حصو پهريون
ٻيلي جي پاسي کان وھندڙ سنڌوءَ جي ميرانجھي پاڻيءَ ۾ شفق رنگ پئجي ويا.
ھوا جو تيز جھوٽو لڳو ۽ ڪپر سان بيٺل ٻيڙن جا اڇا اڇا سڙہ شفق جي ڳاڙھاڻ ۾ ڦڙڪڻ لڳا.
آسمان ۾ ڪَنگن جي قطار لنگھي.
ابابيل اُڏاڻا ۽ ڪا ولر کان وڇڙيل ڪُونج ڪرڪي.
وچ سِير ۾ ترندڙ ٻيڙيءَ ۾ ڪنھن راڳ ڳائڻ شروع ڪيو ۽ سندس ڏکويل آواز زخمي ڪونج وانگر ڦٿڪڻ لڳو.
آھستي آھستي رات پنھنجا پلوَ پکيڙيا ۽ ٻيلي سان لڳ وارياسي ميدان ۾ مچ، مشعلون ۽ فانوس ٻَري پيا.
اڄ سجاول خان سمي، ٺٽي جي مغل نواب سيد لطف عليءَ کي پنھنجي شڪارگاھه ۾ شڪار لاءِ سڏايو ھو ۽ درياھه جي ڪپر کان پرڀرو، ٻيلي سان لڳ، وارياسي ميدان ۾ ڄڻ ته شھر ٻَڌجي ويو ھو. مَنھه، ڇنا، تنبو. جھُلن وارا ڀٽارا ڏاند، سنجيل اُٺ ۽ گھوڙا، ڍڳي گاڏيون ۽ ڇڪڙا، اچ وڃ ۽ چوٻول. ديڳيون ٿي دميون ۽ ھرڻن جون سجيون ٿي تيار ٿيون. رکي رکي ٻيلي ۾ واءُ گھوگھٽ ٿي ڪيا، گدڙ اونائڻ ٿي لڳا ته زنجيرن سان ٻڌل شڪاري ڪتن ٻيلي ڏانھن رومڙ ٿي ڪئي ۽ پوءِ بي وس ٿي ڀؤنڪڻ ٿي لڳا. گھوڙن ٽاھه کائي، نرا کڻي ھڻڪار ٿي ڪئي.
منھن، ڇنن ۽ تنبن کان پرڀرو، درياھ طرف، نواب جو ڪاري رنگ جو ريشمي تنبو لڳل ھو. تنبوءَ جي چئني ڪُنڊن تي مشعلون ٿي ٻريون ۽ زرھه بڪتر سپاھين ڀالا جھلي، پھرو ٿي ڏنو. مشعلن جي اُھاءَ ۾ پھريدارن جي زرھن ۽ ڀالن چمڪاٽ ٿي ڪيا.
نواب جي تنبوءَ کان ٿورو پرڀرو سجاول خان سمي، سندس پُٽ علي خان ۽ ڀائٽي سارنگ خان جا تنبو لڳل ھئا.
نواب سارو ڏينھن ٻيلي ۾ ھرڻن، ڦاڙھن، سوئرن ۽ تترن جو شڪار ڪيو ھو. شام جو وچ ميدان ۾ سوئر ۽ رڇ ڪتن جي ويڙھه ڏٺي ھئائين ۽ ملھن جي ميل ۾ مَلھن کي انعام ڏنا ھئائين. ھاڻي ٻيلي ۾ شام لٿي ھئي ۽ رات جي مانيءَ جي رڌ پچاءَ جون تياريون شروع ٿي ويون ھيون.
چنڊ چڙھيو ته درياھه ۾ چانڊاڻ وھڻ لڳي. ٿوريءَ دير اڳ اوندہ ۾ ويڙھيل ٻيلي تي چانڊاڻ وڇائجي وئي ۽ شاھي ٻيڙن جا اڇا اڇا سڙھه چانڊاڻ ۾ جرڪڻ لڳا. تنبوءَ جو ريشمي پردو ھٽيو ۽ چوڏھينءَ جي چنڊ اندر ليئو پاتو. ڦوٽھڙي جي واءُ جا جھوٽا اندڙ گھڙي آيا. واءُ ۾ ڦوٽھڙي جي ھٻڪار ھئي جيئن ڪنھن ڪنواري بدن ۾ ڦٽندڙ جوانيءَ جي ھٻڪار! نواب اونھون ساھه کنيو ۽ اندر ڦوٽھڙي جي اڻ لکي ھٻڪار سان ھٻڪارجي ويو. ھو پريان ٻيڙن جي سڙھن ۾ اٽڪيل چنڊ ڏانھن نھارڻ لڳو. چنڊ ھن کي ھميشہ ڪنھن اڻ ڏٺي پرينءَ جا پار ڏيندو ھو. اھڙو غم ۽ اھڙي اداسي ڏيندو ھو جنھن جو ڪو سبب نه ھو. دل ڄڻ سنگ مرمر جي اھڙي ويران مسيت جنھن ۾ نه قرآتون نه آيتون ۽ نه ڪڏھن ڪنھن سجدو ڪيو ھجي ۽ جنھن جي گنبذن ۽ مُنارن تي چنڊ چمڪندو ھجي.
نواب لطف عليءَ چنڊ کي تاج محل تي چمڪندو ڏٺو ھو. شاھي مسجد تي مُنارن تي چمڪندو ڏٺو ھو. گنگا جي پاڻيءَ ۾ تاج محل جي اولڙي سان کيڏندو ڏٺو ھو. پر سنڌ جي چنڊ ۾ عجيب اداسي ۽ سونھن ھئي. چنڊ کي مڪليءَ جي مقبرن تي چمڪندو، سنڌوءَ جي سِير ۾ لھرن ۾ لڙھندو ۽ ڪينجھر ۾ ڄام تماچيءَ جي ڊونڊيءَ وانگر ترندو ڏسي ھن جي دل الائجي ڇو اُداس ٿي ويندي ھئي. ھينئر ڦوٽھڙي جي چنڊ کي ليئو پائيندو ڏسي ھن جي دل اُداس ٿي وئي. ھن ڳيت ڏيئي جام خالي ڪيو ۽ مسند جي ڀر ۾ ويٺل ڪنيز ڏانھن نھاريو. ڪنيز جو چھرو چنڊ وانگر ٿي ٻريو. ھن کي سنھڙو ريشمي لباس پاتل ھو جنھن مان سندس بدن جي چانڊاڻ جھلڪا ٿي ڏنا. نواب کي پاڻ ڏانھن نھاريندو ڏسي ڪنيز بند مکڙيءَ وانگر کڙي پئي. نواب جون نظرون ڪنيز جي زلفن سان وچڙنديون، ڳلن کي ڇھنديون، خمدار ڳچيءَ تان ترڪنديون، سندس ريشمي چوليءَ مان ڪَني ڪڍندڙ چَنڊن تي کُپي ويون. ڪنيز يڪدم رسيل ميوي سان جھنجھيل ٽاريءَ وانگر جھڪي آئي ۽ نواب جو خالي جام ڀرڻ لڳي. نواب اونھون ساھه کنيو. ڪنيز جي زلفن مان مُشڪ، لڱن مان صندل ۽ ھٿن مان حِنا جي خوشبوءِ ٿي آئي. پر ھن جي پنھنجي خوشبوءِ ڪٿي ھئي. انسان ۾ پنھنجي به ته ھُٻڪار ٿيندي آھي، پنھنجي سڀاءَ جي سڳنڌ ھوندي آھي. اھو اڻ ڏٺو پرين ڪٿي آھي جنھن جي بدن ۾ انبن جي ٻُور جي کٽڙي کٽڙي خوشبوءِ ھئي ۽ جنھن جا پار چنڊ ڏيندو ھو.
نواب ڪنيز تان نظرون ھٽائي، مسند جي ڀر ۾، بخمل جي قالين تي، ريشمي طول وھاڻن کي ٽيڪ ڏيئي ويٺل ميزبانن ڏانھن نھاريو. مسند جي ساڄي پاسي سجاول خان سمون ويٺو ھو. قداور مڙس، منھن تي مڙساڻي ڏيا ۽ نھٺائي. اڇي ڏاڙھي، اڇي پڳ ۽ اڇو سوٽي وڳو. نواب ھميشہ ماڻھوءَ کي ھن جي اکين مان پرکيندو ھو جو اکيون انسان جي روح جا روشندان ھونديون آھن. سجاول خان جون اکيون وڏيون ۽ ڪاريون ھيون. سندس اکين کي ڏسي اھڙي ڍَنڍ ٿي ياد پئي جنھن تي ڪائي ڄمي ويئي ھجي.
ڪنھن زماني ۾ ان ڍَنڍ جو پاڻي به نيرو ۽ اجرو ھوندو. ان ۾ به ڪنول کِڙيا ھوندا ۽ چنڊ لھرن ۾ لڏيو ھوندو، لھرن آسمان ۾ چمڪندڙ چنڊ ڏانھن اُلرون ڏنيون ھونديون ۽ ڪنارن کان اُٿلون کائي جھنگ بر به ٻوڙيا ھوندا. پر ھاڻي ته ڪنڌيءَ جا ڪانھن ٿي سُڪا ۽ ھر طرف چپ چپات ھئي.
نواب جي کاٻي پاسي سجاول خان جو پٽ علي خان ويٺو ھو. سھڻو، شھزادو، بھادر، خوش لباس، خوش گفتار ۽ خوش اخلاق. سندس ڳالھائڻ ٻولائڻ، اٿڻ ويھڻ صفا سجاول خان جھڙو ھو. عليءَ کي ڏسي سجاول خان جي جواني ٿي ياد پئي. عليءَ جون اکيون به پيءُ جي اکين جھڙيون وڏيون ۽ ڪاريون ھيون جن ۾ عجيب اطمينان ھو. ھن جي اکين کي دولت، شھرت يا اعليٰ رتبي جي ڪا بُک ڪانه ھئي. علي نواب جو منصبدار ھو ۽ نواب ھن جي ڪارڪردگيءَ کان خوش ھو. پر جي ھو نواب جو منصبدار نه به ھجي ھا ته به ھن جي اکين ۾ اھڙوئي اطمينان ھجي ھا. ھن جي اکين ۾ اطمينان سان گڏ عجب لذت پرستي ھئي ڄڻ ھن زندگيءَ مان سڀني لذتن کي نيپوڙڻ ٿي گھريو. ھينئر به ھن رکي رکي ائين ٿي ڪنيز ڏانھن نھاريو جو سندس نگاھن ڪنيز جي سَنڌ سَنڌ کي ليمي وانگر ٿي نيپوڙِيو.
عليءَ سان گڏ ھن جو سوٽ سارنگ ويٺو ھو. ڊگھو قد، سنھي چيلھه، ڀريل پٺا، ڪڻڪائون رنگ، ھلڪي ڪاري ڏاڙھي جيڪا سندس منھن تي ڏاڍي ٿي سونھين. ھن جون اکيون وڏيون ۽ عقابي ھيون جن ۾ عجيب بي چيني ھئي. ھن جي اکين کي ڏسي ائين ٿي لڳو ڄڻ ٻه عقاب شڪار لاءِ ڇپ ھڻي ھڻي ويٺا آھن ۽ وارو ملڻ سان ڀڙڪو ڏيئي شڪار کي چنبن ۾ ڀڪوڙي چيري ڦاڙي ڇڏيندا. ھن جي اکين ۾ شھرت، جاہ پرستي ۽ عظيم ڪارناما انجام ڏيڻ جا عزم ھئا. سارنگ کي منصبداري ڏيارڻ لاءِ سجاول خان نواب کي شڪار لاءِ سڏايو ھو. نواب سارنگ کي ڏسڻ سان اندازو لڳايو ته سارنگ جھڙو اقتدار پرست ماڻھو ھن لاءِ نھايت ڪارآمد ثابت ٿيندو.
نواب جي سامھون، چنڊ کي پُٺي ڏيئي چارڻن جا ٻه ٽولا ويٺا ھئا. سڀني کي ڪاريون پڳون ۽ اڇا وڳا پاتل ھئا. سڀني کي ڪاريون ڀنڀيون ڏاڙھيون، رڳو سندن اڳواڻ سانوڻ چارڻ جي ڏاڙھي اڌ اڇي ۽ اڌ ڪاري ھئي. سانوڻ جي اکين ۾ نھارڻ سان لڳو ٿي ڄڻ انھن اکين جي ھن پار اھو ميدان ھو جت دودي ۽ الادين جي جنگ لڳي ھئي.
ھوا جو جھوٽو لڳو. واءُ وڻن ۾ واڪا ڪيا، واءُ جي جھوٽي سان فانوسن جي وٽ ٿيڙ کاڌا، دھل تي ڌڪ لڳو ۽ چارڻن ڳالھه شروع ڪئي.
لک لڙيا لکنوءَ کان، لک اُلٽيا اوھيئڙا
پورب جيئن پلٽي پيا، جئن واڪا ڪري واءُ
الادين به آئيو، جت آلا ڪاٺ ٻرن
پوربي ۽ پڇمي، جتي ڪوھستاني به ڪڏن
ايران ۽ توران جا، کنا خوب کڙن
ڪڪا، ڪارا، ڪابلي، انت نه اُمرائن
نوَ لک، ڏہ ڇليون، اچي سنڌ وڪوڙي تن.
دُھل جو ڌڌڪو بند ٿيو. سانوڻ چارڻ واتين ويڻين ڳالھه شروع ڪئي. سندس گجندڙ آواز سانت جي سيني ۾ پڙاڏجڻ لڳو.
ننگرپار سڏايا
يارن جا نمونا ھوندا آھن
ھڪڙا جاني يار
ٻيا وري ائين سنگت ۾ ٺلھا يار ھوندا آھن
ننگر اٿيو
تراڙ کڻي، ليڪو ڪڍي، تراڙ اڇلايائين
”ادا، ھيءَ تراڙ آھي ننگ جي
ھتي شھپر کير ۾ ٻوڙيو
سڀاڻي جنگ جي ميدان ۾ رت ۾ رڱبا
زور نه آھي
جيڪو رضا خوشيءَ سان اچي.“
۽ پوءِ جيڪي جاني يار ھئا سي ٽپي پيا
ننگر پھلوان يار وٺي خوشيءَ وچان چاچي ڏي روانو ٿيو
ننگر چاچي کي پارت ڪئي
ننگر پارت ڪري جيجل ماءُ جي
فقير بيت جو بيان ڪري ٿو
ھي بيت شاعر ماڻھوءَ جي ڄمڻ جو ٺاھيو آھي
صاحب لاوي ساوڻي، درس چڙھي درياہ
ٻيلا ٻڏن ٻوڏ ۾، واھڙ وھي واہ
ساري حضرت شاہ کي، ھاري چڙھن نار
ٻج ڇٽي ٻنيءَ ۾، ڪري الہ توھار
سلا نپائجن ننڍڙا، ھڙيان ھڪلن جھار
ڪڏھين چونڪ ڍوڍي گل ڦاڙيا، سنگ نڪري ٿيا نروار
اچي پيڙن ڳاہُ فراق جو، ٿيا ڪڻا ڪڻي کان ڌار
ڪونڌر ھي ڪُسندو وڃي، تنھن الادين اڳيان
تنھنجي جيجل جوڳياڻي ٿيندي، جنھن جو پُٽ نه ڪو ڀاءُ
چنڊ کي اوچتو ڪاري ڪڪري ويڙھي ويئي، سنڌوءَ ۾ ڪنھن ڪڙڪا ڪيا. ٻيلي ۾ واءُ جا گھوگھٽ، چارڻن جو گجندڙ آواز.
وڙھيا ڪٽارين، ڪاتئين. بڙڇيون ڀال ھڻن
مَردن مٿان رُڪ جون تاوَ تراڙيون ڪن
مَرُ سي مائن ڄائيا، جي اورانگھيو به اچن
ڌڙ تنھين جا ڌوڙ ۾، سڀ للھنگ ٿا ليٽن
عضوا امرائن جا، لوھوءَ منجھه لڙھن
ھڻ وٺ وائي وات ۾، ٻولي ٻي نه ڪن
ننگر سنديءَ جنگ کان ٿا توبہ توبه ڪن.
دھل جو ڌمچر. چارڻن جو عرش جي ڪونگرن کي ڪيريندڙ آواز، واءُ جا گھوگھٽ، فانوسن جي ڏڪندڙ وٽ، چارڻن جون ڏڪندڙ ڪاريون ڀنڀيون ڏاڙھيون، چمڪندڙ تارا ۽ منھن تي سندن اُڌمن جو اُھاءُ.....! نواب کي ائين لڳو ڄڻ ھو جنگ جي ميدان ۾ بيٺو آھي. چوڌاري تراڙن جا تاؤ، ڀالن جا ڀڀڪا، ڪونڌر پيا ڪُڏن، ڪنڌ پيا ڪرن، للھنگ پيا ليٽن، رت جا ريلا، دانھون ڪوڪون...... ساري سنڌ جنگ جو ميدان ھئي. ھر طرف راتاھا، جنگيون، بغاوتون ۽ ماڻھن جو ڪوس! نواب لطف علي شاعر ھو. ھن جي دل ڪنھن سھڻي صورت کي ڏسي چنڊ ڏانھن اُلرون ڏيندڙ چڪور وانگر اُلرون ڏيندي ھئي. ھن به راتين جو چنڊ سان رھاڻيون ڪيون ھيون ۽ چنڊ کان پنھنجي اڻ ڏٺي پرينءَ جا پار پتا پڇيا ھئا. ڪنيز جي چوليءَ مان چنڊن کي ڪَني ڪڍندو ڏسي ھن کي پنھنجو پرين ياد پيو ھو جنھن پرينءَ جا پڙلاءَ ھن حافظ جي شاعريءَ ۾ ٻڌا ھئا. دنيا ۾ انسانن جا رنگ روپ جدا آھن پر ڏک سُک ساڳيا آھن. پوءِ ھي رتوڇاڻ ۽ انساني ڪوس ڇالاءِ؟ رڳو ڪنھن ھڪڙي انسان جي اقتدار کي قائم رکڻ لاءِ. اميرن امرائن، سردارن، نوابن ۽ جاگيردارن جي رتبن کي دوام بخشڻ لاءِ. سنڌ ته آھي ئي بيداد نگري. پراوا حاڪم، پرايون عدالتون، پرائي فوج. رڳو ڏاڍ ۽ ڏھڪاءُ. جيترو لٽجي اوترو ٿورو. ھر شيءِ تي ڳاٽي ڀڳا محصول. ھڪ ڳوٺ مان ٻئي ڳوٺ ۾ وڃڻ لاءِ راھداري ۽ محصول. ٻنيءَ مان اَن لھي نه لھي پر سڄي زمين تي ڍل. ھڪڙي ڍل وري داڻي بندي جيڪا حاڪمن ۽ جاگيردارن خرارن جي حساب سان ٿي ورتي. جدا جدا پرڳڻا جاگيردارن کي ٺيڪي تي ڏنل ھئا جن پنھنجي مرضيءَ سان ماڻھن تي ڍل ٿي مڙھي. ماڻھو بيزار ٿي ڳوٺ ٻنيون ۽ گھرگھاٽ ڇڏي جبلن ۽ جھنگن ۾ ھليا ٿي ويا ۽ اتان شاھي فوجن ۽ جاگيردارن تي حملا ٿي ڪيائون. ھڪ بغاوت اقتدار لاءِ ھوندي آھي ۽ ٻي بغاوت ظلم ۽ ڏاڍ جي خلاف احتجاج ھوندي آھي. سنڌين جون بغاوتون ظلم جي خلاف احتجاج ھيون. سرڪار انھن بغاوتن کي ختم ڪرڻ لاءِ ھرطرف ڪوس لائي ڏنو ھو. نواب سيد بايزيد جي ايام ڪاريءَ ۾، درٻيلي پرڳڻي ۾ راڄپرن، بھڻن ۽ سميجن بغاوتون ڪيون. مغل فوج ساڻن پڄي نه سگھي ته عيد جي ڏينھن جڏھين سڀني عيدگاہ ۾ نماز ٿي پڙھي تڏھين مغل فوج ”ڪافرن“ کي عيدگاہ ۾ نماز پڙھندي ڪُٺو. ھرطرف ظلم ھو، ڏاڍ ھو ۽ انياءُ ھو. ظلم جڏھين حد کي رسندو آھي تڏھين ڪو مسيحا پيدا ٿيندو آھي. شاھه عنايت سنڌ جو مسيحا ھو جنھن چيو ھو ته زمين الله جي آھي ۽ اَن اُن جو آھي جيڪو اُپائي ٿو. پر مسيحا سوليءَ تي لڙڪندو آھي. شاھه عنايت به سوليءَ تي لڙڪندو.
اچي پيڙن ڳاہ فراق جو، ٿيا ڪڻا ڪڻي کان ڌار،
ڪونڌر ھي ڪُسندو وڃي، تنھن الادين اڳيان.
نواب ھٿ جو اشارو ڪيو. دھل يڪدم بند ٿي ويو. چارڻن جو آواز سندن نڙيءَ ۾ گھُٽجي ويو ۽ تنبوءَ ۾ سانت ڇانئجي وئي. نواب اشرفين جي ڳوٿري ساوڻ ڏانھن اڇلائي. سانوڻ ڳوٿري کڻي چمي اکين سان لاتي ۽ ھٿ ٻڌي چيائين:
”سائين جيئدان ملي ته ھڪڙو عرض ڪيان.“
”چئه....“
”سائين اسان جو رواج آھي ته اسين دودي شھيد جي ڳالھه جي بخشش نه وٺندا آھيون. اھو ڏينھن اسان لاءِ ماتم جو ھوندو آھي ۽ اسين ڪاريون پَڳون پائي دودي شھيد جي ڳالھه کڻندا آھيون.“
”اسان توکي دودي جي ڳالھه ٻڌائڻ ڪري نه پر ھونئن ئي بخشش ڏني آھي.“
ساوڻ سجاول خان ڏانھن نھاريو. سجاول خان ھن کي اشارو ڪيو سانوڻ ڳوٿري قبول ڪئي. سڀ چارڻ اٿي بيٺا ۽ ھٿ ٻڌي، ڪنڌ نوائي، سلام ڪري، ھڪ ھڪ ٿي تنبوءَ کان ٻاھر ھليا ويا. تنبوءَ ۾ سانت ڇانئجي وئي. اوچتو سانت ۾ پازيب ڇمڪيا ۽ عنايتي لنگھياڻي اندر آئي. ھن ھٿ ٻڌي نواب کي سلام ڪيو ۽ قالين تي ويھي رھي. عنايتيءَ جو رنگ ڪڻڪائون ۽ بدن ماسيرو ھو. سندس بدن کي ڏسي سارين جي اھڙي پڪل پوک ٿي ياد پئي جنھن ۾ اڃا لابارو نه پيو ھجي. عنايتيءَ ھلڪي کنگھڪار ڪري نڙي صاف ڪئي. سازن ساہ کنيا ۽ عنايتيءَ بيت ڏنا.
سَر نِسريا پاند، اُتر لڳا آءُ پرين
مون تو ڪارڻ ڪانڌَ! سھسين سُکائون ڪيون
سَر لوھيڙا ڳڀيا، ’ڪسر نِسريا
تو ڪئن وسريا، ڍوليا! ڏينھن اچڻ جا.
بيت ٻڌي سڀني جي دلين ۾ اُتر واءُ گھُليو ۽ درد جا سَر نِسريا. عنايتيءَ ڪافي شروع ڪئي:
آيل، ڪريان ڪيئن، منھنجو نيھن آپليو نه رھي
اُڏوھيءَ جيئن ڏکڙا، چڙھيا چوٽيءَ سينءَ
گوندر مٿان جندڙي، دريا دلين جيئن
منھنجو نيھن آپليو نه رھي.
ڪافي پوري ٿي ته سڀني جي دلين کي گوندر جون وليون وڪوڙي ويون ۽ ڏکڙا چوٽيءَ تائين چڙھي ويا. نواب ھيري جي منڊي لاھي عنايتيءَ کي ڏني ۽ عليءَ کان پڇيائين:
”ھي ڪنھنجو ڪلام آھي؟“
”سائين ھڪڙي سيدزادي جو ڪلام آھي. چون ٿا ته ويراڳي آھي. جوڳين سامين سان جبل جھاڳيندو ٿو وتي. مخدوم معين وٽ ٺٽي ۾ ايندو آھي.“
”سيدزادي جي شاعريءَ ۾ ڪيڏو نه درد آھي.“
”سائين ھڪڙي مغل شھزاديءَ جي عشق ۾ شاعر ٿيو آھي. چون ٿا ته مغل زاديءَ جي چيچ ڏسي مٿس عاشق پيو ۽ سندس چيچ جھلي چيائين ته جنھن جي چيچ سيد جي ھٿ ۾ تنھن کي لھر نه لوڏو.“
نواب سوچيو ته اھي به ڪھڙا نه خوش نصيب انسان آھن جيڪي چيچ ڏسي پرينءَ کي سڃاڻي ٿا وٺن. مان ته سھڻن سھڻن چھرن جي جھنگ ۾ ان چھري کي ڳوليندو ٿو وتان جنھن جا پار چوڏھينءَ جو چنڊ ڏيندو آھي. سجاول خان عنايتيءَ کي اشارو ڪيو. عنايتي ٻاھر ھلي وئي. نواب تي اڃان سيدزادي جي ڪلام جا خمار ھئا.
”اسان وڏن وڏن ڳائڻن کان شاعرن جو ڪلام ٻڌو آھي. پر سيدزادي جي ڪلام جو انداز ئي نرالو آھي. سندس ڪلام ۾ سنڌ جي ساري سونھن ۽ سارا سور ٿا جھلڪن. اسين سيدزادي سان ملڻ ٿا گھرون.“
”اوھان جو حڪم اکين تي پر سائين چون ٿا ته خاڪ نشين گدڙي پوش آھي ۽ ٺٽي جي مخدوم معين کان سواءِ ڪنھن سان نه ملندو آھي.“
”درويشيءَ تان ڳالھه ياد پئي. درويش شاہ عنايت جو ڇا معاملو آھي؟“
”شاہ عنايت صوفي درويش آھي. درگاہ جي خرچ پکي لاءِ سرڪار جيڪي زمينون کيس عنايت ڪيون آھن سي بنا بٽئيءَ جي ھارين کي ٿو ڏئي. تر جا ھاري زميندارن کي ڇڏي شاہ عنايت جون زمينون ٿا کيڙن ۽ زميندارن کي ھاري نٿا ملن، ان ڪري بلڙيءَ جا سيد ۽ پليجا زميندار دانھين ٿيا آھن.“
”اسان ٻڌو آھي ته شاہ عنايت جي تحريڪ سياسي تحريڪ آھي. سارنگ! تنھنجو ڇا خيال آھي؟“
”سرڪار مان شاہ عنايت جي باري ۾ ڪجھه چئي نٿو سگھان پر اھا حقيقت آھي ته ھر سياسي تحريڪ مذھب جي مورچي ۾ ويھي ھلائي ويندي آھي. مختار ثقفيءَ جي تحريڪ، مھدوي تحريڪون، سکن جي تحريڪ ۽ اتر سنڌ ۾ ڪلھوڙن جي درويشيءَ واري تحريڪ، اھي سڀ تحريڪون اقتدار حاصل ڪرڻ جون سياسي تحريڪون ھيون جن تي مذھبي رنگ چڙھيل ھو. منھنجي خيال ۾ اھڙي قسم جي ڪنھن به تحريڪ کي وڌڻ کان اڳ ختم ڪرڻ گھرجي.“
”ان معاملي ۾ دين ڇا ٿو چئي؟“
”دين سياست جي تابع آھي. امام حسين ؓ سياست کي دين جي تابع ڪرڻ ٿي گھريو ان ڪري شھيد ٿيو. نبي پنھنجي دور جي، غلط بنيادن تي قائم ٿيل معاشري جا بنياد ڪڍي، ان کي ڊاھي ان مان ھڪ ڌوتل پوتل معاشرو ٺاھيندو آھي. پر ھر شيءِ پنھنجي ابتڙ شيءِ جي وجود سان قائم آھي. نبيءَ جي قائم ڪيل معاشري ۽ انجي ابتڙ معاشري ۾ رڳو تر جيتري وٿي ھوندي آھي ۽ ڪو يزيد ان تر جيتري وٿيءَ کي ختم ڪري، ملڪيت ۽ ملوڪيت وارو معاشرو قائم ڪندو آھي. امام حسينؓ کان وٺي شاہ عنايت تائين جيڪي به يزيد جي ملڪيت ۽ ملوڪيت واري معاشري سان ٽڪرايا آھن سي ختم ٿيندا آيا آھن. اسانجو معاشرو نبي صلعم جي قائم ڪيل معاشري جي ابتڙ ملڪيت ۽ ملوڪيت وارو معاشرو آھي ۽ جيڪڏھن شاہ عنايت جي تحريڪ امام حسينؓ جي تحريڪ آھي ته پوءِ اسان کي فيصلو ڪرڻو پوندو ته اسان جو ملڪيت ۽ ملوڪيت وارو معاشرو قائم رھي يا شاہ عنايت صوفي.“
شاہ عنايت جو نالو ٻڌي نواب جي اکين آڏو صوفين ۽ درويشن جا ٽولا اچي ويا جن سنڌ کان بنگال تائين خانقاھون ۽ مَٺ قائم ڪيا. انھن خاڪ نشين گدڙي پوش صوفين مراقبي مان منھن مٿي ڪري ”ھمه اوست“ جو نعرو ٿي ھنيو ته ڪائنات ڪنبي ٿي ويئي ۽ سڀ ھيٺاھيون مٿاھيون ھڪ ٿي ٿي ويون، جن سماع ۾ آھسته خرام رقص ڪندي قدم ٿي کنيون ته سندن قدم آسمان تي ٿي پيو. سڀ عربي ۽ فارسي دان ھئا پر سڀني مقامي زبان ۾ مقامي محاوري ۾ انساني ھڪ جھڙائي ۽ ڀائپيءَ جو پرچار ڪيو ۽ برھڻ بڻجي الله سان عشق ڪيائون. ڪاجي محمود درياڻي، ڪاجي ڪاجن، حجرت نجام الدين اوليا، بوعلي قلندر، بھاؤالدين باجن.
ڪاجي محمود، ڪاجل ڊالون ڪرڪرا، سرمه سھيونه جاءِ
جن نينن ۾ ڀي بسي، دوجا اور نه سمائي.
بوعلي قلندر: سجن سکيري جائينگي، نين مرينگي روءِ،
بدنا ايسي رين ڪرو، ڀور ڪدي نه ھوءِ.
بابا فريد شڪر گنج: ڪاگا سب تن کائيو، چن چن کائيو ماس،
اي دو نين نه کائيو، پيا ملن ڪي آس.
امير خسرو: ھي، اي مان! رنگ ھي
ايسو پيو پايو نجام الدين اوليا
جگ جياريو، مين تو ايسو رنگ اور نه ديکوري
ديس بديس مين تو ڍونڍ ڦري ھون
تورا رنگ نھين پايو اي
نجام الدين اوليا.
امير کسرو تان پوري جون تارون ڇيڙي، تارن جي ارتعاش مان نڪرندڙ ”تنڪ“ جو آواز جيڪو پرٻنڌ جو چوٿون انگ، تن تنا جي ورجاڻي ۽ اندروني طور برھما جو تصور ھو، تنھن کي صوفين جي سماع لاءِ تلانه جو روپ ڏنو.
يارِ من بيا بيا، در تنم تاديم
(منھنجا پرين اچ اچ، منھنجي تن ۾ اچ)
تانن، تاناديم، توم تا نانانا
(ڇاڪاڻ ته مان تنھنجو آھيان)
به لبم رسيدہ جانم، تو پياڪ زندہ ھانم- پس ازان ڪ من نه مانم، به چه ڪار خواھي آمد.
(منھنجو ساہ چپن تي اچي ويو، تون اچ ته جيئرو ٿي پوان. جڏھن مان نه ھوندس ته پوءِ تنھنجو اچڻ ڪھڙي ڪم جو)