سنڌ ۾ نيون شاگرد تنظيمون
صدر-ڄام ساقي
نائب صدر- اعجاز قريشي-نديم اختر
جنرل سيڪريٽري-شاهه محمد شاهه ۽ مسعود پيرزادو
پريس سيڪريٽري-مهر حسين شاهه
سوشل سيڪريٽري-عبدالحئي پليجو
شام جو جلسو ڪرايو ويو، جنهن جو افتتاح سنڌ جي جهوني سياستدان شيخ عبدالمجيد سنڌي ڪيو ۽ صدارت سائين جي. ايم. سيد جي تصوير کان ڪرائي ويئي ۽ مهمان خصوصي اجمل خٽڪ هو. جلسي ۾ پهريون ڀيرو شهيد هيمون ڪالاڻي جا فوٽو وڏي تعداد ۾ ورهايا ويا. اهڙيءَ ريت شهيد هيمون ڪالاڻيءَ جي ياد کي تازو ڪري سنڌ عوام کي پنهنجن سورمن ۽ شهيد سان آشنا ڪيو ويو، شيخ اياز لکيو هو ته:
”جڏهن ڪا قوم مرده ٿيندي آهي ته ان کي ماضيءَ سان محبت نئين زندگي عطا ڪندي آهي.“
شهيد هميون ڪالاڻي هجي يا شهيد هوش محمد، شهيد ڏاهر اعظم هجي يا شهيد دودو، شهيد مخدوم بلاول هجي يا شهيد دريا خان، انهن سڀني جي ياد سنڌي قوم ۽ ان جي نوجوانن کي پنهنجي وجود جي ڄاڻ ۽ پنهنجي پيرن تي بيهڻ جي سُڌ ڏني. اسانجا سورما ۽ اسانجا شهيد هڪ مقدس مِشن جا امين هئا. انهي مقدس ڪم کي سرانجام ڏيندي هنن پنهنجون حياتيون قربان ڪري ڇڏيون، اُها مِشن يا اُهو ڪم هو سنڌ ڌرتي آزادي ۽ خودمختياري جو.
اسانجي حاڪمن نه رڳو اسان تي سياسي قبضو ڄمايو هو، پر اسانجي ذهنن مان پنهنجي علحده قومي حيثيت جي سڃاڻپ کي ڇني وٺڻ لاءِ ثقافتي برابري جا به حربا هلايا. هنن اسانجي تهذيب کي ڪافر. هندوئن جي تهذيب قرار ڏيئي اسان کي سندن تهذيب جو شائق ۽ متوالو بڻايو. هنن اسانجي نصابي ڪتابن ۾ پنهنجن سورمن کي اسان تي مڙهيو ۽ اسان کي مجبور ڪيو ويو ته اسان انهن جي آڻ مڃون ۽ انهن جي عزت ڪريون اسان جي نصابي ڪتابن مان ڪنهن ۾ به سنڌ جي عظمت ۽ سنڌ جي سورمن جي ذڪر کي شامل نه ڪيو ويو. اسانجي ماضيءَ کي ڌڪار لائق قرار ڏيئي اسان جي ذهنن ۾ اهو بُس ڀريو ويو ته توهان جو ڪو ماضي ڪونهي، جيڪڏهن ڪو آهي ته توهان جو مسلمان هئڻ جي ناتي ان ان سان ڪوبه تعلق نه رهيو آهي. انهي ڪري هنن سنڌ کي سنڌ سڏڻ بجاءِ ”باب الاسلام“ سڏڻ جي پروپئگنڊا ڪئي. هنن اسانجي شهرن جي روڊن، ڳلين، پارڪن، ڪاليجن، اسڪولن ۽ پاڙن کي به مشرف به اسلام ڪري انهن تي پنهنجن اڳواڻن جا نالا رکيا. اسان جي ڪن سڄاڻ ۽ وطن پرست ماڻهن جڏهن اهڙن ڪڌن ڪرتوتن خلاف آواز اٿاريو ته انهن کي ملڪ دشمن، اسلام دشمن قرار ڏيئي بدنام ڪيو ويو. اسلام جي مقدس نالي کي هر هنڌ ۽ هر گهڙي اسانجي خلاف اهڙي ريت استعمال ڪيو ويو جو ائين محسوس ٿيڻ لڳو ته شايد اسلام اصل ۾ پيدا ئي انهن وٽ ٿيو آهي. اهڙين دشوار حالتن ۾ سنڌي ماڻهوءَ کي اگهور ننڊ مان جهنجهوڙي جاڳائڻ جو جوکم ڀريو ڪم ٽن ڌرين والهانه انداز ۾ سرانجام ڏنو. هڪ سائين جي. ايم سيد، جنهن سنڌ جي ماڻهوءَ کي پنهنجي وڃايل وجود جي احساس کان آشنا ۽ آگاهه ڪيو ۽ جيڪا مِشن هو اڄ به پورو ڪري رهيو آهي.
سُتي سيج هياس، مُون کي آهه اُٿاريو،
جنين جاڳاياس، آئون نه جينئدي اُن ري.
(لطيف)
ٻيو سنڌي شاگرد، جنهن پنهنجا سک، آرام ڦٽائي سنڌ جي سياسي دنيا ۾ وڏي ولوڙ پيدا ڪري ڇڏي. ٽيون سنڌي اديب ۽ شاعر جنهن سنڌين جي تصور کي لفظن جو سهڻو روپ ڏيئي ذهنن جا تاڪ کولي ڇڏيا ۽ اندر ۾ مٽيءَ سان محبت جا پيچ پختا ڪري ڇڏيا.
شاگردن جي هلچل کان خائف ٿي حڪومت وڌيڪ سخت گيري ڪئي، شاگردن جون گرفتاريون عمل ۾ آيون. انهن ۾ يوسف ٽالپر، مسعود نوراني، ڄام ساقي، لالا قادر، اقبال ترين، مير ٿيٻو، هدايت حسين، نديم اختر، عنايت ڪاشميري، غلام محمد ساريو ۽ شوڪت سنڌي شامل هئا. ٿوري ئي وقت ۾ حڪومت خلاف ملڪ گير تحريڪ شروع ٿي ويئي. جنهن جي نتيجي۾ ڪراچي، راولپنڊي، ڊاڪا ۽ چٽا گانگ ۾ ڪيترائي شاگرد شهيد ٿيا. انهي عوامي تحريڪ دوران جنرل اعظم خان حيدرآباد جي دوري تي آيو. حيدرآباد ۾ اچڻ وقت ريلوي اسٽيشن تي هن جو استقبال ڪيو ويو. هن جي استقبال لاءِ ٽيهه چاليهه سنڌي شاگرد پڻ ”جيئي سنڌ“ ”مرسون مرسون. مرسون سنڌ نه ڏيسون“ جا بينر کڻي پليٽ فارم تي پهچي ويا. هنن پليٽ فارم تي پهچڻ شرط ”جيئي سنڌ“ ”ون يونٽ ٽوڙيو“ جا زبردست نعرا هنيا. جنهن تي ٻين غير سنڌي ماڻهن اعتراض ڪيو، پر هنن اعتراض جا ڪابه پرواهه نه ڪئي. هنن سان چار پنج غير سنڌي شاگرد پڻ هئا. پليٽ فارم تي ٻه ٽي هزار ماڻهو موجود هئا. ٿوري دير کان پوءِ جنرل اعظم ٽرين ۾ آيو ۽ کيس جلوس جي شڪل ۾ گاڏي کاتي ڏانهن نيو پيو ويو.سنڌ شاگرد سڄي جلوس ۾ نعرا هڻندا جلوس سان گڏ هلندا رهيا، ٿوري دير لاءِ سنڌي ۽ مهاجر شاگردن درميان نعرن جي ڏي وٺ به ٿي پر جلوس جڏهن جاگيردار هوٽل وٽ پهتو ته سنڌي شآگردن تي غير سنڌين (مهاجر) طرفان حملو ڪيو ويو، پر سنڌي شاگرد ڌڪ کائيندا، مقابلو ڪندا نعرا هڻندا اڳتي وڌندا رهيا.
هيءَ اهو دور هو جڏهن ايوب خان جي خلاف تحريڪ زورن تي هئي، انهي دوران ايئر مارشل اصغر خان جيڪو ايوب خان خلاف پيش پيش هو حيدرآباد جي دوري تي آيو. جيئن ته اصغر خان ڪار ذريعي ڪراچي کان حيدرآباد اچي رهيو هو، انهي ڪري سندس آجيان راڻي باغ وٽ ڪئي ويئي ته جيئن کيس جلوس جي شڪل ۾ شهر ڏانهن آندو وڃي. سندس آجيان لاءِ اٽڪل اٺ ڏهه هزار ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا. سنڌي شاگرد ٻن سئون جي تعداد ۾ بينر کڻي اُتي پهچي ويا. هنن اتي بيج به وڏي انداز ۾ ورهايا، جڏهن اصغر خان پهتو ته جلوس شهر ڏانهن رخ رکيو، جلوس جي اڳيان سنڌي شاگرد ”جيئي سنڌ“ جا نعرا هڻندا جلوس سان گڏ هلندارهيا. واٽ تي ٿوري ڏي وٺ پڻ ٿي، پر جلوس اڳيان وڌندو رهيو، جلوس جڏهن گاڏي کاتي ۾ سلطان وٽ پهتو ته جلوس ۾ شريڪ ملان جن جي هٿن ۾ بينر هئا ۽ جن تي ”پاڪستان ڪا مطلب ڪيا“ ”لاالھ الاالللھ“ لکيل هو تن مان ڏانڊا ڪڍي اسان تي ڪاهي پيا. اٽڪل اڌ ڪلاڪ اهو جهڳڙو هليو ۽ ٻنهي طرفن جا ڪافي ماڻهو زخمي ٿيا پر غلام نبي پليجي ۽ ايوب کي ڪافي ڌڪ لڳا. انهي جلوس ۾ اقبال ميمڻ، غلام قادر پليجي، عبدالحليم پليجي، حمزي خان پليجي ۽ پناهه جگر سنڌي کي به ڌڪ لڳا. انهي کان پوءِ اصغر سنڌ جي دوري تي جتي به ويو اتي سندس استقبال جيئي سنڌ جي نعرن سان ڪيو ويو. دادو ۾ صلاح الدين پنهور، مهتاب شاهه، عبدالحئي قريشي، نوابشاهه ۾ شاهه محمد عزيز ڀنگوار، سڪندر ڀنگوار، اسماعيل وساڻ، احمد خان جمالي ۽ عزيز ميمڻ، ٺٽي ۾ اوڀائي خشڪ ۽ عقيلي انهن جلسن جلوسن ۾ ڀرپور حصو ورتو. انهي کان جلد پوءِ سڀني گرفتار ٿيل شاگردن کي ”رويو بورڊ“ جي اڳيان پيش ڪيو ويو، جنهن کين آزاد ڪري ڇڏيو. حيدرآباد پهچڻ تي شاگرد اڳواڻن جو عظيم الشان استقبال ڪيو ويو، حيدرآباد جي فضا”جيئي سنڌ“ جي نعرن سان ٻُرڻ لڳي.
هاڻي سنڌ اسٽوڊنٽس ڪلچرل آرگنائيزيشن جون نيئن سر چونڊون ٿيون جنهن ۾ مسعود نوراني کي چيئرمين، لالا قادر ۽ اقبال ترين نائب صدر، غلام قادر پليجو جنرل سيڪريٽري، گوهر شاهه جوائنٽ سيڪريٽري منتخب ٿيا. سڀئي آزاد ٿيل شاگرد عوامي رابطي مهم لاءِ سنڌ جي دوري تي نڪري پيا. هو جتي به ويا اتي وڏي عزت ۽ مان پاتائون ۽ سندس عاليشان آجياڻا ٿيا. اهو دورو هلندڙ ئي هئو ته بلڙي شاهه ڪريم ۾ مقامي شاگردن جي جلوس تي پنجابي آبادگارن فائرنگ ڪئي جنهن جي نتيجي ۾ هڪ پورهيت ”بلو پنهور“ شهيد ٿيو. بلو پنهور جيئي سنڌ تحريڪ جو شهيد اول آهي، پر افسوس هن ڳالهه جو آهي ته هن شهيد جي قبر نهايت زبون حالت ۾ پنهنجي بي زباني سان اسان سنڌين جي بي پرواهي، لاتعلقي ۽ بي حسيءَ تي ماتم ڪري رهي آهي. ٻڌڻ ۾ آيو هئو ته جڏهن مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جي بنگلي تي سنڌ متحده محاذ جو جلسو ٿيو هئو جنهن ۾ سنڌ جو ذات وڏو ماڻهو شريڪ ٿيو هو ته ڪن ماڻهن شهيد بلو پنهور جي يادگار قائم ڪرڻ لاءِ وڏي پئماني تي چندو ميڙيو هئو، افسوس جو لائق هيءَ ڳالهه آهي ته شهيد جي نالي ۾ چندو اُڳاڙي ڪري نه اُها رقم اُن جي مسڪين پونيرن کي ڏني ويئي ۽ نه ڪو يادگار قائم ڪيو ويو. يادگار ته ٺهيو پر رڳو قبر تي سِرن سان ڪا چوڪنڊي به نه ٺهرائي ويئي ۽ نه ڪو ڪُتبو لڳايو ويو. جيڪڏهن قومي ڪارڪن پنهنجي شهيدن جو خون به نيلام ڪرڻ لڳن ته پوءِ قوم جي قسمت جو حال ۽ حشر ڪهڙو ٿيندو سو سمجهه کان ٻاهر نه آهي. انهي چندي جي اُڳاڙي ۽ کپت جا ڦاٽ تڏهن ڦاٽا جڏهن SSCO جي مسعود نورانيءَ جا رسول بخش پليجي سان اختلاف ٿيا ۽ هو انهن کان الڳ ٿي ويو. علحدگي کي اڃا ٿورڙا ئي ڏينهن ٿيا هئا ته پناهه جگر جي نالي سان مسعود نورانيءَ خلاف بيشمار الزامن تي مشتمل هڪ پمفليٽ ”ڏي جواب“ جي نالي سان پڌرو ٿيو. انهيءَ پمفليٽ جي جواب ۾ خليل بچاڻي جي نالي سان ”وٺ جواب ۽ ڏي جواب“ جي عنوان سان جوابي پمفليٽ پڌرو ٿيو. انهن پمفليٽن ٻين ڪيترن رازن کان پردا هٽائڻ سان گڏ انهيءَ راز تان به پردو هٽائي ڳُجهه اندر جي ڳالهه کي پڌرو ڪري ڇڏيو. بهرحال اهي ماضيءَ جون ڪڙيون مٺيون ڳالهيون هيون، جيڪي ماضيءَ جي مزارن ۾ دفن ٿي ويون ۽ ڌرين جا زخم به ڀرجي ويا ۽ هاڻي ته مسعود ۽ پليجو صاحب کير کنڊ ٿي ويا آهن ۽ مسعود پليجي صاحب جي ”سنڌ سُڄاڻ سڀا“ جو حصو آهي. جڏهن ”بلو پنهور“ جي شهادت جي خبر ٽنڊو محمد خان، ماتلي، حيدرآباد، ميرپور بٺورو، دڙو ۽ سجاول پهتي ته سوين شاگرد ۽ نوجوان اچي بلڙي ۾ گڏ ٿيا.
ماڻهن جي وڏي ميڙ جنازي ۾ شرڪت ڪئي. ٻي ڏينهن به سڄو شهر بند رهيو ۽ شاگردن جلوس ڪڍيو ۽ قاتلن جي گهر تي حملو ڪيو ۽ اهي ان کان اڳ فرار ٿي چڪا هئا. مقامي ماڻهن ۾ پنجابين خلاف ڪافي تاءُ هئو، رات وچ ۾ ڪي نامعلوم شهر ۾ موجود پنجابين جي دڪانن کي ٽوڙي مال کڻي ويا. آسپاس جي پنجابي آبادگارن ۾ ايترو هراس پکڙيو جو ڪيترا ته زمينون ڇڏي پنجاب هليا ويا. وري تڏهن موٽيا جڏهن ملڪ ۾ يحيٰ خان واري مارشل لا لڳي. شهيد بلو پنهور جا قاتل جيل ۾ هئا، پر پوءِ ڪيس ملٽري ڪورٽ ۾ اماڻيو ويو، جتي انهن جي ضمانت به ٿي ۽ ڪيس مان رهائي به.
ايوب خان جي آمريت ۽ ون يونٽ خلاف تحريڪ جاري هئي ته حيدرآباد ۾ خالد سنڌي جي اڳواڻي هيٺ هڪ ڪاميٽي ٺاهي ويئي جنهن اعلان ڪيو ته علامتي بک هڙتال جو سلسلو شروع ڪجي ٿو ۽ اهو تيستائين جاري رهندو جيستائين ون يونٽ کي نه ٽوڙيو ويو آهي. پهريائين خالد سنڌ 67 ڪلاڪن جي بک هڙتال تي ويٺو ۽ پوءِ سڄي سنڌ ۾ بک هڙتالن جو سلسلو شروع ٿي ويو. انهي دوران راولپنڊي ۾ ڊئڪ DAC جي ميٽنگ شروع ٿيڻ واري هئي جنهن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تقريباً پاڪستان جا سڀ مکيه سياسي اڳواڻ لاهور ۾ اچي گڏ ٿيا هئا. دادو ۽ حيدرآباد کان اٽڪل ٽيهارو کن شاگرد سهي سنڀري لاهور روانا ٿيا ته اتي آيل سياسي اڳواڻن تي دٻاءَ وجهجي ته اهي DAC جي گڏجاڻي ۾ ون يونٽ ٽوڙائڻ جو مطالبو به ڪن. دادو مان لاهور ويل شاگردن ۾ صلاح الدين پنهور، احمد خان ملڪاڻي، غلام محمد ملڪاڻي، عبدالحئي قريشي ۽ اعجاز قريشي شامل هئا ۽ حيدرآباد مان مسعود نوراني، اشفاق ميمڻ، غلام قادر پليجو ۽ ٻيا ويا هئا. سنڌي شاگردن جو اهو بنهه همت ڀريو تاريخي قدم هئو جو انهن اولهه پاڪستان سرڪار جي گادي واري شهر ۾ وڃي سنڌ جي حقن جو آواز بلند ڪيو. اهو آواز ”هونئن ته پارليامينٽري پليٽ فارم تي 1955ع ۾ ون يونٽ ٺهڻ بعد ترت اولهه پاڪستان اسيمبلي ۾ سنڌ سچار ۽ وطن پرست سياستدانن سائين. جي. ايم سيد ۽ رئيس غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي جي ڪوششن سان اٿاريو ويو هو ۽ سياسي حڪمت عملي جي ذريعي اولهه پاڪستان اسيمبليءَ کان ون يونٽ ٽوڙائڻ جو ٺهرءَ به پاس ڪرائي ورتو هو، اها پارليامينٽري سياست جي وڏي ڪاميابي هئي، جڏهن يحيٰ خان 1969ع ۾ ون يونٽ ٽوڙڻ جو اعلان ڪيو ته انهيءَ اعلان ۾ اسيمبلي جي اُنهيءَ قرارداد جو به حوالو ڏنو هئائين. سنڌي شاگردن سياسي اڳواڻن سان ڳالهائڻ سان گڏ لاهور ۾ ون يونٽ خلاف هزارين جي تعداد ۾ پمفليٽ ورهايا. جڏهن عوامي ليگ جو صدر محترم (مرحوم) شيخ مجيب الرحمان لاهور هوائي اڏي تي پهتو ته سنڌي شاگردن ”جيئي سنڌ“ ۽ ”مرسون مرسون سنڌ نه ڏيسون“ جي اُڀ ڏاريندڙ نعرن سان سندس استقبال ڪيو. هتي سرڪار جي دلالن ۽ جميعت جي غنڊن مٿن حملي جي ڪوشش ڪئي ۽ هنن مڙسي سان منهن ڏيندي انهيءَ عزم جو اظهار ڪيو ته اسان ون يونٽ ٽوڙائڻ کان سواءِ واپس سنڌ نه وينداسين. انهيءَ ساري ماجرا کي لاهور جي اخبارن خوب رنگ ڏيئي ڇاپيو ته ”جيئي سنڌ وارا لاهور پهچي ويا آهن پر پنجاب جا سياستدان خاموش ڇو آهن؟“ انهيءَ پروپئگنڊا جو تاثر چڻ هيءُ هئو ته جيئي سنڌ جي ڪا فوج لاهور تي چڙهائي ڪري آئي آهي ۽ پنجاب وارن کي ان جو مقابلو ڪرڻ لاءِ اُٿي کڙو ٿيڻ گهرجي. پروپئگنڊا جي انهيءَ مهم ۾ اخبار ”امروز“ ۽ ”نواءِ وقت“ پيش پيش هيون.
انهيءَ دوران سنڌ اسٽوڊنٽس ڪلچرل آرگنائيزيشن (SSCO) طرفان 4 مارچ جو ڏينهن عظيم الشان نموني ملهائڻ جي سڏ ڏنو ويو. هونئن ته سڄي سنڌ ۾ هيءَ ڏينهن ملهايو ويو، پر انهيءَ سلسلي جو عظيم الشان جلسو ۽ جلوس حيدرآباد ۾ ٿيو، جتي سموري سنڌ مان ٽرڪن، بسن، موٽرن، ريلواين ۾ لکها سنڌي اچي ڀيڙا ٿيا. هن اجتماع ڪٺي ڪرڻ جي سلسلي ۾ محترم حفيظ قريشي، رسول بخش پليجي، يوسف ٽالپر، يوسف لغاري، مسعود نوراني ۽ ٻين سنڌ جا دورا ڪري سنڌي عوام کي هن اجتماع ۾ گڏ ٿيڻ جي اپيل ڪئي. انهيءَ ڪم ۾ محترم حفيظ قريشي جنهن کي سائين جي. ايم. سيد سنڌ جو ابوالڪلام چوندو آهي، جي شعله نوا تقريرن وڏو ڪردار ادا ڪيو. وطن سان وچن پاڙڻ جو اهو عظيم مظاهرو سنڌ جي قومي جدوجهد جي تاريخ جو يادگار باب آهي، جڏهن سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان اٽڪل ٻه لک پٽڪي وَرَ حيدرآباد شهر پهتا ته ساري حيدرآباد جي رونق ئي ڪجهه ٻي ٿي ويئي. حيدرآباد ۾ رهندڙ سنڌي ايئن محسوس ڪرڻ لڳا ته اُهي غلام شاهه ڪلهوڙي جي هن شهر ۾ اڪيلا نه آهن. جڏهن به هنن تي ڪا آفت آئي ته سڄي سنڌ انهن لاءِ اُٿلي پوندي. انهيءَ جلسي شهري سنڌي کي ٻهراڙي جي سنڌي سان سلهاڙي ڇڏيو، اها اسانجي قومي زندگي جي ڪيڏي نه وڏي ٽريجڊي آهي، جو اسان جي وطن جي شهرن ۾ اسان سنڌي ويچارا ۽ غير محفوظ ٿي ويا آهيون.
4 مارچ جو هيءَ تاريخي جلوس سنڌ يونيورسٽي اولڊ ڪئپس وٽان نڪتو. ڪي ماڻهو گهوڙا گاڏين، ڪي ٽرڪن، ڪي پيدل جٿن جي صورت ۾ نعرا هڻندا ظلم ۽ جبر جا ڪوٽ ڪنبائيندا شهر جي مکيه رستن تان چڪر ڪاٽيندا پڪي قلعي ۾ جنرل هوش محمد شهيد جي قبر تي سلامتي ڏيندا، وري ساڳئي ضابطي سان جلوس جي شڪل ۾ واپس اولڊ ڪئمپس پهتا. سنڌڙي جي اولاد جو جوش ۽ جنون ڏسڻ وٽان هئو. هرَ من ۾ مهراڻ جي موج ۽ سنڌ ساگر جي هيبت هئي. هي ڏسڻ ۾ ڏٻرا اٻالڙا مارو ماڻهو آهني عزم جا ڌڻي آهن. فقط هنن جي عزم ۽ حوصلي کي صحيح رخ ڏيڻ جي ضرورت آهي.
جلوس جي پڄاڻي تي جلسو ٿيو جنهن کي شعله بيان مقرر محترم حفيظ قريشي، رسول بخش پليجي، يوسف ٽالپر، يوسف لغاري، مسعود نوراني، اقبال ترين ۽ ٻين مقرر خطاب ڪيو. سڀني جي گفتگو جو رنگ ۽ ڍنگ هڪ هئو. اُمنگ هڪ هئي، جذبو هڪ هئو ۽ مقصد کي ماڻڻ لاءِ اُتساهه ساڳيو هئو، سڀ ساهه ڏيئي ويساهه رکڻ جو عزم ورجائي رهيا هئا. سنڌ جي سينڌ کي سنوارڻ جا وچن ڪري رهيا هئا. سموري سنڌ کان آيل انبوهه ماڻهن جا نوان امنگ ۽ جذبا کڻي واهڻن ۽ وستين ڏانهن وريا ۽ ڳوٺاڻن کي واڌايون ڏيڻ لڳا ته ٻيلي ”مُڙس ٿجو.....سنڌڙي جي وارث جاڳيا آهن. ساڻن ٻانهن ٻيلي ٿبو ته سنڌ تان ڏولاون جا ڏينهن ٽري ويندا ۽ تپي ٽامڻي ٿي ويل ڌرتي ٺري ويندي.
حيدرآباد کان علاوه سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ 4 مارچ کي شان ۽ مان سان ملهايو ويو. لاڙڪاڻي ۾ مصطفيٰ لاهوري، امان الله شيخ، قادري ۽ وارهه ۾ ارباب کهاوڙ، جيڪب آباد ۾ هزار خان کوسي، غالب لطيف، سکر ۾ عبدالحق چوهاڻ، ممتاز مهر، نبي بخش کوسي، رفيق صفي منشي، شڪارپور ۾ سرور مغل، طارق آغا، نذير سومري، خيرپور ۾ نبي بخش سهتي، علي محمد ڏوگر، ارشاد پارس، جاتي ۾ عبدالستار لوهار، چوهڙ ۾ محمد خان سومري، سجاول ۾ حسن تنوير، مظفر شاهه، بٺوري ۾ غلام حسن رنگريز، عبدالفتاح عبد، قاسم پٿر، دڙي ۾ سيد عالم شاهه، وزير ميمڻ، ٻني ۾ عبدالڪريم پليجي، هارون سومري، عزيز طهراڻي، جنگشاهي ۾ عبدالعليم پليجي، حمزي خان پليجي، ٺٽي ۾ اوڀائي خشڪ، عقيلي، جهرڪ ۾ غلام حسين ٻٻر، نواب شاهه ۾ احمد خان جمالي، شاهه محمد شاهه، عزيز ميمڻ، نثار انصاري، سڪرنڊ ۾ سرفراز ميمڻ، مورو ۾ سڪندر زمان، هارون سومري، محراب پور ۾ قمر، دادو ۾ صلاح الدين پنهور، اعجاز قريشي، مهتاب شاهه، شوڪت سنڌي، سيوهڻ ۾ خان محمد پنهور، سن ۾ اقبال ميمڻ، ڪراچي ۾ نذير چنا، پريم جگيشيا، اقبال جتوئي، فيض بلوچ، زمان شاهه، منظور آباد ۾ دلبر حسين شاهه، ڀان ۾ مولا بخش لغاري،، ابراهيم خشڪ، هالا ۾ محمد عاقل، ٽنڊوالهيار ۾ خليل بچاڻي، اسرار بچاڻي، ٽنڊو ڄام ته سڄو ئي سون آهي، ٽنڊي محمد خان ۾ لياقت سولنگي، محسن شاهه، صادق ميمڻ، ماتلي ۾ اسماعيل اڍيجو، آصف، ترائي ۾ مٺو راهو، بدين ۾ محمد خان آريجي، باگراڻي ۾ عمر شوري، کٿڙ ۾ زمان شاهه، کور واهه ۾ محمد خان، سانگهڙ ۾ انور نظاماڻي، کڏڙو ۽ شاهه پور چاڪر ۾ اسماعيل وساڻ، علي نواز ٽالپر، احمد خان شر، ٽنڊي آدم ۾ غلام قادر خاصخيلي، شهدادپور ۾ رحيم بخش ميمڻ، ميرپورخاص ۾ يوسف لغاري، مشتاق رضا، عزيز مهراڻوي، ڇاڇري ۾ گهنشام، مهتا، 4 مارچ کي ڪامياب بڻائڻ ۾ حصو ورتو. انهن کان علاه اُهي اڻ ڳڻيا محب وطن شاگرد، هاري استاد ۽ پورهيت به اِنهي ڪم جي سرانجامي ۾ پنهنجو حصو ادا ڪري ويا، جن جي نالن جي سڌ مونکي نه پئجي سگهي.