کي دخل ناهي، ان ۾ ڪنهن قسم جي هڪ هٽي ناهي. ها، ايترو سو ضرور ٿيندو آهي ته ڪنهن وقت هڪ ته ڪنهن وقت ۾ ٻي قوم تحقيقات جي حوالي سان ٻين جي ڀيٽ ۾ اڳڀرائي ڪندي آهي. علمن ۽ هنرن دنيا جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين انسانيت کي مڃيل شين تي متحد ڪري ڇڏيو آهي. اخلاقيات جا بنيادي اصول به سمورين مهذب قومن ۾ گهڻي ڀاڱي هڪجهڙا آهن. دين جو ڪم، دنيا ۾ فسادن کي ختم ڪرڻ ۽ امن ۽ آشتيءَ کي ترقي ڏيارڻ آهي پر عجيب ڳالهه اها آهي ته دين کي ئي، انسانيت کي هڪٻئي سان ٽڪرائجندڙ گروهن ۾ تقسيم ڪرڻ لاءِ سڀ کان وڌيڪ استعمال ڪيو ويو آهي ۽ هڪ گروهه، ٻئي گروهه جي جان، مال ۽ آبروءَ تي ڌاڙو هڻڻ کي جائز سمجهي ٿو. اسلام دين کي حڪمت ۽ فطرت قرار ڏئي ٿو ۽ حڪمت ۽ فطرت ۾ ڪليت ۽ همه گيري هوندي آهي. جڏهن ڪو به دين، غير فطري عقيدا قائم ڪري، پنهنجي چؤڌاري تعصب جي هڪ ديوار کڙي ڪري ڇڏيندو آهي ته ان دين ۾ عالمگير هجڻ جي صلاحيت باقي ناهي رهندي. دين کي حڪمت وانگر عالمگير هجڻ گهرجي ۽ اهو ان صورت ۾ ٿي سگهي ٿو جڏهن ان جو بنياد اهڙي ڪليات تي هجي جيڪي سموري موجودات تي حاوي آهن ۽ سموري انسانيت تي ان جو برابر اطلاق ٿيندو آهي. جهڙيءَ ريت متعصب قوميت (ٻين قومن جي استحصال ۽ پنهنجي قومي برتريءَ تي ٻڌل قومي شاونزم) يا تنگ نظر نيشنلزم جو علاج بين الاقواميت ۽ وحدت انسانيءَ جو احساس آهي، اهڙي ريت مذهبي تعصب جو علاج به اهو آهي ته مذهب جي انهي ڪليات تي انسانيت کي متحد ڪجي جيڪي عين فطرت هجڻ ڪري سڀني لاءِ قابل قبول هجن. اتحاد ڪليات ۾ ئي ٿي سگهي ٿو، جزئيات ۾ اتحاد ناممڪن آهي. انسانيت لاءِ اها فطري ڳالهه آهي ته هر انسان کي کاڌو ملڻ گهرجي پر سمورن فردن ۽ سمورين قومن لاءِ هڪ غذا تجويز ٿي نه ٿي سگهي. هر فرد ۽ هر قوم پنهنجي مزاج ۽ ماحول مطابق پنهنجي غذا طئه ڪندي آهي ۽ ضرورت آهر ان ۾ ردوبدل ڪندي رهندي آهي. ساڳي صورتحال لباس جي آهي. سمورا مهذب انسان ڪو نه ڪو لباس پهريندا آهن پر هر قوم جو لباس الڳ الڳ آهي، جنهن جو تعلق ڪجهه آب و هوا سان آهي ۽ ڪجهه قومي روايتن سان. ساڳيو حال ٻوليءَ جو آهي. انسان جو حيوان ناطق هجڻ هڪ فطري ڳالهه آهي پر انسان ذات ۾ قومن جون پنهنجون الڳ الڳ ٻوليون آهن. قرآن جو زاويئه نظر، دين بابت به اهڙو ئي لڳي ٿو. دين جون ڪجهه ڪليات آهن جيڪي سموري انسان ذات ۾ مشترڪ ٿي سگهن ٿيون. انهن ڪليات مان هڪ توحيد جو عقيدو آهي ۽ ٻيو اهو عقيدو ته نيڪي ۽ بديءَ جا اصول بنيادي طور تي هڪجهڙا آهن. توحيد جي عقيدي ۾ سڀ کان وڌيڪ ڪليت آهي. سموري ڪائنات ان جي شاهدي ڏئي ٿي. جن مذهبن ۾ توحيد جي صورت گهڻي بگڙي چڪي هئي، انهن ۾ به آهستي آهستي توحيد جو عقيدو خالص ٿيندو پيو وڃي. هندن ۾ به کوڙ سارا توحيد پرست گروهه ۽ فرد پيدا ٿي چڪا آهن. عيسائين ۾ به مسيح کي خدا يا خدا جو پٽ سمجهڻ وارا گهٽبا پيا وڃن. فلسفي جي تاريخ جو مشهور مؤرخ هائف ڊنگ لکي ٿو ته طبيعي علمن ۾ جيڪا ڪائنات جي وحدت ۽ آئين جي همه گيري ظاهر ٿي آهي، ان مان توحيد جي عقيدي کي زبردست سگهه ملي ٿي. اسلام توحيد ۽ صالح عملن کي دين قرار ڏنو ۽ رسمن ۽ رواجن کي هڪ ثانوي جاءِ ڏني ۽ چيو ته توحيد جي رستي تان نيڪين ڏانهن وڌڻ ئي دين آهي. اهي ٻئي عقيدا اهڙا آهن جيڪي حڪمت ۽ فطرت جي بنياد تي عالمگير ٿي سگهن ٿا.
پر جيڪڏهن ڪو دين عبادت جي طريقن ۽ بدلجندڙ قانونن کي عين دين سمجهي ۽ بنياد ۽ فروع ۾ فرق نه ڪري ته اهو دين عالمگير هجڻ جي صلاحيت وڃائي ويهندو آهي ۽ انسانيت کي متحد ڪرڻ بدران ان ۾ فرقي بازي پيدا ڪري ٿو. اهڙي دين ۾ ظاهر، باطن تي ۽ فروع بنياد تي غالب اچي ويندو آهي. اهڙي دين ۾ ماڻهو روايت پرست ۽ قدامت پرست ٿي ويندا آهن. اهي بدلجندڙ حالتن ۾ پنهنجي تفصيلي آئين ۾ ڪا به تبديلي نه ٿا ڪري سگهن. اهڙي قسم جون قومون جامد هجڻ ڪري، زندگيءَ جي ارتقا کان ڪٽجيو وڃن.
مسلمان، هن وقت جنهن شيءِ کي ازلي ۽ ابدي اسلام سمجهي ويٺا آهن، ان ۾ ڪيترين ئي شين جي ملاوٽ آهي. ان ۾ اسلام جا ڪجهه ازلي اصول آهن ۽ ڪجهه بدلجندڙ فروع به. قرآن حڪيم ۾ به ڪجهه وسيع ۽ بنيادي اصول آهن جيڪي ازلي ۽ ابدي آهن ۽ ڪجهه وقتي ۽ جزوي احڪام آهن. وقتي ۽ جزوي احڪامات ۾ قرآن جي نزول وقت به ردوبدل ٿيندي رهي. صورتحال سان گڏوگڏ حڪمن ۾ به تبديلي ايندي رهي. پاڻ سڳورن نبوي اجتهاد کان ڪم ورتو. ان کان پوءِ اسلام جي اصل روح مطابق، خلفاءِ راشدين ؐ به ڪٿي توسيع ڪئي ۽ ڪٿي تخفيف. جيستائين اسلامي روح زندهه ۽ ترقي پذير رهيو، تيستائين اسلامي احڪامن ڪا به جامد صورت اختيار نه ڪئي. قرآن ڪريم ۾ چور لاءِ هٿ ڪپڻ جو حڪم هيو پر خود پاڻ سڳورن ۽ خلفاءِ راشين بهرحال چور جو هٿ نه ڪٽرايو. اڳتي هلي فقيهن ان سان کوڙ شرط لاڳو ڪيا ته ڪهڙيءَ حالت ۾ چوري، اهڙي چوري شمار ٿيندي جنهن تي هٿ ڪپڻ جو اطلاق ٿي سگهي ٿو ۽ ڪهڙين حالتن ۾ چوري هجڻ جي باوجود هٿ ڪپڻ جي حد جو اطلاق نه ٿيندو. ڪيترائي احڪام شرعي نص يا غير نص هيا، جن ۾ علت جي بدلجڻ سان حڪم جو اطلاق يا ته منسوخ ٿي ويو يا ڍر ڏنو ويو. قرآن پاڪ جي هر نص جي پويان هڪ علت هوندي آهي. ان علت جو ڄاڻڻ حڪمت ۽ معرفت جو روح آهي. جيڪڏهن ڪو مسلمان علت ڄاڻڻ کانسواءِ نص جي لفظن کي چنبڙي پوي ته اهو خدا پرست هجڻ بدران الفاظ پرست ليکبو ۽ هلندي هلندي اسلام جي روح کان خالي ٿي ويندو.
هن وقت مسلمانن وٽ، فقيهن ۽ عالمن پاران ترتيب ڏنل فقهه جا اڻ کٽ دفتر موجود آهن ۽ مسلمان، انهن دفترن جي پوڄا ڪري رهيا آهن. انهن حالات جو پاڻ جائزو وٺڻ ڇڏي ڏنو آهي ۽ هر مسئلي جو حل انهن دفترن مان ڳولهي رهيا آهن. تجارت جا، ماليات جا، معيشت جا سمورا مسئلا بدلجي چڪا آهن ۽ انهن مسئلن جون اهڙيون صورتون پيدا ٿي پيون آهن، جيڪي هزار ورهيه اڳ ته ٺهيو، بلڪه هڪ سئو ورهيه اڳ تائين به ڪنهن جي خيال ۽ خواب ۾ نه هيون. موجوده فقهه ۾ کوڙ سارا اجتهادي قانون، اسلام جي شروعاتي دور سان تعلق رکن ٿا. مثال طور: هارپي تي زمين کيڙائڻ بابت جيڪو مواد حديثن ۾ ملي ٿو، ان ۾ بي حد اختلاف آهي پر هارپي جي جائز ۽ ناجائز جون جيڪي مختلف صورتون آهن، انهن ۾ قرآن حڪيم جي هن اصول کي يڪسر نظرانداز ڪيو وڃي ٿو ته محنت کي سرمائي جو اصل بنياد رکيو وڃي: لیس للانسان الّٰا ما سعیٰ. جيستائين حديث جو تعلق آهي، ان جو سڌو سنئون واسطو حجاز جي حالتن سان آهي. ان کانپوءِ فقهه جو گهڻو حصو، عراق-شام ۽ مصر جي معاشي ۽ تمدني حالتن کي سامهون رکي ترتيب ڏنل آهي. فقيهن سڳورن ۾ تفصيلي احڪامات بابت بي حد اختلاف ڏسجي ٿو پر خاص گروهن، خاص خاص فقيهن جي فقهه کي ڪڏهن به نه بدلجندڙ شريعت قرار ڏئي ڪري دين جو اٽل حصو بڻائي ڇڏيو ۽ پنهنجي لاءِ ۽ ايندڙ نسلن لاءِ اجتهاد جو دروازو بلڪل بند ڪري ڇڏيو. رسول اللهﷺ فرمايو هيو ته جيڪا قوم، جهاد يعني زندگيءَ جي هر شعبي ۾ جدوجهد ڪرڻ ڇڏي ڏيندي اها مغلوب ۽ ذليل ٿي ويندي. ساڳئي ئي ڳالهه اجتهاد بابت به بلڪل ٺهڪندڙ آهي. اجتهاد کي ترڪ ڪري ڇڏڻ سان به قومون جامد ۽ پسمانده ٿي وينديون آهن. فقيهن، اسلام ۽ شرعي احڪامن جي جيڪا جامع تشريح ڪئي اها ڪٿي صحيح هئي ۽ ڪٿي غلط! فقيهه ڪڏهن به پاڻ کي خطا کان پاڪ نه سمجهندا هيا ۽ نه ڪي هو اهو چاهيندا هيا ته ماڻهو سندن اجتهاد کي مذهب بڻائي ڇڏين. جتي حالات جي لحاظ کان انهن جي تشريح ٺيڪ به هئي ۽ خاص ضرورت کي پورو ڪندڙ هئي، اتي به اها جيئن جو تيئن هن وقت اسان لاءِ ڪم جي ڪانهي. ڇاڪاڻ ته اسان جي دنيا بدلجي وئي آهي. اسان جي مسئلن جي صورتحال ئي اهڙي آهي جو انهن جو حل، هزار ورهيه اڳ جي فقيهه وٽ نه ٿو ملي سگهي.
سمورن اهم مسئلن ۾ اهڙيون صورتون پيدا ٿي پيون آهن جيڪي ان وقت موجود نه هيون. اسلامي معاشيات جا ڪجهه بنيادي اصول آهن جيڪي قرآن حڪيم ۾ ملن ٿا، جيڪي دين جو جزء آهن ۽ روحِ اسلام جي ترجماني ڪندڙ آهن، پر معاشيات جا جيڪي قانون، اسان جي فقهه جي قديم ڪتابن ۾ موجود آهن، انهن منجهان گهڻن جي هاڻي ضرورت ئي نه رهي آهي. ٻانهين ۽ ٻانهن بابت سڄو فقهه پراڻو ٿي ويو آهي پر اسان جا لڪير جا فقير اڃا سوڌو اهي پڙهن، پڙهائن ۽ ان تي وڏا وڏا بحث مباحثا ڪندا رهن ٿا. صحت جي حفاظت جا جيڪي قانون قديم فقهه ۾ ملن ٿا يا جيڪي طبي ڳالهيون ان ۾ شامل آهن، علم جي ترقيءَ انهن منجهان گهڻين شين کي رد ڪري ڇڏيو آهي. مسلمانن، ان ترتيب ڏنل فقهه کي شريعت قرار ڏئي ڪري، تبديلي ۽ اصلاح کان بالاتر قرار ڏئي ڇڏيو آهي. فقهه جي ان سموري مجموعي کي هو، اٽل سمجهي پيش ڪري رهيا آهن ۽ ان جي ڪنهن به حصي ۾ ٿوري به تبديليءَ کان کين ڊپ ورائي وڃي ٿو- جهڙوڪر دين کان ڦري وڃڻ ۽ قرآن تان هٿ کڻڻ برابر هجي! معاشي، سياسي ۽ تمدني معاملات ۾ سموري فقهه جي بنهه نئين ترتيب جي ضرورت آهي، پراڻي عمارت کي ڪيرائي ان جو سامان ڪم آڻي سگهجي ٿو. بهرحال اها عمارت ڪيرائي نئين انداز سان ان کي اڏڻ نهايت ضروري آهي. ان نئين فقهي عمارت جا بنياد اسلام جي بنيادي اصولن جي عين مطابق هوندا ۽ اڏجندڙ عمارت جو نقشو پهرين نقشن کان بنهه مختلف هوندو:
ہر بنائے کہنہ را باداں کنند
اول آں تعمیر را ویراں کنند
(جيڪا به پراڻي عمارت نئين سر اڏڻي هوندي آهي، پهريان ان پراڻي عمارت کي ڊاهڻو ئي پوندو آهي.)
ان ئي صورت ۾، اسلام هڪ زندهه ۽ دائمي مذهب رهي سگهي ٿو جڏهن ان ۾ اصولن کي احڪامن کان الڳ ڪري ڏسجي.
اسلامي شريعت جا بنياد، حڪمت ۽ عدل تي رکيا ويا آهن ۽ حڪمت ۽ عدل جا معاملا لفظي ۽ ظاهري صورت کان ترجيحي طور تي مقدم (مٿانهان) هوندا آهن. جيڪڏهن ڪنهن قوم جو قانون، جامد ٿي وڃي ۽ حالات جي تبديليءَ سان گڏ ان ۾ تبديلي ممڪن ناهي ته اهڙي قوم، ترقيءَ جي ڊوڙ ۾ پٺتي رهجي ويندي ۽ زندهه ۽ ترقي پذير قومون، ان تي غالب اچي وينديون. اها پاڻ پنهنجي آئين ۾ ڪا تبديلي نه ڪري سگهڻ جي ڪري بهرحال مغلوب بڻجي ويندي. مغلوب ٿيڻ کانپوءِ اهڙي قوم کي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ سان به هرحال ۾ غالب قوم جو محڪوميءَ وارو آئين ۽ اثر قبول ڪرڻو پوندو. اهڙيءَ طرح جي بيٺل قوم، بيهي نه رهندي. ان ۾ تبديلي، ٻاهران پيدا ڪئي ويندي. اها چرندي پرندي پر مجبوري ۽ معذوريءَ سان. جيئن ته چرپر ان جي اندران پيدا نه ٿيندي تنهن ڪري ان ۾ ڪا به عقلي ۽ روحاني ترقي نه ٿيندي. دين هجي يا دين جي ماتحت شريعت، ان جو بنيادي مقصد انسانيت جي ربوبيت آهي. قرآن چوي ٿو ته قانون، نفعي ۽ نقصان جي بنياد تي ٺاهيو ويندو آهي. تجربي سان جنهن شيءِ ۾ نفعي جي اميد گهٽ ۽ نقصان جي اميد وڌيڪ هوندي ته ان کي ممنوع قرار ڏئي ڇڏبو آهي. اسلامي شريعت، ڪا ڳجهارت ڪانهي. قرآن پاڻ جڏهن ڪو حڪم ڏيندو آهي ته ان جي حڪمت ۽ علت بيان ڪندو آهي ۽ اها علت، خاص حالتن ۾ خاص طريقن سان ماڻهن لاءِ نفعي بخش هوندي آهي. دين، عدل ۽ رحمت آهي ۽ زندگيءَ ۾ آسانيون پيدا ڪرڻ جو نالو ئي دين آهي: اَلدِّیْنُ یسُرٌ۔ قرآن جي تعليم آهي ته خدا، توهان لاءِ تنگيون دور ڪري آسانيون پيدا ڪرڻ ٿو چاهي. جيڪڏهن پراڻن دفترن جي سمورن تفصيلن کي دين سمجهڻ شروع ڪبو ۽ زوريءَ ان کي ان تي ٿاڦڻ لڳبو جتي ان جو اطلاق نٿو ٿئي ۽ جتي ان جي علت موجود ناهي، ته اهو عمل زندگيءَ ۾ آسانيون پيدا ڪرڻ بدران ان جي راهه ۾ رڪاوٽون پيدا ڪندو.