حصو ٽيون
”شڪر، تعريف ۽ عبادت سان اوندہ روشنيءَ ۾ مٽجي نٿي سگھي. مراقبي ۽ سماڌيءَ سان سج ظاھر نٿو ٿئي. ڪشالن سان جسم کي نه ايذايو ڇاڪاڻ جو ان مان فائدي جي بدران نقصان ٿو ٿئي. خوني قربانين ۽ نذر نياز سان ديوتائن جي چاپلوسي نه ڪيو ڇاڪاڻ جو اُھي به اوھان وانگر بي وس آھن. جيئن ته سڀ ڪجھه اسان جي جسمن جي باري ۾ آھي ان ڪري اسان کي پنھنجو پاڻ ۾ ڇوٽڪاري جي ڳولھا ڪرڻ گھرجي ۽ پنھنجو پاڻ کان سواءِ ڪنھن تي به ڀروسو ڪرڻ نه گھرجي. ياد رکو، ھر ڪو ماڻھو پٽ جي ڪينئن وانگر پنھنجو قيدخانو پاڻ ٿو اُڻي ۽ سڀ ڪجھه انسان جي پنھنجي عملن جو نتيجو آھي.“
جينيءَ چيو: ”جيو سڀ کان اتم ۽ پوتر آھي. جيو جو احترام ڪيو. ھر ڪارڻ جو ڪونه ڪو نتيجو آھي ۽ ھيءَ ساري سرشتي ڪارڻ ۽ نتيجي جي بي رحم اصول تي ٻڌل آھي. مان جيڪو عمل ڪيان ٿو تنھنجي نتيجي جو ذميوار مان خود آھيان. اھو نتيجو مونکي خود ئي ڀوڳڻو آھي. ڪوبه ديوتا مونکي ان کان بچائي نٿو سگھي. جينيءَ خدا کان انڪار ڪيو ۽ انسان جي عمل ۽ ڪارڻ ۽ انجي نتيجي کي ئي خدا مڃيو. موت، حياتي، ڏک سُک سڀ جو ڪارڻ انسان جو عمل آھي ۽ وجود جي ساري ذميواري انسان تي آھي.“
”ڪھڙن خيالن ۾ ويٺو آھين.“ ھن جي وديارٿي ساٿي موھن ھن جي ڀر ۾ ويھندي چيو.
”سوچيان ٿو ته اسان فطرت جي عناصر کي ڇو ٿا پوڄيون.“
”اھڙي سوچ جي ڪري ته سڀ توکي ناستڪ چوندا آھن.
”اچ ته پراڪرتي (فطرت) جي ۽ ديوتائن جي باري ۾ ڏاڍيان ڏاڍيان سوچيون.“
واءُ جو جھوٽو لڳو ۽ پپل جان پن کڙڻ لڳا.
”پپل جا پن ھوا ۾ ائين ٿا کڙڪن ڄڻ ٻانڀڻ اشلوڪ ٿا اچارن. ’پران وقت تي محيط آھن. ٻيلي ۾ رام ۽ لڇمڻ جي وچ ۾ سيتا ائين ٿي ھلي جيئن انسان ۽ خدا جي وچ ۾ فريبِ نظر. ڪارو ڪارو جھنگ. لڇمڻ ۽ رام اڪيلا ٿا وڃن. ڪارن ڪڪرن ۾ وڄ چمڪي. رام لڇمڻ کي چيو ته ڪارن ڪڪرن ۾ وڄ ائين ٿي چمڪي جيئن ڪنھن خراب ماڻھوءَ جي دل ۾ نيڪيءَ جو خيال. رشين ۽ اوتارن جا ٻول وقت تي محيط آھن.“
”ھيءَ ساري ڪائنات ڪارڻ ۽ نتيجي جي بي رحم اصول تي پئي ھلي. ان کي ھلائڻ وارو ڪو ڀڳوان ڪونھي.“
”ڪو ته ڪارڻن جو ڪارڻ به آھي. ايشور جيڪو برھما جو مظھري روپ آھي.“
”ڪارڻن جو ڪارڻ برھم جو مظھري روپ ايشور نه آھي پر پراڪرتي (فطرت) آھي. انڌي، اونداھي ۽ بي شعور پراڪرتي! ڪوبه ڪارڻ پنھنجي نتيجي کان جدا نه آھي پر پنھنجي نتيجي ۾ سمايل آھي. ڪارڻ ۽ انھن جا نتيجا اڻ ڳڻيا آھن. جيئن ڪارڻن ۽ انھن جي نتيجن جو سلسلو ختم ٿو ٿئي اتي سڀني ڪارڻن جو ڪارڻ شڪل ۽ صورت مان نڪري رڳي قوت ٿو بڻجي.“
”ان کي اسين ايشور سڏي سگھون ٿا جيڪو برھم جو مظھري روپ آھي.“
”اھا قوت ايشور نه آھي پر پراڪرتي آھي جنھن جو تعلق مادي جھان سان آھي. پراڪرتي پاڻ تخليق ڪري نٿي سگھي. تخليق لاءِ ھوءَ پُرش (روح) جي محتاج آھي. پرش (روح) نه ڪارڻ آھي نه نتيجو پر علم آھي. پرش جي ميلاپ سان پراڪرتيءَ ۾ چرپر ۽ حرڪت ٿي پيدا ٿئي ۽ ان چرپر سان شيون وجود ۾ ٿيون اچن. اھڙيءَ ريت دنيا بدلجي ٿي ته عناصر پيدا ٿا ٿين. عناصر جوھر ۾ جوھر قوت ۾ ۽ قوت پراڪرتيءَ ۾ ٿي بدلجي ۽ اھو سلسلو ائين جاري ٿو رھي. پرش پاڻ چرپر ۽ تبديليءَ جو سبب نٿو بڻجي. پرش چرپر ۽ تبديليءَ کان مٿاھون آھي. ھو نه فاعل آھي نه مفعول، نه ڪارڻ ۽ نه نتيجو، سڀني شين تي محيط پر سڀني کان لاتعلق. پرش اڻ ڳڻيا آھن. ڪائنات جي تخليق جو ڪارڻ پراڪرتي آھي. پرش ۽ پراڪرتي جدا جدا آھن پر پرش پراڪرتيءَ جي آئيني ۾ پنھنجو حُسن ڏسي حيران ٿي ويو ۽ ھن جي اھا حيرت زندگيءَ جي صورت ۾ ظاھر ٿي.“
”ڪرشن ڀڳوان چيو: پراڪرتي ۽ پرش کانسواءِ ھڪ ٽين قوت به آھي جيڪا پرش ۽ پراڪرتيءَ کي ملائي ۽ جدا ٿي ڪري. اھا قوت دانا ۽ بينا آھي. سالڪ کي گھرجي ته ان کان مدد گھري ۽ ان ۾ پاڻ کي فنا ڪري.“
”پراڪرتيءَ جا ٽي جوھر آھن“ ماڻڪ موھن جي ڳالھه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪندي چيو، ”ستوہ، تمس ۽ رجس. اھي ٽيئي جوھر ھر شيءِ ۾ موجود آھن. انھن کي رنگن جي مثال سان سمجھائي سگھجي ٿو. ستوہ جو رنگ اڇو آھي. انسان تي ستوہ جو غلبو ھوندو ته ھو نيڪ ۽ داناءُ ھوندو.
تمس جو رنگ ڳاڙھو آھي. تمس جو غلبو ھوندو ته ماڻھو جاھل ۽ سست ھوندو.
رجس جو رنگ ڪارو آھي. رجس جو غلبو ھوندو ته ماڻھو جاھل ۽ سست ھوندو.
اھي ٽي جوھر سڀني موجودات ۾ موجود آھن. ماڻھوءَ تي ڪڏھين ھڪڙي جو غلبو ٿو ٿئي ۽ ٻيا ٻه جوھر لِڪي ٿا وڃن. ڪڏھين ٻئي جو ۽ ڪڏھين ٽئين جو غلبو ٿو ٿئي. درياہ جي ويرن وانگر ڪا وير چڙھي ٿي ته ڪا لھي ٿي. دنيا جي چرپر، حرڪت ۽ تبديلي. شين جو وجود ۽ فنا، بلندي ۽ پستي، سڀ انھن سان آھي.
پراڪرتي ناھڪاري آھي ۽ پرش ھاڪاري. ناھڪار ۽ ھاڪار جي ميلاپ سان اعتدال جي ھڪ نئين صورت ٿي پيدا ٿئي ۽ پراڪرتيءَ جا ٽيئي جوھر عمل ۾ ٿا اچن. سڀ کان پھرين رجس عمل ۾ ايندو آھي ۽ ان جي نتيجي ۾ ٻيا به جوھر عمل ۾ ايندا آھن. ٽنھي جي عمل ۾ اچڻ سان سخت بيچيني پيدا ٿيندي آھي. ٽيئي ھڪ ٻئي تي غلبو حاصل ڪرڻ جي ڪندا آھن. ڪڏھين ھڪ کي غلبو ٿيندو آھي ۽ ڪڏھين ٻئي کي ته ڪڏھين ٽئين کي. شري موھن داس ويدانتي! اھي اٿيئي ھن سرشتيءَ جي ٺھڻ ۽ ڊھڻ جا سبب ۽ ڪارڻ ۽ نتيجي جو سلسلو. ان سلسلي ۾ منھنجو ڀڳوان ته ڪٿي نظر نٿو اچي.“
ڪرشن ڀڳوان چيو ته جيڪڏھن سالڪ پنھنجي نفس کي ماري ته اھي ٽيئي جوھر ھن جا تابع ٿي ويندا. شنڪر چيو ته برھم ڪائنات آھي ۽ ڪائنات برھم آھي. دنيا جي ڪثرت ڪوڙ ۽ اکين جو فريب آھي. مايا ۽ اوديا (جُھل) ھڪ آھي. جيئن برھم ۽ جيو آتما (شخصي روح) ھڪ آھي تيئن آيا ۽ اوديا به ھڪ آھي. برھم جو شعور مايا سان ڳنڍجي وڃي ته ان کي اسين ايشور سڏينداسين ۽ اوديا سان ڳنڍجي وڃي ته ان کي اسين جيو آتما سڏينداسين. مايا ايشور جي شڪتي آھي جنھن سان ھو مادي عالم کي تخليق ڪندو آھي. مايا ايشور ۾ ايئن لڪل آھي جيئن باہ ۾ گرمي لڪل ھوندي آھي.“
”جي دنيا ڪوڙ ۽ فريب آھي ته ظلم، ڏاڍ، انياءُ به ڪوڙ ۽ نظر جو ڌوکو آھي ان ڪري دنيا مان ظلم ۽ انياءُ کي مٽائي دنيا کي جنت بڻائڻ جي ڪوشش اجائي آھي، ڇاڪاڻ ته اھا جنت به ڪوڙ آھي. جيئڻ جو مقصد رڳو ھڪڙو آھي ته ھن ڪوڙي جھان مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙجي. ڪيڏي نه ناڪاري سوچ آھي!
”آستڪ (خدا پرست) ۽ ناستڪ (خدا کان منڪر) ماڻھوءَ جي رويي جا نانوَ آھن. تنھنجو رويو ناستڪ آھي ان ڪري توکي ڏاھي ڪپل جا دليل وڌيڪ وزني ٿا لڳن ۽ منھنجو رويو آستڪ وارو آھي ان ڪري ئي مونکي ڪرشن ڀڳوان ۽ شنڪر جا دليل وڌيڪ وزني ٿا لڳن. ھاڻي سوال ٿو پيدا ٿئي ته سچ ڇا آھي.؟“
سچ رڳو گوتم ڳولي لڌو ھو جنھن چيو ته تبديلي ۽ ڦيرگھير جو قانون سچ آھي. تبديلي ئي زمان ۽ مڪان آھي. ڪا شيءِ ھڪ ئي حالت ۾ ھڪ ھنڌ بيٺل ڪانھي. ھر شيءِ بدلجندي ٿي رھي. مذھب، سوچون ۽ سچ، سڀ ڪجھه بدلجندا ٿا رھن. ويدن ۾ برھم جو لفظ شرڌا، دُعا يا عقيدت جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيو آھي ۽ آتما ساھه جي معنيٰ ۾. پر اپشدن تائين پڄندي پڄندي ٻنھي جون معناعون بدلجي ويون. برھم آفاقي قوت يا آفاقي روح ۽ آتما شخصي روح ٿي ويئي. ويدن ۾ آواگان جو تصور ڪونھي پر پوءِ جي رشين آواگان ۽ سنسار چڪر جو تصور آندو جنھن مان ويدانيت ڦٽي نڪتي. سوال آھي ته ھن دنيا کي ڪنھن تخليق ڪيو. تون ۽ مان ڪيئن وجود ۾ آياسين. جيئڻ جو مقصد ڇا آھي. گوتم چيو ته ھي جھان جيڪو اسان کي نظر اچي ٿو اھو پنھنجي تشريح لاءِ ڪنھن به ديوتا، ڀڳوان يا ايشور جو محتاج نه آھي. گوتم پھريون انسان آھي جنھن اخلاق کي مذھب ۽ ڀڳوان کان آزاد ڪرائي نئين سر مرتب ڪيو. پر ھن جو اخلاق شخصي ۽ ناھڪاري آھي جنھن ۾ سماج جي سڌاري جي ڪا ڳالھه ڪانھي. جيئڻ جو مقصد اُھو آھي ته ھن جھان مان ڏاڍ، انياءَ کي ختم ڪري زندگيءَ کي سُندر کان سُندر بنائجي. زندگيءَ جي مقصد جي ڄاڻ رام کي ھئي جنھن وقت جي راوڻ سان جنگ ڪري زندگيءَ جي سپتا کي آزاد ڪرايو، ڪرشڻ کي ھتي جيڪو ڪورو ۽ پانڊن جي جنگ ۾ ارجڻ جو رٿ بان ٿيو، محمد صلي الله عليه وصلعم کي ھتي جنھن جِھل ۽ انياءَ سان پنھنجي سر جنگ ڪئي. مسلمان صوفين جو ھڪڙو طبقو ھو جنھن کي اخوان الصفا چوندا ھئا، اھي باطني ھئا. تن چيو ته جيڪو ماڻھو صداقت تائين پڄڻ گھري انکي سقراط جي بي نيازي، ابن مريم جي ايثار ۽ علي بن ابي طالب جي جوانمرديءَ جا نمونا پنھنجي آڏو رکڻ گھرجن.“
اوچتو پريان کان سَنکن جو آواز آيو.
”شايد جوڳين جو ٽولو ٿو اچي.“ موھن چيو.
”جوڳي به عجيب مخلوق آھن. وڏا گھراڻا، پڙھيل لکيل ماڻھو دنيا تياڳي، انگَ ڀڀوت ڪري، جھنگن بَرن ۾ ڀٽڪي پنھنجو پاڻ کي ايذاءُ ٿا ڏين.“
”ھو ڀڳوان کي ڳولھڻ لاءِ دنيا تياڳيندا آھن.“
”چئبو ته جوڳين جو ڀڳوان ايذاءُ پسند آھي ۽ پنھنجي سالڪن کي ايذاءَ ڏيئي پوءِ ٿو کين ملي. ٻي ڳالھه ته ڀڳوان کي شھرن ۽ وسندين کان ايڏي نفرت ڇو آھي جو شھر ۽ وسنديون ڇڏي جھنگن بَرن ۾ ٿو رھي ۽ سڀ سالڪ کيس جھنگن بَرن ۾ ٿا ڳولين.“
”ھاڻي تون ھتي ماٺ ڪري ويھه ته مان وديالي مان ڪاغذ ۽ ڪِلڪ کڻي اچان.“
”وري ڪو ويدانت تي پستڪ لکڻو اٿيئي ڇا؟“
”ھڪڙو مسلمان صوفي ويراڳي آھي. ڏاڍيون عجب ڪوتاؤن ٿوچئي. جوڳين جي سنگ ۾ گھمندو ٿو وتي. جوڳين جا ٽولا ھن جا بيت ۽ وايون جھونگاريندا ٿا وتن. مان جوڳين کان سندن بيت ۽ وايون ٻُڌي لکي ڇڏيندو آھيان. جوڳين جو ٽولو پيو اچي. ھنن کي صوفي سائينءَ جا بيت ضرور ياد ھوندا.“
موھن وديالي ڏانھن ويو ۽ ماڻڪ اڪيلو ويٺو رھيو. ھن جا وديارٿي ساٿي وڃي چڪا ھئا ۽ ھر طرف چُپ چپات ھئي جنھن ۾ درياءَ جي ڇولين جو ھلڪو ھلڪو آواز ۽ پکين جي لاتِ ٿي گونجي. ايتري ۾ سامھون درياھه مان شاھي ٻيڙا ھاڪاريندا لنگھيا. ٻيڙن جون قطارون ھيون. شايد شاھي فوج ڪيڏانھن ڪوچ ڪيو ھو يا شايد وري ڪنھن باغي قبيلي تي حملو ڪرڻ لاءِ ٿي ويون. وري خونريزي، قتلام ۽ ماڻھن جو ڪوس! سنڌ ۾ ھر طرف بغاوتون ۽ ماڻھن جو ڪوس ھو. ڳاٽي ڀڳا محصول، ظلم، ڏاڍ ۽ ڏھڪاءُ. ماڻھو يا ته ظلم خلاف بغاوتون پيا ڪن يا جوڳي ويراڳي ٿي، دنيا تياڳي، جھنگن بَرن ۾ پيا ڀٽڪن. وري ڪَرم ۽ عمل جو مسئلو سامھون ٿو اچي. جينن ۽ ٻوڌن سچ چيو ھو ته انسان پنھنجي عمل جو پاڻ ذميوار آھي. ڏُک سُک، موت حياتي بلندي پستيءَ جو ڪارڻ ھن جو پنھنجو عمل آھي پر ڇا ماڻھو پنھنجي عمل ۾ آزاد آھي ڇا حالتن جو جبر ماڻھوءَ جي عمل جو تعين نٿو ڪري. ماڻھو ويچارو ته لڳاتار خارجي حالتن جي جبر ۾ آھي ۽ خارجي حالتون ئي ھن کان عمل ڪرائين ٿيون. پوءِ ماڻھوءَ کي پنھنجي عمل جو پاڻ ذميوار ڪيئن چئي سگھجي ٿو.
اوچتو ئي اوچتو ماڻڪ جي دل پڙھائيءَ مان کٽي ٿي پيئي. جنھن اُتساہَ سان سبق ٻڌندو ھو، گيانن ۽ آچارين کان سوال پڇندو ھو. پنھنجي وديارٿي ساٿين سان بحث ڪندو ھو. آھستي آھستي ھن جو اُھو اُتساہُ ختم ٿيڻ لڳو، علم ۽ وديالي کان ھن جي دل کٽي ٿي پئي. ھن کي لڳو ته جتان ھن پنھنجو ذھني سفر شروع ڪيو ھو، اڄ به ھو اتيئي بيٺو ھو. اکرن، خيالن ۽ سوچن جو گھاٽو جھنگ ھو. ھڪ اکر ٻئي اکر کي رد ٿي ڪيو، ھڪ رستي ٻئي رستي کي ٿي ڪٽيو جنھن رستي تي وڃ اھو رستو ڪنھن منزل تي پھچائڻ جي بدران، سوالي نشان بڻجي، اڳيان اُڀو ٿِي ٿَي بيٺو. ڪنھن مھل ھن کي ائين لڳندو ھو ڄڻ ھي وديالو وڏو شمشان آھي جنھن ۾ صديون اڳ جي ڏاھپ ۽ ڏاھن جي سڙيل چِتائن جي رَک ڪتابن ۾ محفوظ رکي آھي. سڀ گياني، اچاريه ۽ پنڊت اُن رک تي ابتا سبتا ۽ بي معنيٰ ليڪا ٿا ڪڍن. اھي گياني ۽ اچاريه ڄڻ قبرستان مان اُٿي آيل مڙدا آھن جيڪي چتائن جي رک ما چپٽيون ڀري ماڻھن ۾ ورھائيندا ٿا وتن. ھر شيءِ چرپر، تبديلي ۽ ڦير گھير ۾ ھئي. ڪائنات ۾ ڀڃ ڊاہ جو ڪھرام متل ھو. ھر پراڻي شيءِ ڊھندي ٿي ويئي ۽ نئين شيءِ جنم ٿي ورتو. پر ھي گياني، اچاريه ۽ پنڊت وقت جي حرڪت، تبديلي ۽ تبديليءَ سان ٿيندڙ ڀڃ ۽ ڊاہ کان بيخبر، صدين کي اُبتو اورانگھي، کنڊرن ۾ گونجندڙ ماضيءَ جا پڙاڏا ٿا ٻڌن ۽ انھن پڙاڏن کي ازلي ابدي سچ ۽ ڏاھپ ٿا سمجھن. ماضيءَ جي ڏاھن پنھنجي پنھنجي دور جي سوالن جا جواب ڏنا ھئا. ھر دور جا پنھنجا سوال آھن. منھنجي دور جا ڪھڙا سوال آھن ۽ انھن جا ڪھڙا جواب آھن.
ڪڏھين ڪڏھين سوچيندو ھو ته ھاڻي وديالي کي ڇڏي پيءُ جو ڪاروبار ۽ ليکي چوکي جي بَندي سنڀاليان. اکرن سان زندگيءَ جي سچاين کي ماپي ڏٺم ھاڻي انگن سان ماپي ڏسان.
ھڪڙي چانڊوڪيءَ رات جو ھو پنھنجي حُجري ۾ ليٽيو پيو ھو ته جوڳين جي سَنک جو آواز ھن جي ڪَن تي پيو. ھن سوچيو. اڄ جوڳين سان رِھاڻ ڪري ڏسان ڪھڙي خبر انھن وٽان ڪا مڻيان ملي وڃي. موھن ڪاغذ ۽ ڪِلڪ کنئين. ھو ٻئي درياہ ڏانھن روانا ٿيا. درياہ جي ڪپ تي پپل جي وڻ ھيٺان جوڳين باھڙي ٻاري ھئي ۽ سڀ دونھينءَ جي چوڌاري ويٺا ھئا. چانڊوڪيءَ ۾ ھنن جا ڀڀوت لڱ، گيڙو ڪپڙا، ۽ ڪَنن ۾ لڙڪندڙ والا ڪيڏا پراسرار ٿي لڳا.انھن جوڳين ۾ اُھو سيد زادو صوفي به ھو جنھن جون ڪوتائون جوڳي ويراڳي ڳائيندا ھئا ۽ موھن لکندو رھندو ھو. عشق جي چوٽ کائي دنيا تياڳي ھئائين. نالو ھيس شاہ عبداالطيف. سھڻو شھزادو. شڪل مان وڏ گھراڻو ٿي لڳو. منھن تي عجيب نُوراني سانت. اکيون وڏيون سھڻيون. ڄڻ ازل جا اسرار پيون ڳولھن. ھن جون اکيون چنڊ ۾ کُتل ھيون. ھن چنڊ تان نظرون ھٽايون ۽ ڪنڌ جھڪائي مونن ۾ منھن وڌائين. اوچتو ھڪڙي جوڳيءَ صدا ھنئين الک نرنجن! ٻئي جوڳيءَ چيو ا .... ھو.... ٽئين جوڳيءَ سُر کنيون. الو.... ميان ۽ چوٿون ڳائڻ لڳو.
جتي عرش نه اُڀ ڪو، زمين ناہ ذرو
نڪو چاڙھو چنڊ جو، نڪو سج سرو
اُتي آديسين جو، لڳو دنگ درو
ڀري پين ٻرو، ناٿ ڏٺائون ناہ ۾.
ھن جي منطقي ذھن قلابازي کاڌي ۽ ھن جو ذھن تصوف ۽ ويدانيت جي ڪاڪ محل ۾ ڀٽڪڻ لڳو. جوڳيءَ ٻيو بيت ڏنو.
رھيا اُتيئي رات، صبح ويندءِ صابري
لُنءَ لُنءَ منجھه لطيف چئي، ڪر تنين جي تات
سندي جوڳيان ذات، ٻئي ڀيري مس مڙي.
جوڳين جو آواز ھن جي ھانوَ ۾ سيرون وجھڻ لڳو. ھن جي ساري وجود ۾ ڪو آسماني غم گونجڻ لڳو. ھن کي پڪ ٿي ته ھزارين سال اڳ سنڌوءَ جي ڪَپ تي رگ ويد جون رچاؤن رچڻ وارن رشين ۽ ڪَوين جي اندر ۾ به آڪاش وائي ائين ئي غم بڻجي گونجي ھوندي. آسمان ۾ چنڊ ٿي چمڪيو ۽ چوڏھينءَ جي اُداس چانڊاڻ ھر طرف پکڙيل ھئي. ھوا ۾ پپل جا پن ٿي کڙڪيا ۽ وديالي جي پويان ٻيلي ۾ وڻن مان واءُ جو آواز ائين ٿي آيو ڄڻ ڪي ڀٽڪيل روح ٿي رُنا. ھن جي پٺيان وديالو ھو. ڏاھپ جو مساڻ! ۽ ھن جي سامھون جوڳي ويٺا ھئا جن نانھن ۾ ناٿ ڏٺو ھو. وچ ۾ باھه ٿي ٻري ۽ باہ جي اُلن جو عڪس جوڳين جي منھن تي ٿي پيو. ھن لاھري بندر کان ڪشمور تائين يڪتاري، چپڙن ۽ جھانجھن جا آواز ٻڌا، نانڪ پنٿن جي واتان گرو نانڪ جا شبد ٻڌا، سنت پنٿي اسماعيلين جا گنان، بابا فريد، شاہ ڪريم ۽ قاضي قاضن جا دوھا ۽ قلندر جي ڌمال ٻڌي. اُھا سنڌ ھئي. صوفين سنتن، سُک سانت جي سنڌ! پر سُک ۽ سانت جي اُن نگريءَ ۾ ڏاڍ جو ڪيڏو نه ڏھڪاءُ ھو. ھر طرف ڪوس ۽ قتلام. جوڳيءَ بيت ڏنو.
اڱڻ آھين اڄ، صبح ويندءِ صابري
ڪج ڪاپڙين سان، روح رچندو رڄ
پير تنين جا پُڄ، متان سِڪين سنياسين کي.
ھن فيصلو ڪيو ته ھو اڄ ئي وديالو ڇڏي، ھن سيدزادي صوفيءَ جو چيلو ٿيندو ۽ سندس سنگ مان دل جو دڳ ڳولھيندو. آڌيءَ رات جو ھو موھن کي جوڳين وٽ ڇڏي، اُٿي آيو. حجري ۾ اچي، پنھنجي سامان جي ڳنڍ ٻڌي، پڙڇ تي آھلي پيو. سوچيائين اَسر جو جوڳين سان گڏ ھليو ويندس. ٿوريءَ دير لاءِ ھن جي اک لڳي ويئي پر پوءِ ھو ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. ڳنڍ ڪلھي تي رکي وديالي مان نڪتو ۽ درياءَ جي ڪپر تي اچي ڏٺائين ته اُتي ڪو ڪونه ھو. رات جوڳين جيڪا باھڙي ٻاري ھئي تنھن جي رَک ٿي اُڏاڻي ۽ جوڳيئڙا دلين جا سنک وڄائيندا واٽ وٺي ويا ھئا. ھن ته سوچيو ھو ته ھو اُن سيد زادي صوفيءَ جو چيلو ٿيندو ۽ دل جي دڳ تان نانھن ۾ ناٿ ڏسندو پر سيد زادو صوفي به ھن کي ڇڏي ھليو ويو ھو. ھاڻي ھو ڪيڏانھن وڃين، ڪھڙي واٽ وٺي. وديالي کي ھو ڇڏي آيو ھو جوڳي ھن کي ڇڏي ھليا ويا ھئا. ھاڻي ڪيڏانھن وڃين. ٺٽو! ٺٽي ۾ ھن جو گھر ھو ۽ ٺٽي ھن کي سڏ ڪيا. ٺٽي جي مَنگھن ھن کي صدائون ڏنيون ۽ ٺٽي جي ھوا ھن کي ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ ھن ڏانھن ٻانھون ڊگھيريون ۽ ھو ٺٽي ڏانھن روانو ٿيو.
...............................