ڪامل ۽ مڪمل انسان
ڪنهن کيس نسورو مجبور قرار ڏنو ۽ ڪنهن کيس پنهنجي تقدير پاڻ ٺاهيندڙ سمجهيو. منطق ڪجهه به چوي پر حقيقت هيءَ آهي ته نه اختيار کانسواءِ ڪو چارو آهي ۽ نه صبر کان لنوائي سگهجي ٿو.
انسان بابت جيتريون به متضاد ڳالهيون ڪيون ويون آهن انهن سڀني ۾ هڪ جزوي سچائي موجود آهي. انسان عقل جي جوهر سان نوازيو ويو آهي پر ان عقل کي خواهشن ۽ جذبن جو غلام به انسان ئي بڻائيندو آهي. قرآن جي روءِ سان اهو درست آهي ته انسان کي خدا پنهنجي فطرت مطابق بڻايو. فطرت الله اللتي فطرة الناس عليها پر اهو انسان ناشڪر ”لربھ لڪنود“ يعني پنهنجي رب جو ناشڪرو به آهي. اٻهرو به آهي ته ڏک ۽ غم به سندس فطرت جو لازمي جزو آهي. انسان جي زندگيءَ جو سودو گهڻو ڪري ته خساري جو ئي سودو آهي. (اِنَّ الْاِنۡسَانَ لَفِیۡ خُسْرٍ)
اسلام ۽ ان جي ڪتاب (قرآن حڪيم) ۾ انسان جون اهي سڀ ڪيفيتون بيان ڪيل آهن پر گڏوگڏ اها هدايت پڻ ڪيل آهي ته انسان جي زندگيءَ جو مقصد اهوئي آهي ته هو زندگيءَ جي تضاد ۽ مونجهاري کي حل ڪندي لڳاتار ان وحدت ۽ هيڪڙائيءَ ڏانهن وکون کڻندو رهي جيڪا زندگيءَ ۽ ڪائنات جو سرچشمو آهي. ان لحاظ کان دين ۽ عقلي ڏاهپ ۾ ڪو تضاد ڪونهي. دين جي تعليم به اهائي آهي ته سڄي ڪائنات پنهنجي ڪثرت ۽ قسمين قسمين هجڻ باوجود هڪ هيڪڙائيءَ مان نڪتل آهي جيڪا شين جي ڪثرت ۽ ظاهري فرق جي جوڙيندڙ آهي.
اِنَّا لِلّٰہِ وَ اِنَّاۤ اِلَیۡہِ رٰجِعُوۡنَ (ترجمو:الله لاءِ ئي آهيون ۽ اوڏانهن ئي موٽڻا آهيون) جو پڻ اهوئي مفهوم آهي ته اسان جو سرچشمو هڪ اڪيلو خالق آهي ۽ زندگيءَ جو مقصد به انهيءَ ڏانهن موٽي وڃڻ آهي. اهو ان ڏانهن موٽڻ جو مسلسل سفر آهي. کل شيءِ يرجع الا اصلھ عقل ۽ ڏاهپ جو ڪم به اهوئي آهي ته خارجي فطرت هجي يا انساني نفس (انفس ۽ آفاق) مطلب ته هر هنڌ انهن قانونن جي ڳولا ڪري جن بابت قرآن حڪيم تبديل خلق الله چيو ۽ انهيءَ کي دين مقيم قرار ڏئي دين ۽ حڪمت (ڏاهپ) کي پاڻ ۾ ملائي ڇڏيو. دين هجي يا علم يا اخلاق سڀ ضدن کي دور ڪرڻ جون ڪوششون آهن. اچو ته ان لحاظ کان اسلام ۽ ان کي پيش ڪندڙ رحيم ۽ حڪيم نبيءَ جي تعليم ۽ زندگيءَ تي هڪ مٿاڇري نظر وجهون.
گهڻا فلسفا ۽ مذهب زندگيءَ جي ظاهري ۽ باطني تضادن کان گهٻرائجي ويا. ڪنهن چيو ته هيءَ بدلجندڙ دنيا ۽ غير حقيقي ۽ نظر جو دوکو يا مايا آهن ۽ گيان جي ذريعي ان فريب کان نجات ماڻڻ زندگيءَ جو مقصد هجڻ گهرجي، ڪنهن خواهشن جي غير مطمئن ڪندڙ ڇڪتاڻ کان بيزار ٿي اهو فيصلو ڪيو ته اهو مٿي جو سور ختم ٿيڻ جو نه آهي، تنهن ڪري سٺين ۽ خراب خواهشن کي پاڙئون پٽڻ سان ئي نرواڻ حاصل ٿي سگهي ٿو. ڪن هڪ دنيا بدران خير ۽ شر جون ٻه دنيائون بڻايون. اسلام سورة فاتحه جي پهرين سٽ ۾ انهن سمورن باطل نظرين کي رد ڪيو. ڪائنات جي خالق کي رب ۽ پالڻهار قرار ڏيندي ٻڌايو ته اهو رب ڪنهن هڪ علم (دنيا) جو رب ناهي پر رب العالمين آهي. سموريون دنيائون هڪ ئي خالق جون تخليق ڪيل ۽ هڪ ئي پالڻهار جي پرورش ڪيل آهن. جمادات، بنادات، حيوانات، انسان ذات، آسمانن، ملائڪن جو هڪ ئي خالق آهي جيڪو رحمان ۽ رحيم آهي. رحمانيت ۾ رحمت جو جيڪو مظهر آهي ان جو تعلق ڪائنات جي تخليق سان آهي، جنهن جون نعمتون ۽ برڪتون مخلوقات جي سهڻن عملن جو اجر نه پر خالق جي رحمت جو نتيجو آهي. ان کانپوءِ رحيمي شان آهي جيڪو انسانن جي غلط راهه اختيار ڪرڻ کانپوءِ پڌرو ٿيندو آهي. جيڪڏهن انسانن جي هر غلطيءَ تي پڪڙ ۽ عذاب هجي ها ته زندگي ناممڪن بڻجي پوي ها. خدا وٽ عدل به آهي ته ان جي رحمت ان جي عدل مٿان به حاوي آهي، تنهن ڪري رب العالمين کي رحمان ۽ رحيم چوڻ کانپوءِ مالڪ يوم الدين چيو ويو آهي ته جيئن رحمت جي اڳرائي انسان تي واضح ٿئي. جهڙيءَ ريت اسلام جو پيش ڪيل خدا رب العالمين آهي اهڙي ريت ان جو ڪامل نبيﷺ به مڪمل رحمت جو مظهر آهي. ڪيترن مذهبن ته هن ڪائنات کي ملعون قرار ڏنو هو، پاڻ سڳورنﷺ جن فرمايو ته هيءَ ڪائنات نه بي بنياد آهي ۽ نه باطل ۽ مردود. رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ ہٰذا بَاطِلًا (ترجمو: مومن چوندا آهن ته اي رب اسان جا دنيا تو اجائي پيدا نه ڪئي آهي) خدا جي رحمت سموري ڪائنات ۾ جاري ۽ ساري آهي، اُها ڪنهن هڪ دنيا (عالم) تائين محدود ناهي. حقيقي معرفت جي تقاضا هيءَ اهي ته هر دنيا (عالم) کي خدا جو هڪ مظهر سمجهيو وڃي ۽ هر مظهر ۾ خدا جون حڪمتون ۽ نعمتون ڳوليون وڃن. رهبانيت جا مذهب مادي ۽ جسماني دنيا کي ملعون سمجهي فڪر ۽ عمل ۾ ان کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ جاکوڙي رهيا هئا ته روحانيت جي تڪميل لاءِ دنيا کان ڪناره ڪشي ۽ جسم کي ايذاءَ ڏيڻ کي ضروري سمجهندا هئا. نبي حڪيم ۽ رحيم اهو اعلان ڪيو ته ”لارهبانيت في الاسلام“ ڪو انسان دنيا کي رد ڪري ته روحانيت ۾ ترقي ڪري سگهي ٿو ۽ خدا تائين ان جي رسائي ٿي سگهي ٿي. انسان جي مقصدن ۽ جذبن ۾ تضاد پيدا ٿيندو آهي پر ان جو علاج جذبن کي مارڻ سان نه پر عملن جي حدن سان ان ۾ توازن پيدا ڪرڻ آهي ته جيئن جذبن جون قوتون نه پاڻ ۾ وڙهي پون ۽ نه عقل ۽ ايمان سان هٿئين پئجي وڃن. قرآن ۽ حديث ۾ ڪيترن ئي هنڌن تي نفس اماره ۽ جذبن جي سرڪشيءَ لاءِ شيطان جو اصطلاح استعمال ٿيندو آهي. نبي ڪريمﷺ فرمايو ته هر شخص سان سندس هڪ شيطان لڳل آهي. ٻڌندڙ صحابي پڇيو ته ڇا حضورﷺ جن سان به آهي؟ ان جو جيڪو بصيرت ۽ حڪمت ڀريو جواب ڏنو ويو اسلام جو سمورو امتيازي شان ان جي اندر موجود آهي. فرمايو ويو ته ها مون سان گڏ به آهي پر مون ان کي مسلمان بڻائي ان کي پاڻ سان گڏ رکيو آهي. ان مان اهو واضح ٿئي ٿو ته اسلام جي روءِ سان دنيا ۾ ڪا به اهڙي سگهه ڪونهي جنهن کي مطلق شر چئي سگهو. زندگيءَ جون اڪثر قوتون پوءِ مادي ۽ طبعي هجن يا نفسي يعني بجليءَ وانگر، ٻئي طرف قوتون آهن. خير ۽ شر جو مدار انهن جي صحيح يا غلط استعمال تي آهي. ڏسو رسول ڪريمﷺ جي رحمت ڀري تعليم جنهن ۾ جذبن ۽ شهوتن جي شيطانيت پڻ عملي زاويي جي تبديليءَ سان زندگيءَ جي معاون ۽ ارتقا جو ذريعو بڻجي سگهي ٿي.
صفتن جي ڪمال جو تصور خدا جي ذات سان لاڳاپيل آهي. خدا جي ڪامل ذات جو سمجهڻ انسان لاءِ ممڪن ناهي. خدا عليم آهي پر ان جو علم انسان جي علم وانگر نٿو ٿي سگهي جيڪو مشاهدي، استقرار (طئي ٿيڻ جي حالت)، استخراج (ڌاريا خارج ڪرڻ واري حالت) ۽ سبب اسباب جي ڳانڍاپن کان واقف ٿيڻ جو نالو آهي. هو سميع آهي پر ان جو ٻڌڻ ان قسم جو ناهي جيڪو انسان جي ٻڌڻ جي اوزار جي پيداوارآهي. هو ڏسندڙ آهي پر سندس ڏسڻ جو عمل اسان جي اکين جي ڏسڻ وانگر نٿو ٿي سگهي. هُو رحيم آهي پر ان جي رحم ۾ اُها احسانمنديءَ واري ڪيفيت نٿي ٿي سگهي جيڪا انسان جي رحم واري جذبي ۾ هوندي آهي. انهن صفتن جو ڪمال فقط خدا ۾ ئي ٿي سگهي ٿو. ڪيترائي مذهب ۽ دين ان غلطيءَ سبب نبوت الوهيت بڻجي وئي. انهن مذهبن اهو به نه سوچيو ته جڏهن خود خدائي انسان جو روپ وٺي دنيا جي هدايت لاءِ نازل ٿيو ته انسانن لاءِ اهو ڪهڙيءَ ريت مثال ۽ اسوه حسنه بڻجي سگهي ٿو. انسان جي رهنمائيءَ لاءِ ته انسان جو ئي اعليٰ مثال ڪم اچي سگهي ٿو. انهن مذهبن جي ڀيٽ ۾ محمد رسول اللهﷺ جو ڪمال انسانيت جو ڪمال آهي. هيءُ اهڙي انسان جو ڪمال آهي جيڪو انسانن آڏو پنهنجو پاڻ کي خدا جي ٻانهي طور پيش ڪري ٿو ۽ پاڻ کي معبود بنائڻ جو باطل خيال به سندس ذهن ۾ نٿو اچي سگهي. هو ماڻهن کي چوي ٿو ته مان وڏي عرصي تائين حق جو طالب ۽ سوچ ويچار ڪندڙ انسان هوس ۽ مون کي اها خبر به نه هئي ته ايمان ڇاکي چوندا آهن. هو هدايت يافته ٿيڻ بعد پاڻ کي خدا جو پيغمبر چوي ٿو، هُو عالم الغيب هجڻ جو دعويدار ڪونهي. هو راست بازيءَ سان چوي ٿو ته مون کي غيب جو رڳو ايترو علم آهي جيترو خدا مون کي عطا ڪيو آهي. هو خدا جي ڪُلي معرفت جو تمام گهڻو حصو ماڻڻ بعد به ما عرفتڪ حق معرفتڪ (ترجمو: مان تنهنجي معرفت جو حق ادا ڪرڻ کان عاجز آهيان) پڪاري ٿو. اي خدا تنهنجي ذات کي ڀليءَ ڀت ڄاڻن جي دعويٰ ڪير ٿو ڪري سگهي. هو پنهنجي پيروڪارن کي چوي ٿو ته دنيا جي ڪمن ڪارين جي ڄاڻ توهان کي مون کان وڌيڪ ٿي سگهي ٿي. بشريت جي تقاضا سبب مون کان به غلطي ٿي سگهي ٿي. انهن اعتراضن سان ڪنهن مخلص ۽ راست باز (سڌي رستي تي هلندڙ) انسان جي ڪمال ۾ ڪو نقص نٿو ٿي سگهي. درحقيقت ڪنهن انسان طرفان ڪمال جي دعويٰ ڪرڻ خود نقص جي علامت آهي. پاڻ سڳورنﷺ جو ڪمال بشريت ۽ الله جي ٻانهپ جو ڪمال آهي. پاڻ سڳوراﷺ ڪامل خدا نه پر ڪامل انسان آهن. ان ڀلاري هستيءَ جو ڪمال صفتن جي همه گيري ۽ عمل جي جامعيت تي ٻڌل آهي، جنهن خدا کين سڀني جهانن لاءِ سدائين لاءِ سهڻو نمونو بنائڻ ٿي چاهيو ان جي مشيت کين زندگيءَ جي سڀني مرحلن مان گذاريو ۽ زندگيءَ جي هر شعبي ۽ هر مرحلي ۾ سندن فڪر ۽ عمل جو اندازو ان شعبي ۾ انسانن لاءِ هدايت جي شمع بڻجي ويو. غربت ۽ يتيميءَ کان وٺي انساني زندگيءَ جا سمورا طئي ڪري ورتا. هو هڪ مزدور جي زندگي به بسر ڪري چڪا هئا تنهن ڪري مزدورن جي حقن ۽ فرضن کان ڀليءَ ڀت آگاهه هئا. مزدورن کي دنيا حقير سمجهندي هئي پر سڀ کان پهرين پاڻ سڳورنﷺ اعلان ڪيو ته الڪاسب حبيب الله. جائز ڌنڌي ۽ مزدوريءَ مان روزي ڪمائيندڙ خدا جو دوست آهي. خدا جو دوست هجڻ کان مٿانهون درجو ٻيو ڪهڙو ٿي سگهي ٿو. هر قسم جي مصيبتن ۽ مخالفتن جي مقابلي ۾ اٽل، صبر ۽ مستقل مزاجي، ناڪامين ۾ ڪڏهن به مايوس نه ٿيڻ ۽ ڪاميابيءَ جي وقت وڏائي ۽ تڪبر کان نفس کي بچائڻ، ديانتداري ۽ حڪمت عمليءَ سان هڪ ڪامياب واپاريءَ لاءِ مثال بڻجڻ، هڪ وڏي عمر جي بيواهه سان شادي ڪري آخر تائين محبت ۽ وفا جو مثال پيش ڪرڻ، ڪامياب فاتح بڻجي اذيت ڏيندڙ پٿر دل ڏوهارين کي لا تثريب عليڪم اليوم چئي معاف ڪري ڇڏڻ، صلح ۽ امن کي پنهنجي ڪوششن جو مقصد ٻڌائيندي ۽ جنگ جي ضرورت پوڻ تي بهادريءَ سان ويڙهه ڪندي به انسانيت جي قدرن کي نظرانداز نه ڪرڻ، هڪ قانون ساز جي حيثيت ۾ اهڙا عدل انصاف تي ٻڌل قانون پيش ڪرڻ جن جو مثال ان کان اڳ نٿو ملي. زندگيءَ جو ڪهڙو شعبو آهي جنهن بابت بنيادي هدايت سندن زندگيءَ جي سهڻي نموني (اسوه حسنه) ۾ نه ملي سگهي. پنهنجن توڙي پراون سان سهڻو ورتاءُ، اختلاف باوجود ٻين مذهبن جي پيروڪارن سان سهڻي سلوڪ جي تاڪيد، سڀني فردن ۽ قومن لاءِ مذهب ۽ ضمير جي آزادي، لااکراه في الدين جو عام اعلان، سواءِ انهن معاملن ۾ جن ۾ فطرت پاڻ فرق رکيو آهي. مردن، عورتن جي حقن ۽ فرضن ۾ عام مساوات ۽ هڪ جهڙائي، علم حاصل ڪرڻ جي فضيلت ۽ ان لاءِ ترغيب، علم وڌائڻ جي مسلسل ڪوشش ۽ ان لاءِ دعا، زندگيءَ جي اوسر ۽ ارتقا جو تصور. اهو ته جنهن شخص جا ٻه ڏينهن ساڳيا رهيا ۽ ان ڪنهن سٺي پهلوءَ ۾ ترقي نه ڪئي ته هو خساري ۾ رهيو. من الستوا و ماه فهو مغبون. روحانيت، حڪمت (ڏاهپ) ۽ اخلاق جون سٺيون ڳالهيون کانئن اڳ به نبي سڳورا، اولياءَ، صالح ۽ ڏاها چوندا پئي آيا پر ايمان، حڪمت ۽ عمل ۾ اُها جامعيت ڪٿي به نٿي ملي.
نبوت اهڙي ئي شخص تي ختم ٿي سگهي ٿي جنهن جي زندگي ڪنهن به پهلوءَ جي حوالي سان اڻپوري نه ڏسجي جيڪو مزدور ۽ هاريءَ لاءِ مثالي هجي ته حڪمران ۽ داناءَ لاءِ به. جيڪو زندگيءَ لاءِ جاکوڙڻ ۽ سوچ ويچار ۽ جذبن جي تضادن ۾ کين حل ڪرڻ ۽ انهن ۾ هيڪڙائي پيدا ڪرڻ جو ڍنگ رڳو نظري طور نه ٻڌائي پر نصب العين کي عملي روپ ڏيئي فردن ۽ قومن لاءِ مٿانهون مثال پيش ڪري. ان جامعيت وارو انسان پاڻ سڳورنﷺ جي بعثت کان نه اڳ انساني تاريخ پيش ڪيو ۽ اڳتي ان جو امڪان آهي. خالي مٿانهين درجي فڪر ۽ فلسفي جي ڀيٽ ۾ زندهه عملي مثال گهڻو وڌيڪ اثرائتو ثابت ٿيندو آهي. انسانن جا اخلاق سٺن مثالن ۽ نمونن کان متاثر ٿي عملي سانچن ۾ ٺهندا آهن. وڌ ۾ وڌ تعداد ۾ سٺا نمونا پاڻ سڳورنﷺ جي زندگيءَ ۾ ئي ملي سگهن ٿا. اهڙي ئي انسان کي ڪامل انسان چئي سگهون ٿا جنهن جو ڪمال زندگيءَ جي هر شعبي ۾ نظر ايندڙ ۽ حوصلو بخشيندڙ هجي ۽ جنهن جي جامعيت کان انسانيت جو ڪو به شعبو ٻاهر نه هجي. *