انهي دؤر جا ڪجهه خط
سائين جي-ايم سيد
جناب من ميان عبدالحي صاحب
السلام عليڪم:
بزم صوفيائي سنڌ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جو اجلاس 9 اپريل 1967ع تي سن ۾ گڏ ٿيو. جنهن ۾ هيٺين پاسي ڪيل ٺهرائن سان اوهان جو تعلق آهي، انڪري ان جي سرانجامي لاءِ هي ٺهراءَ اوهان ڏي موڪلجن ٿا.
زياده خيرو السلام.
غلا مرتضيٰ
ٺهراءَ نمبر 4: رٿ آئي ته شاگردن ۾ بزم صوفيائي سنڌ جو پرچار ڪرڻ ۽ قومي شعور پيداڪرڻ لاءِ هڪ شاگردن جي ڪميٽي مقرر ڪجي ۽ انهيءَ جماعت جو نالو مقرر ڪجي. يڪراءَ بحال ٿيو ته بزم جو پيغام پهچائڻ لاءِ اپر سنڌ لاءِ سيد باقر شاهه ۽ لوور سنڌ لاءِ عبدالحي پليجو مقرر ڪجي ٿو ۽ جماعت جو نالو سنڌ اسٽوڊنٽس ڪلچرل آرگنائيزيشن (Sindh Students Culture Organinstion) مقرر ڪجي ٿو.
(S.S.C.O.)
31-1-1971ع
محترم رسول بخش پليجو
جيئي سنڌ
سچي سڪ سان.
ڀاءُ عبدالحي پليجي کي سندس سالگره جي مبارڪ موقعي تي
جيئي شال:
هن عظيم داستان جي سورمي سارنگ جيان تون به سنڌڙي ۽ سندس سنگهارن جي سُک ۽ سڪار جي جنگ ۾ ساهه ۽ سر جو سانگهو نه ڪج.
تنهنجو ڀاءُ
رسول بخش پليجو
13-9-1971ع
محترم عبدالواحد آريسر
محترم جناب پليجا صاحب
تسليم جيئي سنڌ.
احوال ته جناب شاهه محمد شاهه صاحب اوهان جي نالي پيغام ڏنو آهي ته براءِ مهرباني هلندڙ مهيني جو پنجويهه 25 تاريخ سندس ڳوٺ ڀاڻوٺ ۾ توهان ضرور اچجو جو ضروري مشورو ڪرڻو آهي ۽ ميٽنگ آهي.
زياده خير.
فقط
عبدالواحد آريسر
27 جولاءِ 1969ع
سينٽرل جيل پشاور
محترم ڄام ساقي
اڄ آزادي جي نعرن سان درد ويا دلگيرن جا.
جيئي سنڌ
مٺا ڀاءُ عبدالحي
تنهنجو خط مليو. ڏاڍو مزو آيو. هڪ ته ايڏو پري ويهي خط لکڻ ۽ پڙهڻ جو مزو اچي ٿو ۽ وري ملاقات بند هجڻ جي صورت ۾ ڳالهه ئي ٻي آهي. ڪلهه نائون ڏينهن هو جو ڪنهن جو به خط نه مليو هو ۽ هاڻي آئون انهيءَ صدقي وڃي پهتو هوس جو ايندڙ گاڏيءَ جي سيٽي تي دل جي ڌڪ ڌڪ وڌي ويندي هئي ته هن ملير مان ڪو ماڻهو ڪو نئون نياپو اچي. حالانڪ ملاقات بند آهي. اچڻ جو فائدو به ڪونهي ۽ ويندڙ گاڏيءَ جي سيٽيءَ تي به ساڳيو حال ته اها منهنجي ملير مان لنگهيندي ڪڏهن اها مون کي به کڻي هلندي. پيارا تو لکيو آهي ته منهنجو خط پڙهڻ مهل اهو محسوس ٿيندو آهي ڄڻ آئون پاڻ روبرو پيو ڳالهايان، شايد لاشعوري طور تي ملاقات جي خواهش پوري ڪندو هجان. جاني اها ڇا، تو هڪ هنڌ مونکي توهان لکيو آهي. پاڻ ساٿي ۽ بي تڪليف دوست آهيون. تون، تون لک جيئن پاڻ ۾ ڳالهائيندا آهيو ته خط پڙهڻ مهل ڪچهري جو مزو اچي ٿو.
ڀاءُ تو جو لکيو آهي ته جيجي به تنهنجي لاءِ دُعا گهرندي انهيءَ کي هڪ نظر سان ڏسندي-ته تمام گهڻو مزو ايندو. اسان جا ساٿي گڏ هجن اها سٺي ڳالهه آهي. امان ۽ بابا دعاڳو هجن اها تمام سٺي ۽ وڏي ڳالهه آهي، جو پراڻو نسل دعاڳو هجڻ بدران مخالفت ڪندو آهي ۽ جيجي جيڪا امان جي به امان آهي، انهيءَ جي دعاءُ معنيٰ اسان جون پيڙهيون اسان جون دعاڳو آهن. اها غير معمولي خوشيءَ جي ڳالهه آهي، جيجي کي چئجان تنهنجي ڏوراهين ڏيهه ۾ ڏاڍي ٿيل ڏهٽي چيو آهي ته انشا الله اسان جو ازم پختو رهندو ۽ ڪامياب ٿي موٽنداسين. ادا هڪ ڏينهن هتي راولپنڊي ريڊيو اسٽيشن تان نشر ٿيل نغمون ”سنڌڙيءَ دا شهباز قلندر ٻڌم“ اهو هتان جي اسٽيشن جو تيار ڪيل ٿي معلوم ٿيو.
ڌن چڱي هئي (Content) ٻول ڪي خاص نه آهن، پر هڪ عجيب طرح جو مزو آيو. هڪ عجيب جذبو محسوس ٿيو. جنهن ۾ غم به هو ته خوشي به ۽ ان وقت مون سمجهيو ته ثقافت دليلن سان سمجهائڻ يا سمجهڻ کان وڌيڪ محسوس ڪرڻ جي شئي آهي. ادا روبينا تو به ڏٺي آهي ۽ مون به. مون ساڻس سياست تي به ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته پاڻ لنوائي غير سياسي موضوع تي ڳالهائيندي آهي. آخر سرڪاري ملازم آهي، سو ڳالهه ٿي ڪيم ته سندس ڪا به خاص ڳالهه محسوس ڪونه ڪئيسين. پر هتي-هفتو کن اڳ آچر جي ڏينهن راولپنڊي اسٽيشن تان نشر ٿيل روبينا جا ٻه نغمه ٻڌم، هڪ سچل سائين (سرمست بابا نه) جو ننگڙا نماڻي دا جيوين تيوين پالڻا ۽ ٻيو ڀٽ ڌڻيءَ جو- ”اچي لالڻ لٽ ميان مئي جو لوڙهه لڪن ۾“ ته ڇا ٻڌايان ڇا محسوس ٿيو. ڀٽ ڌڻي ۽ سچل سائين ته عظيم آهن ئي پر اڄ روبينه جي عظمت جو به احساس ٿيو، هوءَ به اسانجي ثقافت جي سٺي ترجمان آهي. 19 جولاءِ تي B.Class جو آرڊر آيو آهي. هاڻي نوار به اڌ ٺاهڻي پوندي ۽ ماني به ڪجهه فضيلت واري ملندي. تنهنجي دوست شميم صاحبه جا ڪهڙا حال آهن. ملڪ جا ڪهڙا آهن.
يار معارف ڪجانءِ جو خط ڪجهه ڊگهو ٿي ويو آهي. تون امتحان جي تياريءَ ۾ هوندين، پر ڇا ڪريان چاهيم ته توسان ڪچهري ڪري وقت گذاريان.
سلام: بابا (ارباب نور محمد پليجو) شمشير، غلام رسول، موسيٰ نديم، اقبال ڏوگر، بروهي، پيرزادو، علي اڪبر ڪٻر، پير مظهر، ظهور انصاري، قاضي خادم، شيخ علي محمد، قمرالدين ميمڻ، يوسف ميمڻ، رجب ضياءُ، علي اڪبر شاهه، قائم شاهه، جن کي ڏجان، منير جا ڪهڙا حال آهن.
ڪالهه تنهنجي خط سان گڏ اقبال جا موڪليل ڪتاب مليا. کيس ٻڌائجان سندس ٽپال Check (چيڪ) ٿيڻ جو امڪان آهي. يونيورسٽيءَ مان سلپ جلدي موڪلرائي ته اچان.
تنهنجو
ڄام ساقي
2- آگسٽ 1969ع
سينٽرل جيل پشاور
چورون مڙيون، جندڙي رني ناهي رت،
ساٿي اُٿ ستت، ته ساڙيون هن سماج کي.
جيئي سنڌ.
مٺا عبدالحي
تنهنجو خط ڪلهه مليو. هن مان ئي اندازو لڳاءِ ته تو خط اٺ ڏهه دفعا پڙهيو آهي، جڏهن ته تون ٻاهر آهين، وطن ۾ آهين. يارن دوستن سان ملين ٿو، ڪچهريون ڪندو هوندين، ان هوندي به خط توکي ايڏو مزو ڏنو ته منهنجي متعلق ته توکي اندازو به نه هوندو ته مون ڪيترا دفعا پڙهيو هوندو ۽ ڪيترو حظ حاصل ڪيو هوندم.
اڄ ارادو ڪيو اٿم ته دوستن جا خط-جيڪي هتي مليا آهن يا ملندا. اهي شايع ڪرائيندس. پر ان جي اها معنيٰ نه آهي تون محتاط ٿي لکين. اها بي تڪلفي ۽ بي ساختگي برقرار رهڻ گهرجي. هن قسم جي خطن مان ئي ملاقات جو مزو اچي ٿو. ڀانيان ٿو ته تون به مون وانگر خط سامهون رکي جواب لکندو آهين.
يار اهو ڇا آهي؟ پنج دفعا توهان لکي پوءِ ڪاٽي تون لکيو اٿيئي. ڳالهائڻ ۾ ته پاڻ ٻئي پاڻ ۾ توهان استعمال نه ڪندا آهيون.ڏينهن جا ڏينهن بلڪ ورهين جا ورهيه گڏ گهاريا اٿئون. يار تون ته ڀلجي به توهان نه لک.
تنهنجي جوش ۽ بي ساخته خوشي جو اظهار خط جو مزوئي ٻيو ڪري ڇڏيو.
شاهه محمد شاهه کي سلام چئج.
توهان جي موڪليل اخبار ”پيغام“ ملي. پڙهي طبيعت کي تراوت اچي ويئي. باقاعدي ڪڍندا رهو (توهان معنيٰ تون-نديم-اقبال شاهه ۽ منير وغيره سڀ) ادا خوشحال خان خٽڪ اياز وانگر نه پر ڀٽائي وانگر آهي. هو پوڻا چار سؤ سال اڳئي گذاري ويو. موجود شاعرن ۾ وڏي ۾ وڏو شاعر اجمل خٽڪ آهي، جو پنهنجي فيڊريشن جي ڪنوينشن تي آيو هو.
خوشحال جو شعر عرض آهي جو اورنگ زيب جو قيد ۾ چيو اٿس:
ٻير جا پن کائو جبلن ۾ رهو
پر آزاد رهو
اورنگ زيب پان ۽ ٻيون نعمتون ته ڏي ٿو
پر غلام رکي ٿو.
اي خدا مون کي هن غلامي کان ڇڏاءِ.
اجمل خٽڪ جو هڪ شعر آهي:
اهو ڪافي نه آهي ته اسان مان دونهن نڪري.
اچو ته پاڻ باهه جا شعلا بنجي وڃون.
نئون سهڻو ۽ دلپسند باغ ٺاهڻ لاءِ ضروري آهي،
ته پراڻي باغ کي مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏيو.
خوشحال خٽڪ جو هڪ ٻيو شعر آهي:
هن ۾ شڪ نه آهي ته جڏهن اورنگ زيب جو ملازم هوس ته سردار هوس.
پر اهي زنجيرون ٽوڙڻ کان پوءِ ڪجهه به نه هوندي به مرضيءَ جو مختيار بادشاهه آهيان.
هاڻي ته خوش تنهنجي فرمائش پوري ٿي؟
ادا اڙدو ۾ غالب-اقبال-فيض ۽ ساحر-پڙهيا آهن. ٽئگور، چئٽرجي ۽ نذر السلام به پڙهيا اٿم ۽ انگريزي ۾ شيڪسپئر.شيلي، ڪيٽس ۽ ورڊ سورٿ به ٿورو پڙهيا اٿم ۽ تو وانگر ٻين ادبن ۾ فرينچ، جپاني-روسي ۽ چيني ادب ٿورو پڙهيو اٿم. پر مزو مون کي ڀٽائي ۽ اياز مان جهڙو اچي ٿو، اهڙو ٻئي ڪنهن مان نٿو اچي. ميران ٻائي ٻن ٽن دوهن کان وڌيڪ پڙهي ڪو نه اٿم. جو راءِ جو اظهار ڪريان. نڪو مير پڙهيو اٿم. هاڻوڪو خط ڪافي ڊگهو لکيو اٿئي، ان لاءِ ٿورائتو آهيان، ٽيون ڏينهن نديم جو موڪليل بيان امتحان بابت بانگ حر ۾ پڙهيم- کيس مبارڪون ڏجان.
هتي ڏينهن ته ڪجهه نه ڪجهه مصروف گذري ويندو آهي. رات البت آهي چانڊوڪي رات. يادون ۽ اداسيون به کڻي ايندي آهي. چنڊ کي ڏسي حضرت انسان جي عظمت کي سلام ڪرڻ تي به دل چوندي آهي.
انسان اڍائي لک ميل پنڌ ڪري چنڊ تي به پهتو آهي ۽ انسان هن چوڪڙي زمين تي ٻارهن فوٽ ديوارن کان ٻاهر به نٿو وڃي سگهي.
اوانداهي راتين ۾ ڪي ٻيا خيال ايندا آهن. تارن ڀريون راتيون ته ڪي ٿوريون ڏسندا آهيون، گهڻو ڪري شهرن ۾ رهون، خبر ئي ڪانه پوي ۽ ٻهراڙين ۾ تارا ته ڏسون، جيڪر پر ڳوٺ وڃڻ جو موقعو ئي سال ۾ ويهارو ڏينهن مس ملندو آهي. ڪاري رات ۾ نيري آسمان تي تارا ائين نظر ايندا آهن جيئن گجَ تي ٽڪون.
ڳوٺ وڃڻ جي ڳالهه تي ياد آيو ته هڪ دوست مون کان پڇيو ته شادي ته ڪيئي پر ڪو ٻار به آهي....؟ مون جواب ڏنو مانس ته آئون ته گهڻو وقت جيل ۾ آهيان يا ريل ۾. ٻار بسترن مان ته ڪو نه پيدا ٿيندا. ڏاڍو کلياسين.
يونيورسٽيءَ جي ڊرائيورن جا سلام پڙهي، دل خوش ٿي. پرديس ۾ آهيان پر منهنجي ديس جي پورهيتن مون کي وساريو نه آهي. کين منهنجا گهڻا سلام چئجان. انهن مان ڪن جا نالا هي آهن. خان محمد، جانو، لکانو، رحيم، مسڪين، حاجي ۽ شوڪت وغيره.
سلام: اقبال، نديم، منهنجي سئوٽ، موسيٰ سندس والد محمد رحيم، شاهه محمد شاهه، منير، غلام رسول، بابا (ارباب نور محمد پليجو) شمشير ۽ ٻين کي ڏيندا.
سلام هاشم خان (ايوب خان تي گولي هلائڻ وارو) اڪبر علي خٽڪ، ليق احمد، گلشن ۽ زين الله ديوانه جا قبول ڪج.
سلام امداد حسيني، نياز همايوني، عبدالحق عالماڻي، غلام رباني، ابن حيات پنهور، گرامي صاحب، مقبول صديقي (عبرت)، شيخ علي محمد ۽ قاضي خادم جن کي ڏج، پرواني ڀٽيءَ کي بنگال جي دوري لاءِ مبارڪون ڏج.اديبن وارا سلام جتوئي صاحب، سيد باقر علي شاهه، الانا صاحب، محرم صاحب جن کي ڏجان.
پنهنجي ڊپارٽمينٽ جي ڊاڪٽر صاحب، ڀٽو صاحب، شيخ صاحب، مس زاهده، آخوند صاحب، تنوير صاحب ۽ وارثي صاحب کي ڏج.
سڀني سنگتين ڏوگر، نانڪ، چوني لال، آغا زهد، علي اڪبر بروهي، علي اڪبر ڪنڀر، ضمير چنا، قمرالدين ۽ يوسف ميمڻ، پير مظهر، اعجاز قريشي جن کي ڏج.
مير ٿيٻي ۽ مهر شاهه کي به خط لکندا رهو دوستن کي چئجان.
امتحان لاءِ آگسٽ جي آخر ۾ ايندس. غالباً 24 يا 25 تيستائين خط لکندار هو.
تنهنجو
ڄام ساقي
13-آگسٽ 1969
سينيٽر جيل پشاور
هي ماڻهو وه جو ڍڪ ٿيا، جيئن لڪ لڳي تيئن رُڪ ٿيا.
جيئي سنڌ.
پيارا عبدالحي
سٺا ڀاءُ ڪلهه تنهنجو خط مليو اڄ جواب لکان ٿو پيو. مون کي اميد آهي ته پيغام هن خط پهچڻ کان اڳي روانو ڪري چڪو هوندين. جاني تو لکيو آهي ته وي-سي اسانکي ريسٽڪيٽ ڪيو. اهو ٿيڻ وڏي ڳالهه نه آهي. پياري وطن جي آزادي ۽ ان جي لکين پورهيتن جي خوشحاليءَ لاءِ اسين زندگيءَ مان ريسڪٽ ٿيڻ لاءِ تيار آهيون. هتي ته يونيورسٽي آهي. پر خاطري ٿئي ته هروڀرو ڪورس پڙهي مغز نه کپايون. ڪارخاني ۾ نوار ٺاهي ٿڪجي واپس اچي پڙهڻ جو اجايو بوجهه کڻون.
توهان جي دوري لاءِ مبارڪون هجن جو سچ ته کيرون لهڻو. هڪ احوال ڏجان ته مون نديم کي سندس ايڊريس تي جواب موڪليو هو سو مليو هوس يا نه. اقبال ۽ بروهي کي خط لکيا اٿم. سي مليا يا نه. اقبال کي ڀاڻس جي ائڊريس تي ۽ بروهي کي چاچس جي ائڊريس تي، شفيق کي جواب لکيو هئم، اهو مليس نه. مسعود پيرزادي کي سندس خط جو جواب لکيو هئم اهو مليس نه. سندس هڪ خط جو احوال ڳوٺان آيو آهي جو بابا کي لکيو هئائين ان ۾ ڀاڄايس (منهنجي زال) کي تسلي به لکي هئائين (ڏاڍو سٺو ڪيائين) گرفتار ٿيل همراهن جو ڇا پيو ٿئي؟
مٿين سوالن جا جواب جلد ڏج. منهنجي حال جو قدر ڪر ۽ ايڏي دير نه ڪندو ڪر.
گرفتارين جو تفصيل ۽ ٻيو احوال سڄي سنڌ جي برانچن کي لکو ۽ کين هدايت ڪريو ته ڳوٺن ۾ پکڙجي وڃن اتي پيغام پهچائين ۽ نعپ، مزدورن، هارين ۽ شاگردن جي متحده محاذ جون ٿي سگهي ته شاخون قائم ڪن.
کهڙي جي خلاف شاگردن جي مظاهري جي خبر پڙهيم خوشي ٿي. اهو سمجهه ۾ نه آيو ته جي-ايم سيد کهڙي جي دعوت ڪيئن ڪئي؟
ڪراچيءَ ۾ پروفيسر مظفر آيو هو. سيد ان جي دعوت ڪئي، جيتوڻيڪ انهن ماڻهن ون يونٽ جي سوال تي ڪڏهن سمجهوتو نه ڪيو آهي ۽ مجيب جي دعوت ڪيائين، جيتوڻيڪ عوامي ليگ هڪ دفعو 1956ع ۾ حڪومت ڪئي آهي ۽ ون يونٽ کي ٽوڙڻ کان انڪار ڪيو هئائين. ٻڌو اٿم ته منعم، پاڳارو ۽ ٻيا سڀ ڪنوينشن ليگي عوامي ليگ ۾ شريڪ ٿيا آهن. پارليماني نظام ۾ ۽ ان جي وزارتن جي آسري ۾. سيد کي شايد وري به پارليماني نظام ۾ ستٽيهن وزارت ڊاهڻ يا ٺاهڻ جو پراڻو شوق جاڳيو آهي.
اسلم آزاد کي خط لکيو اٿم. هن سوال پڇيو هو ته توهان شاگردن جا پاڻ ۾ ڪهڙا اختلاف آهن. ڇهن صفحن تي جواب لکيو اٿم. پڇجانس ته مليس يا نه؟ ايندڙ خط ۾ ان جو جواب لکجان.
سلام-هدايت-نديم-اقبال-منير-خليل بچاڻي-بابا نور محمد پليجو-شمشير-غلام رسول-موسيٰ-اسلم-آغا زاهد ۽ ٻين دوستن کي ڏج.
تنهنجو
ڄام ساقي
29 آگسٽ 1969
سينٽر جيل پشاور
ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ، پوءِ به نعرا نيهن جا،
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ، مرنداسين پر مرڪندي.
جيئي سنڌ.
مٺا عبدالحي
هن پرديس جي پڃري ۾ تنهنجو پرت جو پرزو مليو. ڪجهه ڏينهن کان مونکي تو تي ڏاڍو ڏک ٿيو هو، جو جيل ۾ ڪاوڙ گهٽ ايندي آهي ۽ معمولي ڳالهه جو ڏک ڏاڍو ٿيندو آهي. ماڻهو پنهنجي روح سان سچو ۽ تمام گهڻو حساس ٿيندو آهي. ڪافي ڏينهن تنهنجو خط نه مليو هو. بار بار انهيءَ فڪر پئي پريشان ڪيو ته ڇا عبدالحي به خط لکڻ بند ڪري ڇڏيو آخر. ڪلهه خط مليو ۽ تاريخ ڏٺم ته سڄو معاملو سمجهه ۾ آيو ته جنهن تاريخ خط ٽپال ۾ وڌو ان تي 19 جي حيدرآباد جي مهر آهي. پوءِ حيدرآباد CID آفيس ۾ سنسر ٿيڻ لاءِ هڪ هفتو رهيو ۽ اتان 26 تاريخ روانو ڪيو ويو ۽ مون کي 27 تاريخ مليو. هتي به سنسرشپ جي سختي ڪجهه ڏينهن کان تمام وڌي ويئي. ڪجهه هن ڪري جو نواب شاهه وارو ڪيس ٿي پيو ۽ ڪجهه انڪري جو هتي نئون سپريڊنٽ آيو آهي جو ”يونٽي“ ذهنيت جو خالص چوڌري آهي. اتان جا سنسر ٿيل خط وري هتان پشاور جي آفيس (CID) ڏي موڪلين ٿا، اتان الائي ڪڏهن موٽن؟ 25 کانپوءِ ٽي خط اوڏانهن ويا آهن، اڃا نه موٽيا آهن. انهن ۾ شايد تنهنجو ڪاوڙ ڀريو خط به هجي ته جواب ڇو نه ڏنو اٿئي؟ سنسر جو هونئن ته ڪو به ڊپ نه آهي ڀلي ويچارا پڙهن پر دير نه ڪن. اسانجو پروگرام ته برسري عام آهي، ان ۾ ڪابه ڳالهه خفيه نه آهي. حڪومت البت اهي ڊراما ٺاهي ٿي هندوستان جا ايجنٽ آهن وغيره، توکي شايد خبر هجي ته هن ذهني گرفتاريءَ کان اڳي منهنجي لاءِ وائرليس ذريعي اهو نشر ڪيو ويو هو ته ساقي بارڊر ٽپندو. فلاڻي طريقي جو حليو اٿس ۽ گرفتار ڪريوس. مون ڪورٽ ۾ چيو ته خود حڪومت کي به يقين آهي ته اهو ڪوڙ، ۽ واهيات الزام آهي. نه ته سمري ڪورٽ ۾ ڪيس نه هلايو، جيڪا صرف هڪ سال سزا ڏئي ٿي سگهي. جيڪڏهن شهزاد جا ٽرڪ بارڊر ٽپي سگهن ٿا ته مون کي به هي پوليس روڪي نه سگهي ها، پر مان پاڻ هن کي غلط ٿو سمجهان. آئينده مونکي خط هن ايڊريس تي لکندو ڪر ”فضل الرحمان ٺيڪدار مشمل ڊيئري فارم سڪندرپور پشاور“، ائڊريس اردو يا انگريزي ۾ لک ۽ هن ائڊريس کان اسلم آزاد، بروهي، اقبال، نديم ۽ مسعود کي پڻ آگاه ڪج. منير کي به اها ائڊريس ڏج. ڪراچيءَ وارو ڪم سٺو ڪيو اٿو.ان لاءِ مبارڪون. حيدرآباد واري ڪم لاءِ به کيرون لهڻو. اعجاز کي منهنجا سلام ڏيئي چئج ته ائين نه ڪر. پوءِ به باز نه اچي ته چئج ته هڪ عوامي تنظيم مان ڪنهن فرد جو نڪرڻ ائين آهي جيئن درياءُ مان هڪ ڦڙي جو نڪرڻ.
ڀٽي ائين چئي ته ”لطيف زنده هجي ها ته يونٽ جو مخالف هجي ها ۽ هي هن کي جيل ۾ وجهن ها“ اهو تسليم ڪيو آهي ته ڀٽ ڌڻي جا وارث پاڻ آهيون. ڀٽو ۽ سندس ٻار ئي نه آهن ياد. اٿئي ته اڳي چيو هئائين ته ڀٽائي زنده هجي ها ته ايوب خان کي گلن جا هار وجهي ها. سو ادا ڀٽو موقع پرست ته آهي هن لاءِ اها ڪا نئين ڳالهه نه آهي.
بهرحال ائين ئي ڪم ڪندا رهو.
سلام منير، نديم، اقبال، بروهي، شفيق، اسلم آزاد، غلام رسول، بابا، موسيٰ ۽ سندس والد محمد رحيم کي ڏج.
نوٽ: اقبال کي چئج ته منهنجو سؤيٽر جو سندس ڪمري ۾ ٽنگيل آهي، سو 15 سيپٽمبر ڌاري موڪلي ڏئي جو هتي 15 کان سيءُ پوڻ شروع ٿي ويندو آهي.
تنهنجو ڄام ساقي
فضل الرحمان واري ائڊريس تي لفافي تي منهنجو نالو نه لکو. خط پاڻهي ملي ويندو.
شاهه ۽ جمالي وارن کي سزا ملي، خبر پيئي. هاڻي توهانجون ذميداريون اڃا به وڌي ويون آهن، احساس هوندوءَ. اسان کي سزا ملي هئي ته خوب کليا هئاسين اڄ منهنجي ٽهڪن کي به ٽيپ اچي ويئي آهي. اسان کي سزا کان ڏيڍ مهينو پوءِ، بي ڪلاس ملي هئي. اگر هنن کي به ڏيڍ مهيني اندر نه ملي ته مان احتجاجن بي ڪلاس واپس ڪندس. 5 آڪٽوبر تي.
محترم شاهه محمد شاهه
پيارا عبدالحي
جيئي سنڌ
اميد ته خوش باش هوندا. احوال هن ريت آهي ته سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن (سنڌ) جي ورڪنگ ڪميٽي جو اجلاس نواب شاهه 21-1-1969ع بروز آچر 11 وڳي صبح جو منعقد ڪيو ويو. جنهن جي صدارت لاءِ اوهان جو نالو منتخب ڪيو ويو آهي. ان کان سواءِ ساڳئي ڏينهن 3 وڳي هڪ عام جلسو پڻ منعقد ڪيو ويو آهي. ان ڪري اوهان دوستن سان گڏ هن اجلاس ۾ ضرور به ضرور شرڪت فرمائي هن پروگرام کي ڪامياب فرمائيندا.
هي پروگرام اوهان جو پنهنجو آهي ان ڪري ڪنهن به حالت ۾ دوستن سميت اوهان کي هتي نواب شاهه ۾ اچڻو پوندو.
اوهانجو پنهنجو
شاهه محمد شاهه
قائم مقام جنرل سيڪريٽري سنڌ
نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن (سنڌ)
27-5-1971
حيدرآباد سنڌ
شهيد عبدالرزاق سومرو
برادرم پليجا صاحب
السلام عليڪم
ادل افسوس آهي جو اوهان اڃا تائين اسان کي ياد نه ڪيو آهي جيڪڏهن ڪا ناراضگي هجي ته معافي وٺڻ لاءِ تيار آهيون. اميد ته اوهان ناراض نه ٿيندؤ. مون کي خبر پئي هئي ته اوهان تقريباً هر هفتي يا 15 ڏينهن حيدرآباد ايندا آهيو مگر افسوس جو اوهان جي ڏسڻ جو شرف حاصل نه ٿي سگهيو آهي. سائين چنڊ به پنهنجي صحيح صورت 14 تاريخ تي ڏيکاريندو آهي، مگر اوهان ته ان کان به مهانگا ٿي ويا آهيو، اميد ته هاڻي حيدرآباد ايندو ته اسان گنهگارن تي رحم ڪندو ۽ صورت ڏيکاريندو. ادل هن آچر تي گوتم هتي آيل هو ۽ ڏاڍيون ڪچهريون ٿيون. هاڻي اوهان هتي ضرور گهمڻ ايندا. هتي انوڌر کي بنگلو ملي چڪو آهي ۽ پاڻ Family سميت رهندو آهي. اسين ٻئي توهان کي ڏاڍو ياد ڪندا آهيون. وڌيڪ ڪو خاص احوال ڪو نه آهي.
بس پنهنجي ڪمزورين تي روئي
ڏينهڙا گهاري رهيا آهيون-الائجي
ڪڏهن اسين دلير ۽ سجاڳ ٿينداسين
پو غمن جي درياهن کي پار ڪنداسين.
فقط اوهانجو پنهنجو
عبدالرزاق سومرو
16-8-1972ع
سنڌو هڻندي توکي ڇپر ان جي هڪ ڇولي سان
تون ڄاڻ مري وئين مڪڙ موڳا گذر ڪهاڙي گولي سان
محترم مير نصير پليجو
پيارا ڀاءُ سدا سلامت خوش هجو.
اسلام عليڪم: جيئي سنڌ
ادا- هت سڀ خير آهي اميد ته وهان به خوش هوندا.
ادا-توهان سان ملڻ جي ڏاڍي سڪ آهي پر توهان هتان کان هڪ هزار ميلن جي مفاصلي تي آهيو. خط رستي ملاقات ٿي سگهي ٿي پر ادا توهان 3 خطن جو جواب ڪو نه ڏنو آهي، شايد Busy آهيو.
ادا- 1- سائين بٺوري آيو هو اتي هڪ ميڙ ٿيو. ان بعد 2 تاريخ سائين سان گڏجي بدين، ماتلي، تلهار، گولاڙچي وياسين. اتي عظيم الشان ميڙ، جلوس ٿيا. رات جو حيدرآباد آياسين. رستي ۾ مون کي آڱوٺي ۾ ڌڪ لڳو. پوءِ ڏاڍو بخار آيو. ساڍي 9 وڳي پهتاسين، مسلم ڪاليج ۾ اتي Receipation هئي. اتي بم ڦاٽو. آءُ، غلام رسول، شمشير ۽ بابا حضور به اتي موجود هئا. الله رحم ڪيو، ميڙ ۾ هڪ شهيد ٿيو، 17 زخمي، عمر شورو به زخمين ۾ شامل آهي. شهيد جو نالو دوست محمد پراچه آهي، پنجابي ڀاءُ هو. ٻئي ڏينهن ڀرڳڙي هائوس ۾ شهرين جو ميڙ هو، ڪافي ماڻهو هئا. سائين پوءِ حيدرآباد ضلعي جي دوري تي روانو ٿي ويو. 8 تاريخ گرفتار ٿيو. گرفتارين ۾ رسول بخش، حفيظ صاحب ۽ وڌيڪ ٻيا شاگرد آهن.
ادا- ٻي ڏاڍي ڏک جي ڳالهه آهي ته پيارو دوست محترم عبدالرزاق سومرو تازو مخالفن جي ڪيل حملي ۾ پاليٽيڪنڪ ڪاليج ۾ شهيد ٿي ويو.
شهيد رزاق اڳئي سنڌي قوم، ٻولي لاءِ شهيد هو ۽ شهيد ٿيو. ادا-اُها شهادت هن ۾ ان وقت به ڏسڻ ۾ آئي، جڏهن جاءِ تي حيدرآباد ۾ ايندو هو. پر رزاق عظيم آهي، امر آهي ۽ زندهه رهندو.
بقول اياز: تون ڇا به چوين پر مرڻو ناهين
ويس مٽائي ورڻو آهين
رزاق جسماني طرح مري وڃي، پر هو زندهه آهي ۽ رهندو.
گوتم کي خط لکيو هئائين. جيڪو گوتم اخبار عبرت ۾ ڇپايو آهي. جنهن ۾توهان جو ذڪر پڻ آهي. توهانجي باري ۾ گوتم کان پڇيو اٿس.
تنهنجو ننڍو ڀاءُ
مير نصير پليجو