اسلام جو سياسي ۽ معاشي تصور
هڪ مهربان ، علمِ ڪل ۽ مطلق طاقتور هستيءَ جي تخليق ڪيل هي ڪائنات، اخلاق کان وانجهي ناهي. بلڪه اها قطعّا خير خوبي آهي. اهڙي طرح روح ۽ جسم جي درميان يا دنيا ۽ آخرت ۾ ڪو به تضاد ڪونهي. ڇاڪاڻ ته خدا هڪ آهي تنهنڪري جمله موجودات هڪ ٻئي سان مربوط آهن . مسلمانن کي جهڙي طرح آخرت جي دنيا جي ڀلائي ۽ خوشحالي ماڻڻ جي تلقين ڪيل آهي اهڙي طرح ان خوشحالي کان اڳ هن دنيا جي خوشحاليءَ لاءِ دعا جو حڪم آهي:
رَبَّنَاۤ اٰتِنَا فِی الدُّنۡیَا حَسَنَۃً۔ (البقرۃ 201)
(اي اسان پالڻهار ! اسان کي دنيا ۾ خوشگوار زندگي عطا ڪر.)
اخلاقي علت ۽ معلول هن دنيا وانگر آخرت ۾ به پنهنجا اثرات جاري رکندا. مادي پرست نقطه نظر مطابق صرف دولت جي پيداوار جا طريقا ئي اخلاقي، مذهبي ۽ تهذيبي اقدار پيدا ڪندا آهن. تاريخ جي قرآني تشريح بنهه ان اصول جي برعڪس آهي، قرآن دعويٰ سان چوي ٿو ته : قومن جو عروج ۽ زوال قوم جي عقيدن ۽ سيرتن ۾ تبديلين سان ٿيندو آهي، ۽ اسلام اهو به يقين رکي ٿو ته بصيرت کان محروميءَ جي ڪري ئي قومون تباهه ٿينديون آهن. انقلاب ، تيستائين ڪنهن قوم ۾ واقع نه ٿو ٿي سگهي جيستائين ان قوم جي اخلاقي ۽ ذهني زاوين ۾ تبديلي نه ايندي:
اِنَّ اللّٰہَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوۡمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوۡا مَا بِاَنۡفُسِہِمۡ۔ (الرعد 11)
(خدا، تيستائين ڪنهن به قوم جي تقدير ناهي بدلائيندو جيستائين قوم جا پنهنجا انداز نه بدلبا آهن.)
قرآن، مادي طور تي خوشحال قومن جا مثال پيش ڪري ٿو جيڪي ماده پرستانه تنگ نظريءَ جي ڪري تباهه ٿي ويون، اخلاقي قانونن جي ابدي حقيقتن تي ايمان نه آڻڻ جي ڪري اهي قومون خود غرض ۽ ظالم بڻجي ويون. کين سڌرڻ لاءِ وڏيون مهلتون ڏنيون ويون پر جڏهن انهن خدا جي نشانين جي پرواهه نه ڪئي ته سزا جو ڏينهن مٿن اچي ڪڙڪيو ۽ اهي تباهه ٿي ويون. خدا ، خير ۽ شر جو ميزان کڙو ڪيو آهي، اهو ميزان ايترو ته حساس آهي جو هر ذري جو ان ۾ وزن ڪيو ويندو آهي ۽ جنهن جو نتيجو پنهنجي وقت تي ضرور ظاهر ٿيندو آهي.
اسلام هڪ اجتماعي ۽ سياسي مذهب آهي ۽ ان جي سموري آئين ۽ دستور جو تعلق معاشرتي عدل ۽ معاشرتي اتحاد سان آهي. اهو هڪ طاقتور مملڪت جي تعمير جي ضرورت محسوس ڪري ٿو، جيڪا قومن جي بنيادي حقن جو تحفظ ڪري، حمله آورن کان ان جي حفاظت ڪري ۽ طاقتور جي ظلمن ۽ زيادتين کان ڪمزور کي پناهه ڏياري. مملڪت جي حڪمرانن جي غير مشروط اطاعت واجب ناهي، قانون ۽ نظم وضبط خاطر بالادستن جي اطاعت جي تعليم ضرور ڏني ويندي آهي پر اها اطاعت هميشه احڪامات جي اخلاقي هجڻ سان مشروط آهي:
لاطاعته للمخلوق في معصيۃ الخالق.
(خلقڻهار جي نافرماني ڪري مخلوق جي اطاعت ناهي ڪرڻي.)
مٿئين حديث، اسلام جو بنيادي اصول آهي. حڪومت جي سربراهه تائين جي عملن ۽ احڪامات تي هڪ مملڪت جو هڪ غريب ترين باشندو به سرعام تنقيد ڪري سگهي ٿو. اسلام جي قانون جي نظر ۾ سڀ انسان برابر آهن، خود پاڻ سڳورن، ماڻهن کي فرمايو ته ”جيڪڏهن توهين اڻ ڄاڻائيءَ ۾ ڪنهن کي نقصان پهچايو آهي ته اهو پنهنجي انتقام جو حق خود پنهنجي خلاف استعمال ڪري سگهي ٿو. فاروق اعظم ؐ ۽ حضرت علي ؐ ڪيترائي ڀيرا بنا ڪنهن هٻڪ ۽ رعايت جي انصاف خاطر عدالت ۾ مدعي ۽ مدعيٰ عليه جي حيثيت ۾ حاضر ٿي چڪا آهن.
اسلام، شوريٰ جي ذريعي حڪومت جي تعليم ٿو ڏئي، پاڻ سڳورا تقريباّ روزانه حڪومتي معاملات ۾ پنهنجن ساٿين سان مشورو فرمائيندا هيا. قرآن ۾ مسلمانن کي ”امت وسطيٰ“ جو خطاب ڏنو ويو آهي، جيڪي انتهائن ۾ هميشه خيرالامور اوسطها تي عمل ڪندا آهن. اهو اصول يونانين جي نظريئه حيات سان ٺهڪندڙ آهي، جن جو چوڻ هيو ته: ”زيادتيءَ ۾ ڪجهه به ناهي“ خيرالامور اوسطها جو اصول ارسطوءَ جي اخلاقيات ۾ محوري نقطي جي حيثيت رکي ٿو، اسلام جي اها خاصيت ان جي سموري تعليمات تي عملي طور جاري آهي. اسلام جي سموري اخلاقيات، اصل ۾ عملي اخلاقيات آهي. جنهن ”رينان“ جهڙي ڏاهي کي اهو چوڻ تي مجبور ڪيو ته اسلام انسانيت جو مذهب آهي، اهو فرشتن لاءِ ناهي. هر حڪم ۾ انسان جي بنيادي قوت کي ان جي سمورين جبلتن ۽ خواهشن سميت ملحوظ رکيو ويو آهي. وجدان ۽ جذبا زندگيءَ واسطي بطور وسيلن جي آهن، اهي نظم ۽ ضبط پيدا ڪرڻ لاءِ آهن فنا ڪرڻ لاءِ ناهن. پاڻ سڳورن جي هڪ صحابيءَ پنهنجي رنج ۽ غم واري ڪيفيت بابت هينئن اظهارِ افسوس ڪيو ته:
”جڏهن مان توهان جي صحبت ۾ هوندو آهيان ته منهنجي اخلاقي ڪيفيت نهايت بلند ۽ برتر هوندي آهي، بلند خيالات ۽ معيار منهنجي شعور ۾ رچي پوندا آهن ، پر جڏهن مان توهان کان دور رهندو آهيان ته منهنجي اخلاقي سطح هڪدم پست ٿي ويندي آهي، تڏهن مون کي پنهنجي حالت تي ڪيڏو نه افسوس ٿيندو آهي..!“ اهو ٻڌي پاڻ سڳورن فرمايو: ”تون انسان آهين فرشتو ناهين، جيڪڏهن خدا چاهي ها ته دنيا کي اهڙين هستين سان آباد ڪري ڇڏي ها جيڪي اخلاقي ڪشمڪش کان آزاد هجن ته هو ملائڪن کي هتي وسائي ها، پر هن ايئن نه ڪيو، تنهنجو اخلاقي پئمانو ۽ هي بلندي ۽ سطحيت جو احساس ايمان جي علامت آهي... اهو ٻڌي ڪري صحابي سڳورو مطمئن ٿي ويو.
9) اها ڳالهه ڀليءَ ڀت معلوم ۽ مشهور آهي ته اسلام رڳو ڪو مابعدالطبيعي عقيدو ڪونهي، پر اهو زندگيءَ جو اهڙو مڪمل نظام ۽ جامع تصور آهي جيڪو هڪ منطقي ڳانڍاپو رکي ٿو. اسان ان جي نظرين جو هڪ مختصر خاڪو پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
اسان ڏسنداسين ته اهو هر وڏي منصوبي جي ڪجهه جزن سان ته اتفاق ڪري ٿو ۽ ڪن ٻين حصن کي رد ڪري ٿو. هر منصوبي جو اهڙيءَ ريت مختصر بيان اهو ظاهر ڪري ٿو ته ڪا اهڙي اهم خرابي يا ته ان جي بنياد ۾ ئي موجود آهي يا اُهي نتيجا جيڪي اڻ ٽر طور تي ان مان رونما ٿين ٿا اهي ان کي بگاڙي رهيا آهن.
عدم مداخلت جي اصول تي ٻڌل سرمائيدارن رڳو آزادي ۽ مساوات جي پرچار ڪئي، پر رياست جياپي جي جدوجهد ۾ غير جانبدار رهي، ان ڳالهه جو تدارڪ نه ڪري سگهي ته ظلم تي ٻڌل عدم مساوات پيدا نٿي ٿي سگهي. معاشري کي جاگير ۽ شخصي حڪومتن جي ظلم ۽ زيادتيءَ کان آزادي ڏياري هن هڪ قسم جي زرخريد غلاميءَ کي وڌايو. آزادانه معاهدي ۽ آزاد راءِ جو حق اجايو ثابت ٿيو. سياسي عموميت معاشي غلاميءَ سان گڏجي وئي. انگلستان ۽ آمريڪا جهڙن ملڪن ۾ سرمائيدارانه جماعت انهن خرابين کي هوريان هوريان دور ڪرڻ جون اهڙيون ڪوششون جيڪي ڇڙواڳ سرمائيداريءَ جي صورت ۾ظاهر ٿينديون آهن، پر جيڪي ڏکيايون ۽ ان نظام جي مزاج مان رونما ٿين ٿيون اهي معاشرتي انتشار ۽ مونجهارو پيدا ڪنديون آهن.
اسلام آزادي، ڀائپي ۽ مساوات تي ٻڌل آهي ۽ ان جو فلسفياڻو نقطهءِ نظر وحدت انسانيت تي آهي. زندگيءَ جي سڄي فلسفي ۽ وجود سان لاڳاپيل بنيادي انداز زبردست عملي نتيجا رکن ٿا. رڳو مادي پرستي ۽ دهريت تي ٻڌل اڄوڪي دور جي معاشي فلسفن جي ڀيٽ ۾ اسلام اهو عقيدو رکي ٿو ته زندگي هڪ روحاني ماخذ، هڪ روحاني پسمنظر، هڪ روحاني نظريو ۽ مقصد رکي ٿي. ڪائنات انڌين مڪاني قوتن وسيلي نٿي هلي ۽ نه ئي اها مادي پرستانه جدليات جي تابع آهي. زندگي هڪ مادي بنياد پڻ رکي ٿي ۽ ان جي ان حيثيت کي اسلام نظرانداز نٿو ڪري. اها ان حقيقت کان باخبر آهي ته انسان کي روحاني طور تي آزاد رکڻ خاطر ان کي مادي خوشحاليءَ جو يقين ڏياريو وڃي.
مغرب انساني اصلاح ۽ ترقيءَ لاءِ ڪي عظيم پروگرام به انسانيت کي ڏنا آهن پر مجموعي طور تي انهن ۾ افراط تفريط ڏسڻ ۾ اچي ٿي. انهن ۾ جزوي صداقتن سان گڏ ٽڪسازي ۽ ڪجهه غير ضروري وڌاءُ به نظر اچي ٿو. مثلاً سياسي زندگيءَ اندر مغرب، شهري حقن ۾ عوام جي مساوات جي اسلامي حڪم کي تسليم ته ڪيو پئي پر اها عوام کي اڪثريت ۽ اقليت ۾ تقسيم ڪرڻ کي ضروري ۽ مخالف جماعتن جي وجود کي لازمي سمجهي ٿي، جنهن جو لازمي نتيجو حڪومتي معاملن ۾ هر شيءِ جي مخالفت ڪرڻ ۽ اقتداري پارٽيءَ کي آخرڪار ٽپڙ ويڙهائڻ هوندو آهي. ٻئي پاسي وري سوشلسٽن ۽ فاشسٽن ٻنهي انتخابي پارٽين جي طريقي کي ڇڏي صرف ۽ صرف هڪ آمر جماعت قائم ڪئي جيڪا افراد ياجماعتن جي ڪنهن به مخالفت کي برداشت نه ڪري سگهندي آهي. اسلام جو سڄو رجحان انهن ٻنهي صورتن جي خلاف آهي. هڪ جماعت جي حڪومت ، عوام جي آزاد احساسن جو اظهار سلب ڪري ڇڏيندي آهي، ان حڪومت ۾ فرد لاءِ ڪا به آزادي ناهي رهندي. فرد کي ياته جماعت جي احڪامات جي پابندي ڪرڻي پوندي آهي يا پنهنجن ضروري حقن تان دستبردار ٿيڻو پوندو آهي. اهڙيءَ طرح حريت پسند عوامي جماعت پاران سياسي اقتدار جي جدوجهد ۾ صداقت ۽ عام خوش حالي برطرف ٿي ويندي يا وري نهايت ثانوي حيثيت اختيار ڪري ويندي آهي، هر پارليامينٽ ۾ قوم جي نمائندن جي گروهه بندي هوندي آهي جنهن ۾ هڪ آزاد انسان پابند بڻجي ويندو آهي، ان طريقي ۾ هڪ آزاد خيال انسان جيڪڏهن ڪڏهن چونڊجي به وڃي ته نڪمو سمجهيو ويندو آهي، ڇو جو ڪا به پارٽي ان تي اعتماد ناهي ڪندي.
سچي اسلامي مجلسِ شوريٰ ۾، جيڪا حضرت عمر ؐ اڪثر طلب فرمائيندو هيو، سمجهدار ۽ باڪردار انسان ڪنهن آمراڻي طريقي کي تشڪيل ڏيڻ کانسواءِ يا ان کي اڪثريت ۽ اقليت ۾ تقسيم ڪرڻ کان سواءِ ئي، هڪ ٻئي سان گڏ هوندا هيا. جيڪڏهن ڪا اسلامي مملڪت، مجلسن يا مشاورتي پارٽين کي مخصوص يا عام مسئلن جي حل ڪرڻ لاءِ طلب ڪري ته هر رڪن هڪ آزاد رڪن هجڻ گهرجي، جيڪو خاص علائقن يا خاص مفادن جي نمائندگي ڪري، جيڪو ڪنهن گروهي يا نسلي بنياد تي نه چونڊيل هجي، ان جي چونڊ صرف ان جي علم ۽ قابليت جي بنياد تي ٿي هجي.
10) اڄ انساني سڌاري ۽ ترقي بابت ڪجهه مفڪرن ۽ اڳواڻن جيڪي نظريا ۽ پروگرام پيش ڪيا آهن. انهن جا اهم جزا اسلام جو اڻ ٽٽ حصو آهن. سڀني انسانن کي هڪ جيترا موقعا ملڻ ۽ قانون جي نظر۾ سڀني جي هڪ هجڻ جي تعليم اسلام ڏني آهي. مغربي دنيا جي خيال ۾ به اچڻ کان اڳ اسلام سڀني علمن جي آزاديءَ سان گڏوگڏ راءِ جي اظهار ۽ ضمير جي آزاديءَ جي تعليم ڏني هئي. دين ۾ ڪو به جبر ۽ ڏاڍ ڪونهي اهو نڪتو اسلام جي بنيادي اصولن مان هڪ آهي.
قرآن، پنهنجي سياسي تعليم جي ذريعي هڪ حقيقي ۽ مؤثر قومن جي پارٽيءَ جي بنياد وجهڻ جو اعلان ڪيو آهي. ان ۾ ”جيڪڏهن ٻه گروهي يا نسلي پارٽيون پنهنجي ڪنهن اهم حق لاءِ پاڻ ۾ وڙهڻ لڳن ته غير جانبدار ۽ منصفاڻي طريقي تي ان جهيڙي جي ٽارڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي، فيصلو اچڻ تي جهيڙيندڙ پارٽين تي ان فيصلي جي پابندي لازم هوندي. جيڪڏهن ڪا پارٽي، ڪن لاٽار ڪري ۽ عوام جي مفاد ۾ طئه ٿيل فيصلي جي مطابق عمل ڪرڻ کان انڪار ڪري ته طاقت جي ذريعي ان کي مڃرائڻ گهرجي.
[b]فلاحي مملڪت:
[/b]
جديد حڪومتن هڪ درجي به درجي فلاحي مملڪت جو تصور پيش ڪيو آهي، پر هڪ تاريخدان لاءِ هن ڳالهه جو انڪار بيحد مشڪل هوندو ته انهيءَ فلاحي مملڪت جو سڀ کان اڳ ۾ بنياد وجهندڙ حضرت محمد ڪريمﷺ جي ذات هئي. پوءِ خلفاءِ راشدين ان تسلسل کي قائم رکيو ۽ جڏهن ملوڪيت جو عروج ٿيو ته اهي فلاحي مملڪت جا تصور مسلمانن وٽان ڌنڌلائبا ويا. پر مغرب جو جڏهن اڀار ٿيو ته ان وقت به جڏهن برطانيا پنهنجي سياسي ادارن کي ترقي ڏني هئي ۽ پارليامينٽ به وجود ۾ آيل هئي ته ان وقت به انهن جو وڏو فلسفي هربرٽ اسپينسر اهڙي مملڪت جو تصور پيش ڪري رهيو هو جيڪا ماڻهن جي معاشي حقن ۾ ڪنهن به قسم جي مداخلت نه ڪري سگهي. مملڪت صرف ٽيڪس انهيءَ لاءِ وٺي ته اها قتل، ذاتي نقصان ۽ چوري ٺڳيءَ کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ استعمال ڪري. باقي معاشي مسئلن کي طلب ۽ رسد جي قانونن حوالي ڪري ڇڏجي. اهڙي طرح آدم اسمٿ جيڪو معاشيات جو باني سڏيو وڃي ٿو، حڪومت جي عمل کي صرف ٽن شين تائين محدود ڪيو آهي، سندس چوڻ آهي ته فطري آزاديءَ جي اصول موجب بادشاهه کي صرف ۽ صرف ٽي فرض ئي نڀائڻا هوندا آهن ۽ اهي حقيقي اهميت رکندڙ جيڪي بنهه سادا ۽ عام فهم هيٺين ريت آهن.
* معاشري کي ، ٻين آزاد معاشرن جي تشدد ۽ حملن کان محفوظ رکڻ.
* سوسائٽيءَ جي هر ماڻهوءَ جي، اتان جي ٻين ماڻهن جي ظلم ۽ زيادتيءَ کان حتي الامڪان حفاظت ڪرڻ.
* اهڙيون تعميرات ۽ اهڙا ادارا قائم ڪرڻ جن جو قيام ۽ برقراري ڪنهن هڪ يا ڪجهه فردن جي ٿوري تعداد جي مفاد لاءِ نه هجي.
مملڪت جا اهي محدود فرض، سيٺين ۽ سرمائيدارن کي فائدو ماڻڻ لاءِ آزاديون عطاڪن ٿا، ۽ دولت جي غلط تقسيم معاشري کي ٻن ٽڪرائجندڙ ٽولن ۾ ورهائي ڇڏي ٿي. مملڪت جي پاران ڪو علاج تجويز ٿيڻ کان پهريان مالدارن ۽ نادارن جي وچ ۾ وڏو خال پئجي وڃي ٿو، مزدورن جي هڙتالن جي خلاف حڪومت، پوليس جو ڪردار ادا ڪرڻ لڳي ٿي، آهستي آهستي سياستدان ۽ انسان دوست مفڪر، مملڪت جي فرضن ۾ وسعت جي تحريڪ شروع ڪري ڏيندا آهن.
پهريون علاج ، معاشرتي عدم مساوات کي جزوي طور تي هموار ڪرڻ لاءِ ٽيڪس جو سڌريل نظام هيو، جنهن سان مملڪت فلاح ڪرڻ جي لائق بڻجي سگهي. ان ڏس ۾ يورپ جي ڪيترن ملڪن پنهنجي عمل جي دائري کي وسيع ڪرڻ شروع ڪيو. رهائش، بي روزگاريءَ جو الاؤنس ۽ بيماريءَ جو الاؤنس، پوڙهپ جو الاؤنس ۽ ٻيون همدردانه تدبيرون آهستي آهستي تجويز ڪيون ويون ۽ ڪن ملڪن، اهي تجويزون هڪ حد تائين اختيار به ڪيون. اهڙارجحان، ان ڳالهه جو واضح ثبوت آهن ته دنيا ڪيئن نه آزمائش جي ڊگهي عمل مان گذري درجيوار پاڻ سڳورن پاران ڏنل مملڪتي تصور جي مقبوليت ۽ صداقت کي پسڻ لاءِ ويجهو اچي رهي آهي.
وياج بابت اسلام جو نقطئه نگاهه بلڪل واضح آهي، پاڻ سڳورن جو ان ڳالهه تي زور هيو ته سمورن معاشي معاملن ۾ وياج کي بنهه ختم ڪرائي ڇڏڻ گهرجي، هن وقت مغرب جا وڏا وڏا معاشي ماهر، ڪجهه ججهڪندي ان نظريي کي ويجهو پيا ايندا وڃن ته: ”بئنڪاري نظام کي قومي بڻايو وڃي ۽ وياج تي قابو پائجي.“ مغرب جي معاشي ماهر ڪينس مملڪت کي اها نصيحت ڪئي آهي ته: هو ان ڏس ۾ اخلاقي ۽ مذهبي حدون عائد ڪن.
11) پر هينئر به ڪجهه معاشي ماهر اهو خيال ڪن ٿا ته وياج کي بلڪل ختم ڪرڻ ڪا به عمل جوڳي تجويز ناهي، پر ان تي رڳو ڪنٽرول ڪرڻ ۽ دولت جي پيداوار لاءِ ان کي هيٺئين سطح تي کڻي اچڻ کپي. اسلام مالڪ کي پيداوار ۾ مزدور سان گڏ حصيدار بڻجڻ جي اجازت ڏئي ٿو ته جيئن سرمايو محنت جي پيداوار سان لاڳاپيل رهي ۽ واپار جي هيٺ مٿانهين ۾ ٻئي شريڪ رهن.
اسلامي نظام ۾ سرمائي تي زڪواة لازم آهي. اسلام، دولت ڪمائڻ ۽ تجارت کي هٿي ڏيڻ تي زور ڏئي ٿو پرجيڪڏهن ان ۾ غلط طريقن جو استعمال ڪيو ويندو ته ان جي رستا روڪ ڪئي ويندي. ناجائز طريقن سان ذخيرو ڪيل دولت حڪومت وصول ڪندي آهي ۽ اها اجتماعي ڪمن ۾ خاص ڪري غريب طبقن کي مدد ڏيڻ ۾ خرچ ڪندي آهي. فلاحي مملڪت کي انساني محنت ۽ قدرتي ذريعن مان نفعو ماڻي دولت پيدا ڪرڻ جي همت افزائي ڪرڻي پوندي آهي. پر ساڳئي وقت مملڪت کي ان ڳالهه کان به خبردار رهڻو پوندو آهي ته: دولت، جسم جي رڳن ۾ رت وانگر سموري اجتماعي صورتحال ۾ گردش ڪري رهي آهي يا نه؟ ڪٿي ايئن ته ناهي ته ڪنهن هڪ حصي ۾ ان جي بي جا فراواني آهي ۽ ڪنهن ٻئي حصي ۾ بنهه گهٽ آهي. قرآن خبردار ٿو ڪري ته:
کيلايکون دولته بين الانغنياءِ منکم۔
(خبردار ! دولت صرف مالدارن ۾ ئي گردش نه ڪندي رهي.)
بنا محنت جي ڪمايل دولت گهڻو ڪري وياج ۽ واڌو ذخيره اندوزيءَ جي ڪري جمع ٿيندي رهندي آهي، اها، وراثت جي غير منصفاڻن قانونن يا ڪنهن هڪ کي سموري جائداد جي وصيت ڪرڻ سان به جمع ٿيندي آهي، حق ملڪيت ۽ ذاتي جائداد جي اصولن کي سامهون رکندي اسلام، هڪ پاسي دولت جي ناجائز ذخيره اندوزي ۽ ٻئي پاسي افلاس جي خلاف ضروري تحفظات فراهم ڪيا آهن، سمورن وڏن مذهبن لاڳيتو خيرات ڪندو رهڻ تي ڏاڍو زور ڏنو آهي ۽ ڪنجوس ۽ بي حس مالدارن کي ڏاڍو چٿيو اٿن، پر اهو اسلام ئي هيو، جنهن دولت جي منصفاڻي ورڇ جي مسئلي کي ڪاميابيءَ سان حل ڪرڻ جي عملي طور تي ڪوشش ڪئي آهي، انساني فطرت کي سامهون رکندي اسلام معلوم ڪري ورتو ته رڳو اخلاقي نصيحتن سان دال ڪا نه ڳرندي، جيستائين قوم جو معاشي نظام ضروري قانونن جي ذريعي نئين سر ترتيب نه ڏنو وڃي! رڳو مذهبي عقيدو ۽ ان جو زباني اقرار ناڪافي آهي، اسلام ۾ نيڪ ڪمن ۾ خيرات تي بنيادي نيڪيءَ طور زور ڏنو ويو آهي، وري خيرات جي تقسيم ارادي ۽ جبري صورتن ۾ ڪئي وئي آهي. پنهنجي خوشيءَ سان خيرات ڪندڙن بابت هيئن چيو ويو آهي،: سٺا ماڻهو، پنهنجي ضرورت کان وڌيڪ ڪا به شيءِ نه رکندا آهن، اهي ذخيره اندوزي ناهن ڪندا بلڪه پنهنجي واڌو دولت خرچ ڪري ڇڏيندا آهن. زڪواة جنهن جي وصوليءَ جو ڪم حڪومت پاران ٿيندو آهي، هر قسم جي مصيبتن کان ڇوٽڪاري لاءِ آهي، اسلام جي اهم رڪنن منجهان اهو هڪ آهي، جنهن جو بيان قرآن ۾ گهڻو ڪري نماز سان گڏ ان تنبيهه سان ڪيو ويندو آهي ته انهن ماڻهن جو ن عبادتون جيڪي خيرات ناهن ڏيندا، خداجي حضور ۾ بي اثر ۽ ناقابل قبول آهن.
پنهنجي چؤڌاري معاشي زندگيءَ تي نظر وجهندي پاڻ سڳورن به ڪيترن ئي موقعن تي ان ڳالهه جي وضاحت فرمائي ته ڪيتري مقدار کان وڌيڪ دولت واڌو شمار ڪئي وڃي ۽ ڪيتري حد تائين ان تي ٽيڪس لاڳو ڪجي؟! جيڪڏهن معاشري جي معاشي نظام ۾ بنيادي تبديليون واقع ٿين ته هميشه منصوبي جي تقاضا ۽ مقصد کي سامهون رکي ان جي جزئيات ۾ حالات جي مناسبت سان مطابقت ڏئي سگهجي ٿي، اسلام جي روءِ سان، ڪٺي ٿيل دولت ، اخلاقي ۽ معاشي نقصانن جو ڪارڻ هوندي آهي، ۽ اهڙي صورتحال، غريب، بي حال ۽ بي وس ماڻهن جا اخلاق بگاڙي ڇڏيندي آهي جنهن سان سمورو معاشرو ڊانواڊول ٿي ويندو آهي.
زڪواة جي معنيٰ آهي: ”پاڪيزگي- واڌو يجهه – بخشش ۽ رحمت!“ جيڪا جماعت زڪواة جي پابندي ڪندي آهي اها پاڪ هوندي آهي۽ وڌندي ويجهندي رهندي آهي ڇاڪاڻ ته بنيادي خوشحالي اجتماعي صحتمنديءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي، معاشي زندگيءَ جي ڪارڪردگي ۽ ترقيءَ جو دارومدار ان تي آهي. اهو مسلمانن جي بيت المال جو محور آهي، پاڻ سڳورن کي امت جي مالداري ۽ افلاس ، ٻنهي بابت الڪو هيو، پاڻ ، غربت ۽ افلاس روڪڻ کي اسلام جي اهم مقصدن منجهان ڳڻايو اٿن، سادگي۽ وقار! سادگيءَ جي پاڻ سڳورن واکاڻ فرمائي آهي ۽ پاڻ ان تي عمل به ڪري ڏيکاريائون، پر افلاس بابت پاڻ دعا فرمايائون ته: ”ربّ ذوالجلال! افلاس انسانن کان دور رکجان.“
لفقر سواد الوجه في الدارين۔
(سڃائي/ افلاس ٻنهي جهانن ۾ منهن جي ڪاراڻ آهي.)
افلاس جي ڪري، گهڻو ڪري ايمان تان به هٿ پٽڻا پوندا آهن، اهڙيءَ ريت بلڪه ان کان به وڌيڪ ، پاڻ سڳورا دولت جي فراوانيءَ کان به ڊنل هيا، اها روايت آهي ته پاڻ فرمايائون ته:
”مسلمانؤ ! مون کي توهان جي افلاس کان وڌيڪ توهان جي مالداريءَ کان خوف آهي.“
جڏهن ايران فتح ٿيو ۽ مال غنيمت جي خزانن جا انبار، حضرت عمر ؐ جي آڏو لڳايا ويا ته حضرت عمر جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا. ڪنهن پڇيو ته ”اي اميرالمؤمنين! هي ته خوشيءَ جي ساعت آهي نه ڪي غم ڪرڻ جي ؟ ! ان تي حضرت عمر ؐ وراڻيو: ”مون کي الڪو آهي ته ڪٿي هي مال اسلام لاءِ خطرو نه ثابت ٿئي ! ... اهڙو خيال اسلام جي انهن مخالفن ۽ جاهل سڌڙين جي اکين پٽجڻ لاءِ ڪافي آهي، جن کي اهو چوندي شرم به نه ايندو آهي ته مسلمانن ۾ مالِ غنيمت جي لونجهه ئي جنگين جو ڪارڻ هوندي هئي!
[b]زڪواة بابت وڌيڪ وضاحت
[/b]
* پاڻ سڳورن فرمايو آهي ته: صرف زڪواة جي نظام قائم ڪرڻ سان ئي توهان جي اسلام کي پناهه ملي سگهي ٿي، پنهنجي مال دولت مان زڪواة ادا ڪريو، زڪواة توهان کي پاڪ ۽ صاف بڻائيندي ۽ توهان کي انهن جا حق ادا ڪرڻ جي قابل بڻائيندي جيڪي توهان جا رشتيدار آهن. سائل، پاڙيسري ۽ مسڪينن جي حقن کان باخبر رهو ۽ فضول خرچيءَ ۾ نه ڦاسو!
* جيڪا قوم، زڪواة کي ڇڏي ڏيندي آهي، اها ڏڪر ۽ تباهيءَ جي ور چڙهي ويندي آهي.
* بنا زڪواة ادا ڪرڻ جي الله وٽ نه ڪي ايمان قبول آهي نه ڪي عبادت!
ڪابه مملڪت تيستائين اسلامي مملڪت سڏائڻ جي حقدار ناهي جيستائين اها زڪواة جي احڪامات کان لاپرواهي ڪري ٿي، ڇاڪاڻ ته اسلام جي روءِ سان مملڪت جو مقصد ، اجتماعي ترقي ۽ ڀلائيءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي ۽ اجتماعي ترقي، زڪواة کان سواءِ ناممڪن آهي، بشرطيڪه، انفرادي قانون سازيءَ جو حق ۽ ذاتي ملڪيت کي انفرادي آزاديءَ ۾ هڪ ضروري عنصر طور شامل ڪيو وڃي! پر جيڪڏهن اهو نظام ٽيڪس جي سڌارن کان سواءِ پنهنجي حال تي ڇڏيو وڃي ته ڪجهه ماڻهو يقيناّ پنهنجي ضرورت کان وڌيڪ اهو حاصل ڪرڻ ۽ جمع ڪرڻ لڳندا ۽ ٻيا ماڻهو بي سهارا ڇڏي ڏنا ويندا جيڪي غربت ۾ لوڙيندا رهندا، تنهنڪري ٽيڪس جي طريقي ۽ دولت جي تقسيم تي حڪومت جو اختيار ۽ ڪنٽرول هجڻ گهرجي، اسلام جي سياسي ڪاميابيءَ کانپوءِ ڪجهه عرب قبيلا اسلامي مملڪت جي حلقي ۾ اسلام جي روح کي سمجهڻ کان سواءِ ئي تڪڙ تڪڙ ۾ داخل ٿيندا ويا. قرآن ۾ اهڙن ماڻهن بابت چيو ويو آهي ته جڏهن اهي اقرار ڪن ٿا ته انهن ايمان آندو آهي ته انهن کي چئو ته انهن صرف اسلام جي قوت جي آڏو پنهنجي اطاعت جو ڪنڌ نوايو آهي جڏهن ته ايمان هڪ قلبي اثر پذيريءَ جو معاملو آهي. پاڻ سڳورنﷺ جي وصال کان پوءِ اهڙن گهڻن قبيلن زڪواة ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ ٽيڪس نه ادا ڪرڻ جي مهم شروع ڪري ڏني. پاڻ سڳورنﷺ جا جانشين حيران ٿيا ته اهڙن ماڻهن سان آخر ڇا ڪجي جيڪي مسلمان آهن، توحيد پرست به سڏجن ٿا ۽ نماز به ادا ڪن ٿا! سوخليفو ڪيئن ٿو اهڙن ماڻهن سان جنگ جوٽي سگهي ؟ شروع ۾ اهڙو خيال حضرت عمر جهڙي ارڏي ماڻهوءَ کي به آيو، پر ان ڏس ۾ پاڻ سڳورن جي خليفئه اول حضرت ابوبڪر ؐ اسلام تي هڪ صاف ۽ واضح مدبرانه نظر ٿي رکي. سندس خيال هيو ته: زڪواة جي عملي نظام کانسواءِ ايمان نامڪمل هجي ٿو. نمازون ته پڙهجن پر عوام جي ترقيءَ ۾ عملي طور حصو نه وٺجي ۽ ان لاءِ قرباني ۽ ايثار جو عملي جذبو نه رکجي سو حقيقت ۾ ايمان جي برعڪس عمل آهي بلڪه ايمان کان نسورو انڪار ڪرڻ برابر آهي. حضرت ابوبڪر فرمايو: ”آئون انهن سان جنگ جوٽيندس جيڪي زڪواة ادا ڪرڻ کان ڪيٻائين ٿا!“ حضرت عمر ؐ به سندس اعليٰ بصيرت ۽ اٽل فيصلي کي مڃيو ۽ زڪواة جي معاملي ۾ هڪ خونريز جنگ وڙهي وئي.
نهايت افسوس جي ڳالهه آهي جو اڳتي هلي زڪواة جهڙي لازمي فرض کي جيڪو مملڪت لاءِ قوت جو سرچشمو هيو ۽ جنهن جي اڳاڙي ۽ تقسيم مملڪت جي ذريعي ٿيڻ گهرجي ها، سو عام اختياري بڻجي رهجي ويو ۽ زڪواة ادا ڪندڙن کي سندن ضمير ۽ ايمان تي ڇڏي ڏنو ويو.
مغرب پاران معاشيات ۾ عدم مداخلت، معاشي توازن پيداڪرڻ لاءِ فردن جي روشن خيال خود مطلبيءَ تي اعتماد ڪيو ويو هيو ۽ هاڻي اها ڳالهه دنيا ڄاڻي ٿي ته اهڙي وجدان جي غلط مطالعي ڪهڙي افراتفري مچائي ڇڏي آهي! خود مطلبي اهڙي روشن خيال ثابت ٿي ئي نه ٿي سگهي جو اجتماعي ۽ انفرادي مفادات ڪنهن من جانب الله انتظام سان هڪ ٻئي جي موافق ٿي پون، مسلمان مملڪتن زڪواة جي معاملي ۾ جيڪو مسلمانن جي ايمان تي اعتماد ڪيو ته انهن به ساڳي وڏي غلطي ڪئي ، حڪومت جي اختيار ۽ ڪنٽرول مان نڪري واڌو سرمايو، بيت المال ۾ جمع نه ٿي سگهيو ۽ کوڙ سارا ترقيءَ جا منصوبا به انفرادي ضمير ۽ ايمان تي ڇڏيا ويا.
اسلام، اپت ۽ دولت جي تقسيم جي انتظام جي ذميواري حڪومت تي عائد ڪئي هئي. قانون سازيءَ جو اهم مسئلو حڪومت جي مداخلت ۽ فرد جي آزاديءَ ٻنهي جون حدون مقرر ڪرڻ لاءِ آهي، اسلام ان مسئلي کي دل پذير ۽ آسان عملي طريقي سان حل ڪيو آهي، پر مسلم مملڪتن پاڻ ان تجويز جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو.
زڪواة هڪ ٽيڪس آهي جيڪا سرمايي تي عائد ٿيندي آهي. اها دولت کي انهن حصن ۾ گردش ڪرائيندي آهي جيڪي ان جا وڌيڪ ضرورتمند هوندا آهن. زڪواة مال ۾ عدم مداخلت جي اصول کي ٽوڙيندڙ آهي، ان ڪري مسلمان مفڪر، اخلاقي پاڪيزگي ۽ عام خوشحاليءَ لاءِ زڪواة جي اهميت کي تسليم ڪن ٿا. حضرت امام شاهه ولي الله هڪ ولي صفت مفڪر هيو فرمائي ٿو ته:
”اها حقيقت سمجهڻ ۾ ڪنهن به غلط فهميءَ جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي ته زڪواة جو حڪم ٻن مقصدن جي تڪميل لاءِ ڏنو ويو آهي:
* تاديبِ نفس (نفس جي تربيت)
* بي سهارپ جي خاتمي لاءِ وسيلن جي فراهمي
مال ۽ دولت ڪنجوسائپ- خود غرضي- هڪ ٻئي سان ساڙ- نفرت ۽ اخلاقي ڏيوالپڻو پيدا ڪندي آهي، انهن خباثتن جو بهترين علاج مال ۽ سامان کي سخاوت سان ورڇڻ ۽ ونڊڻ ۾ آهي، سخاوت سان ڪنجوسائپ جي پاڙ پٽبي ۽ خود غرضيءَ جو علاج ٿيندو آهي، اها معاشي خالن کي ڀريندي ۽ رفاقت ۽ سهڻي ساٿ جو جذبو پيدا ڪندي آهي، اها رفاقت اعليٰ اخلاقي ڪردار جو سنگِ بنياد بڻجي ويندي آهي. جڏهن زڪواة ترقي ڪندي آهي ته ايمانداريءَ واري سلوڪ ۽ سهڻين عادتن جي پالنا ڪندي آهي. اهي عظيم صفتون آهستي آهستي انسان کي اخلاقي برتريءَ جو نمونو بڻائينديون آهن. زڪواة جو مطلب آهي تاديب نفس جي ذريعي ذات جي اصلاح! زڪواة، قومي ۽ معاشرتي غربت جي خلاف هڪ نهايت اثرائتي تدبير آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ شهري نظام تيستائين مضبوط ٿي نه ٿو سگهي جيستائين اهو ڪنهن درست معاشي بنيادن تي نه ٿو هجي. هڪ سوسائٽي پنهنجي معاشي نظام جي ذريعي پنهنجي محتاج ڪارڪنن جي ضرورتن جو انهن جي حيثيت جي مطابق انتظام ڪري سگهي ٿي. اها سوسائٽي گداگريءَ کي ڦهلجڻ کان روڪيندي آهي، ڇاڪاڻ ته نادار ، معذور، اپاهج، يتيمن ۽ اهڙن ئي محتاجن جي ٻين مڙني قسمن جي مناسب طريقي سان نگهباني ڪئي ويندي آهي ۽ کين پنڻ جهڙي ذلت ۽ بي عزتيءَ کان بچايو ويندو آهي، پر اها ڳري ذميواري تڏهن ئي اطمينان سان نڀائي سگهجي ٿي جڏهن حڪومت جي ٻين آمدنيءَ جي ذريعن سان گڏوگڏ زڪواة جي صورت ۾ هڪ خاص رقم دولتمندن کان اوڳاڙي وڃي.
قرآن حڪيم، ڪجهه اهڙن طبقن جا نالا ڳڻايا آهن جيڪي زڪواة جي رقم سان امداد ۽ تعاون جا حقدار آهن:
اِنَّمَا الصَّدَقٰتُ لِلۡفُقَرَآءِ وَ الۡمَسٰکِیۡنِ وَ الۡعٰمِلِیۡنَ عَلَیۡہَا وَ الۡمُؤَلَّفَۃِ قُلُوۡبُہُمۡ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الۡغٰرِمِیۡنَ وَ فِیۡ سَبِیۡلِ اللّٰہِ وَ ابۡنِ السَّبِیۡلِ ؕ فَرِیۡضَۃً مِّنَ اللّٰہِ ؕ وَ اللّٰہُ عَلِیۡمٌ حَکِیۡمٌ ۔ (التوبہ 60)
(خيرات- غريبن، مسڪينن لاءِ آهي ۽ انهن جي لاءِ- جيڪي ان جي اڳاڙيءَ تي مقرر هجن ، ۽ انهن لاءِ آهي جن نئون نئون ايمان آندو آهي، ۽ انهن لاءِ به آهي جيڪي غلاميءَ ۾ جڪڙيل هجن ۽ مقروض هجن، ۽ اها حق جي راهه ۾ خرچ ڪرڻ ۽ مسافرن لاءِ آهي، اهو خدا جو حڪم آهي ۽ خدا پالڻهار- حڪمت ڀريو آهي.)
غريب ۽ محتاج، اهي ٻئي اهڙا جامع لفظ آهن جو ان ۾ شامل سمورين حالتن جي فهرست جوڙڻ ناممڪن آهي، حضرت عمر ؐ محتاجن ۾ نه صرف ملازمت جي لاءِ نااهل ماڻهن کي بلڪه مڪمل طور بي روزگار رهندڙن کي به شامل فرمايو آهي، يعني اهڙا ماڻهو، جيڪي ڪم ڪري سگهن ٿا پر کين ڪم نه ٿو ملي، ”في سبيل الله“ جو اصطلاح سمورن عوامي مسئلن لاءِ عام آهي.