حصو ٻيو
”تنھنجو تصوف جي باري ۾ ڇا خيال آھي.“
سارنگ به جام خالي ڪيو ۽ چپ اگھندي چيائين.
”تصوف اسلام جي عجمي صورت آھي.“
”ڪيئن؟“
”بغداد ۾ جڏھن سنڌ جي پنڊتن ۽ اخوان الصفا عالمن ھندوستان ۽ يونان جي ڏاھپ کي عربي زبان ۾ آندو ته عربن جي ذھني دنيا ۾ انقلاب اچي ويو. عقل ۽ عقيدي ۾ ڇڪتاڻ شروع ٿي ۽ معتزله جو طبقو وجود ۾ آيو جنھن عقيدي کي عقل سان پرکڻ شروع ڪيو. معتزله چيو ته خدا شڪل ۽ صورت کان پاڪ آھي ان ڪري اھو عقيدو صحيح نه آھي ته قيامت ۾ خدا جو ديدار ٿيندو. قيامت جي ڏينھن ڪو ڪنھنجي شفاعت نه ڪندو ڇاڪاڻ ته جيڪو خدا جي حڪمن جي ڀڃڪڙي ٿو ڪري تنھن کي ڪنھن جي شفاعت تي بخشي ڇڏڻ عدل ۽ انصاف جي خلاف آھي. ابليس نفس امارہ ۽ ماڻھوءَ جي غضب ۽ شھوت جي قوت آھي. جبرائيل نبيءَ جي پنھنجي ئي جبرائيلي قوتن جو نالو آھي ۽ وحي نبي پنھنجي ذات مان ئي فيض حاصل ڪندو آھي. ھر ظاھر پنھنجي باطن مان نڪري ٿو ۽ ظاھر باطن جو ظاھري روپ آھي. ظاھر تنزيل ۽ باطن تاويل آھي. اسماعيلي، قرامطي ۽ فاطمي باطنيه ھئا.“
سارنگ ٿوري دير لاءِ ماٺ ٿي ويو. ھن غور سان نواب جي اکين ۾ نھاريو. نواب جي اکين ۾ اشتياق ھو. ھن ڳالھه جو سلسلو جاري رکندي چيو.
”اخوان الصفا اسڪندريه جي يوناني ڏاھپ کي ھڪڙي رسالي جي صورت ۾ آندو ۽ اھا ڏاھپ، اھو نظريو اسلامي تصوف جو فيلسوفياڻو بنياد ٺھيو. ان نظريي مطابق ذاتِ احد مان پھرين عقل نڪتو. عقل ڪل مان روح ڪل ۽ روح ڪل مان ٻيا روح نڪتا. روح جڏھين مادي ڏانھن جھڪيو ته ادنيٰ ٿي پيو. ذات احد سج مثال آھي جنھن مان نُور جو نيڪاس ٿيندو ٿورھي. عقلِ ڪل، روح ڪل ۽ اعليٰ ۽ ادنيٰ روح، ذات احد مان ائين ڇلڪي نڪتا جيئن سج مان نُور ڇلڪي نڪرندو آھي. مادو تاريڪ آھي جنھن تائين نُور جو شعاعون پڄي نه سگھيون. پر مادو ڪائنات جي سڀني شين جو بنياد آھي ۽ روح مادي کي جدا جدا شڪليون ۽ صورت ڏيندا آھن. روح مادي جي اونداھي جھان مان نڪري پنھنجي حقيقي محبوب ۽ اصل مصدر ڏانھن وڃڻ لاءِ بيتاب آھي. اھو عشق آھي.
ويدانتيءَ ذات احد کي ادويتا يعني جيڪو ٻه نه آھي سڏيو. ذات احد کي پرم ۽ برھم سڏيو. برھم مان ئي ڪائنات نڪتي. جيو آتما (انساني روح) پرم آتما (روح ڪل) کان جدا ٿي. جڏھن آتما تي مايا جي ڪثرت جو فريب ظاھر ٿيندو آھي تڏھين آتما، پرم آتما سان ملڻ لاءِ بيتاب ٿيندي آھي. جيو آتمان جو پرم آتما ۾ جذب ٿيڻ نروان ۽ مڪتي آھي. اسلامي تصوف جي ساري فيلسوفياڻي عمارت ان نظريي تي بيٺل آھي. ان ڪري تصوف کي مان اسلام جي عجمي صورت ٿو سڏيان ڇاڪاڻ جو اسلام وجود جي وحدت جو نه پر وجود جي دوئيءَ جو قائل آھي.
سارنگ ماٺ ٿي پنھنجي گفتگوءَ جو ردعمل ڏسڻ لاءِ نواب جي اکين ۾ نھاريو. ھن جي ڳالھه ٻڌي نواب مُرڪڻ لڳو.
”اسلام جو بنيادي عقيدو وحدانيت آھي ۽ تون دوئيءَ جي ڳالھه ٿو ڪرين.“ نواب چيو.
”مان الله جي وحدانيت جي ڳالھه نٿو ڪيان پر وجود جي وحدت جي ڳالھه ٿو ڪيان. اسلام ۾ الله جي وحدانيت آھي پر وجود جي وحدانيت ڪانھي. خالق ۽ مخلوق جا جدا جدا وجود آھن، جڏھين ته صوفي خالق ۽ مخلوق، الله ۽ ڪائنات جي وجود کي ھڪ ٿا مڃين. حضرت بايزيد بسطاميءَ جي محفل ۾ تخليق جو مسئلو بحث ھيٺ آيو. ھڪڙي مُريد چيو ته ڪو وقت اھڙو ھو جو رڳو خدا جو وجود ھو ۽ ٻيو ڪجھه نه ھو. بايزيد وراڻيو: ھاڻي ڇا آھي. ھاڻي به ته صرف خدا جو وجود آھي. ابنِ عربيءَ ذاتِ احد کي حسنِ ازل ۽ عقلِ اول کي حقيقتِ محمديه جو نالو ڏنو. اسلام ۾ ابليس لعنتي آھي پر صوفين ابليس کي خدا جي جلال جو مظھر سمجھيو ۽ ابليس جو اشتقاق تبليس مان ڪيو. ابليس کي آدم کي سجدو ڪرڻ لاءِ چيو ويو ته ابليس سوچيو ته جيڪڏھن آدم کي سجدو ڪيم ته غيرالله کي سجدي جو گنھگار ٿيندس ان ڪري ھن سجدي کان انڪار ڪيو ۽ ابليس سڀ کان وڏو موحد سڏيو ويو.
صوفي حضور ڪريم جن جون ٻه حديثون نقل ڪندا آھن ته علم ۽ نيڪي مومن جي وڃايل ميراث آھي ۽ صوفين کي جتان به پنھنجي وڃايل ميراث ملي تنھنکي پنھنجو ڪيائون. حضور ڪريمؐ جي ٻي حديث اھا نقل ڪندا آھن ته عبادت کان سواءِ ھر بدعت رذالت آھي ۽ صوفين پنھنجن روحاني تجربن جي آڌار تي عبادتن جا نوان نوان طريقا جاري ڪيا.
سارنگ ماٺ ٿي ويو. سجاول خان ۽ عليءَ سارنگ جي ڳالھين جو ردعمل ڏسڻ لاءِ نواب ڏانھن نھاريو. ٻاھر چنڊ سنڌوءَ جي وچ سير مٿان ٽِڪ ٻڌي بيٺو ھو ۽ نواب جي اکين تي مڌ جا کيپ چڙھي ويا ھئا. نواب چيو.
”نوجوان توسان وڌيڪ ڪچھريون ھاڻي ٺٽي ۾ ٿينديون.“
----------------------------
سارنگ اڄ ڏاڍو خوش ھو. ھن کي ٺٽي جي نواب وٽ منصبداري ملي ھئي. ھو خوشيءَ ۾ عرش تي ٿي اُڏاڻو. تارا ڪتيون ھن جي لتڙ ۾ ھئا. ھن تصور ۾ پنھنجو پاڻ کي نواب جي درٻار ۾ ويٺل ڏٺو، مغل طرز تي ٺھيل محلسراءِ، در تي ڀير ۽ علمُ، غلام گردشن ۾ گشت ڪندڙ چوبدار، سنگ مرمر جي ھال ۾، ھالن جي ھندوري ۾، سنڌو ويٺي ھئي. ڪنيزن ھندورو ٿي لوڏيو ۽ کيس مورڇل ٿي ھنيون. اڙيل ڪميت گھوڙي ھنجي ران ھيٺان ھئي. ھو ھٿ ۾ ڀالو جھلي، ڪھڪشان کي گھوڙيءَ جي سنبن سان لتاڙي، تارن جي کينھن سان چوگان ٿو کيڏي..... ماڻھن جا ميڙ ھئا. ھو ۽ ھن جو ويري گھوڙن تي ھڪ ٻئي جي سامھون ھئا، ٻنھي جي ھٿن ۾ ڀالا ھئا. ٻنھي گھوڙا ڊوڙايا، ھڪ ٻئي تي وار ڪيا. ھن ڀر ڪڍائي ڀالو ھنيون، ڀالو ويريءَ جي وجود مان آرپار ھليو ويو. ھن سٽ ڏيئي ڀالو ويريءَ جي ھانوَ مان ڪڍي آسمان ڏانھن اڇلايو ته عرش جا ڪونگرا ڪري پيا.... نواب ھن کي باغي قبيلن جي سرڪوبيءَ لاءِ موڪليو. ھن اوچتو باغين جي لشڪر تي حملو ڪيو ۽ سندن ڪنڌ لُڻي ڇڏيائين. نواب ھن کي خلعت پارائي ۽ ھند سنڌ ۾ سندس ھاڪار ٿي وئي.
انسان اقتدار ۽ طاقت کانسواءِ ڇا آھي. ھن کٽ تي پاسو ورائيندي سوچيو: آچر، سومر يا چاچو سانوڻ، جنھن سان ملي، ھٿ ٻڌي، نِوڙي، سلام ڪري. نوڙت ۾ سندس چيلھه ئي چٻي ٿي وئي ھئي. نوڙت چڱي آھي. پر ان صورت ۾ جڏھين ماڻھوءَ ۾ ٻين کي نوڙائڻ جي طاقت ھجي. چاچي سانوڻ جي نوڙت ته ھنجي سماجي مجبوري آھي. طاقت سان ماڻھوءَ کي نوڙائڻ، سرڪش ۽ آڪڙيل ڪنڌن کي طاقت سان جھڪائڻ ۾ به عجيب مزو آھي. طاقت ئي اھڙي نيڪي آھي جنھن مان سڀ نيڪيون ڦُٽن ٿيون، ماڻھو الله جي اڳيان ان ڪري ٿو جھڪي جو الله قھار ۽ جبار آھي. ماڻھءَ ۾ ڪا ڳالھه آھي جو ھو قھر ۽ جبر کي پوڄي ٿو ۽ قھر ۽ جبر سان پاڻ کي پوڄائي ٿو.
علي ھن جو سوٽ ھو. علي ھن کان ڪنھن به ڳالھه ۾ وڌ نه ھو. سپھه گيري توڙي علم ۽ ادب، ھر ميدان ۾ ھو عليءَ کي پٺتي ڇڏي ويندو ھو. چاچو سجاول خان به ھن کي عليءَ کان وڌيڪ ڀائيندو ھو. راڄ ۽ تَر جا سڀ ماڻھو ھن کي عليءَ کان وڌيڪ ڀائيندا ھئا. پر جڏھين کان عليءَ کي ٺٽي جي مغل نواب وٽ نوڪري ملي ھئي تڏھن کان سڀ ھن کي نظرانداز ڪري، عليءَ جي ڪڍَ ڪڍَ پيا گھمندا ھئا. انسان جي عزت لياقت سان نه پر رتبي سان آھي ۽ رتبو طاقت آھي، طاقت نيڪي آھي، محبت آھي. سڀ لڳ لاڳاپا ڪنھن نه ڪنھن ضرورت، غرض يا مطلب سان ڳنڍيل آھن. رڳا ڪي ڪي رشتا غرض ۽ مطلب کان مٿاھان ھوندا آھن جيئن منھنجو ۽ سنڌوءَ جو رشتو!
سنڌو الائجي ڪڏھن ايندي. صبح ٿئي، سنڌو اچي ته ھن کي پنھنجي سرڪاري عھدي جي ڳالھه ٻڌايان. ھوءِ ڪيڏي نه خوش ٿيندي. اڄ منھنجا ماءُ پيءُ ھجن ھا ته اھي به ڪيڏا نه خوش ٿين ھا..... ھن جا ماءُ پيءُ ننڍي ھوندي ئي مري چڪا ھئا. ھن کي سندن شڪل به ياد ڪانه ھئي. ماضيءَ کي ياد ڪندي ڪندي اوچتو ويسر جي اونداھي سرحد شروع ٿي ويندي ھئي. اونداھي جي سرحد جي ھن پار ھنجو ننڍپڻ ھو. ننڍپڻ جون يادون ھيون، ھن جي پيءُ ماءُ جا چھرا ھئا. ھو جيئن جيئن اونداھيءَ جي سرحد کي ٽپڻ جي ڪوشش ڪندو ھو ته ھن کي مٿي ۾ سور ٿيڻ لڳندو ھو. سور وڌندو ويندو ھو. مٿو ڦٽ وانگر ڏکندو ھو ۽ ھو کٽ تي مڇيءَ وانگر ڦٿڪندو ھو. وڏن وڏن حڪيمن ۽ ويڄن کان علاج ڪرايو ھئائين پر سندس مٿي جي سور جو ڪنھن وٽ علاج نه ھو. ان وقت رڳو سنڌوءَ جي ھنج ھن کي آرام ڏيندي ھئي. ھو سنڌوءَ جي ھنج ۾ مٿو رکندو ھو. سنڌو ھن جي نرڙ تي پنھنجا پٽ پٽيھر ھٿ ڦيريندي ھئي ۽ ھن کي ننڊ وٺي ويندي ھئي.
چاچي سجاول خان ۽ چاچِي ماھرو جي محبت سڪ ۽ لاڏ ڪوڏ ھن کان پنھنجا سڳا ماءُ پيءُ ئي وسارائي ڇڏيا ھئا. ٻَئي کيس پنھنجي سڳي پٽ علي ۽ ڌيءَ ’درل‘ کان به وڌيڪ ڀائيندا ھئا. عليءَ به ھن سان ڪڏھين ساڙ نه ڪيو. علي ته پاڻ ھن تي فخر ڪندو ھو.ٻئي ذري گھٽ ھم عمر ھئا. ٻئي جھڙا سڳا ڀائر! ڀائرن کان وڌيڪ دل گھريا دوست. ’درل‘ ته ھن کي سڳيءَ ڀيڻ کان وڌيڪ ڀائيندي ھئي. سنڌوءَ کان به وڌيڪ ھن جو خيال رکندي ھئي. نوڪرياڻين ۽ ٻانھين ھوندي سوندي پنھنجي ھٿن سان ھن لاءِ مغلي طعام پچائيندي ھئي.شِوَ جو پھريون پلو مرندو، ساٽياڻي پلو کڻي ايندي ۽ درل ڏاڍي پيار سان پلو سئي، سنڌوءَ جي ھٿ ھن ڏانھن موڪليندي ھئي. سڳي ڀيڻ کان به وڌيڪ سڪ ۽ پيار ھوندي به درل ھن کان ڌارين وانگر ايڏو حجاب الائجي ڇو ڪندي ھئي. شرميلي ته ننڍي لاءِ کان ھئي. جوان ٿي ته ھن جي منھن تي چڙھڻ ئي ڇڏي ڏنائين. اجرڪ ۾ پاڻ کي ويڙھي سيڙھي ھن کان لڪندي وتندي ھئي. اوچتو بي خياليءَ ۾ سارنگ جي نظر پئجي ويندي ھيس ته شرم ۾ ڳاڙھي ٿي ويندي ھئي.
سجاول خان ھن جو آدرش ھو. ماڻھو جوانيءَ ماڻي ته سجاول خان جھڙي ۽ جيئي ته سجاول خان وانگر. جوانيءَ ۾ جبل جھڙو مڙس- کھرو، اڻ گھڙيو، ارڏو ۽ اڙٻنگ. ’مڙڻ‘ ته سکيو ئي نه ھو. ڀلا جبل به ڪڏھين ’مڙيا‘ آھن جو سجاول خان مڙي. مغلن سان اھي چوٽون کاڌائين جو ننڊ ۾ به سجاول خان سمي جا ڇرڪ پيا پوندا ھئن.
ھڪ ڀيري مغلن سمن جي ڪنھن ويڙھي تي حملو ڪيو. مڙس ماريائون ۽ ننگ کڻي ويا. تن ڏينھن ۾ سجاول خان جبلن ۾ روپوش ھو. خبر پيس ته شينھن وانگر گجگوڙ ڪري اٿيو ۽ ڏينھن ڏٺي ٺٽي جھڙي شھر ۾، ويرين تي ڪڙڪيو. مڙس ماري، ننگ ڇڏائي، سالار جي ڌيءُ ماھرو کڻي آيو. مغلن وڏا زور آزمايا. فوج ڪشي ڪيائون پر مغل ڌيءُ موٽائي نه سگھيا. آخر راڄ وچ ۾ پيا. ڳالھيون ھليون. مغل پنھنجو ننگ موٽائڻ لاءِ ڏن ڀري ڏيڻ لاءِ تيار ٿي ويا. سالار جي ڌيءُ کي خبر پئي ته ھن مغلن کي چوائي موڪليو ته سمن پنھنجا سَڱ مڙسيءَ سان موٽايا ۽ اوھين ڏن ڀري ٿا ننگ موٽايو. مڙسي اَٿو ته سمن وانگر مڙسيءَ سان موٽايو. باقي ڏن تي مان به نه موٽنديس. ھاڻي مان سجاول خان جو ننگ آھيان.
سجاول خان ماھروءَ سان شادي ڪئي ۽ ھوءَ مڙس سان جبلن ۾ ڀٽڪندي رھي. جبلن ۾ ئي کيس علي ڄائو ۽ پوءِ جڏھين ’درل‘ ڄائي ته سجاول خان جي ڄڻ چيلھه ڀڄي پئي. مغلن سان ٺاھه جون ڳالھيون ڪيائين، مغلن سندس جاگير ۽ سرداري بحال ڪئي. موٽ ۾ ھن کي مغلن جي مدد ڪرڻ لاءِ فوج مھيا ڪري ڏيڻي ھئي. سجاول خان جاگير ۽ سرداري وٺي ويھي رھيو. چاچي ماھرو پوڙھي ٿي وئي ھئي پر سندس منھن ۾ اڃان اھا مغل شھزادين واري سونھن ۽ ڏيا ھئي. سوني ٻانھينءَ واري ٻانھن لوڏي گھمندي ھئي ته ڄڻ راڻي پئي گھمي. پر نه ھَٺُ نه ھوڏ، رڳي سِڪ ۽ پيار.
اوچتو پرھه جي پکيءَ جي لات ھن جي ڪن تي پئي. ھن اکيون ٻوٽي ڇڏيون. پکيءَ جي لات ٻڌڻ لڳو. ھر طرف سانت ھئي. پن به نٿي چريو. ان سانت ۾ پکيءَ جي لات الحامي سُر بڻجي ھن جي وجود ۾ گونجڻ لڳي. قدرت پنھنجا سمورا ڳُجھه ۽ اسرار سَلڻ لڳي ۽ ھن کي پھريون دفعو خبر پئي ته پکي به پيغمبر ٿيندا آھن. ھن آھستي آھستي اکيون کوليون، آسمان ۾ ستارن جا فانوس روشن ھئا. ھير گھلي ۽ پپل جي پنن جا آواز اُڀريا ڄڻ پپل جي وڻ قرآت ٿي ڪئي. مسجد مان ٻانگ جو آواز آيو. الله اڪبر..... ٻانگ جو آواز ستارن سان جڙيل آسمان سان ٽڪرائڻ لڳو. ستارن جي روشني ڏڪڻ لڳي ۽ ھن جي وجود ۾ الله جي عظمت جنھن ۾ دھشت ۽ ڊپ جي بدران نسورو پيار ھو. ان پيار جو ھڪڙو ٽيپو ھن جي دل تي ڪريو ھو ۽ ھن جي ٻوٽيل دل گل وانگر کڙي پئي ھئي جنھن مان سنڌوءَ جي ساھن جي خوشبوءِ ٿي آئي.
ٿوري دير گذري ته ڀر واري شوالي مان گھنڊ جو آواز آيو ۽ شوالي جو ٻاؤ، گرنٿ صاحب مان بابا فريد جا دوھا ڳائڻ لڳو.
ڳلئين چڪڙ، ڏور گھر، نال پياري نينھن
چلان ته ڀڄي ڪملي، رھان ته ٽٽي نينھن.
ڀڄي سڄي ڪملي، الھه ورسايو مينھن
جاءِ ملان تنھان سڄڻان، ٽٽو ناھي نينھن.
ٻائي جو آواز غم جي وڻ ويڙھيءَ وانگر ھن جي روح کي ويڙھي ويو. ھن کي ڇا جو غم ھو. ھو سمن جي سردار جي گھر ۾ پيدا ٿيو ھو. ھن کي سنڌوءَ جو اڻ ميو پيار مليو ھو جنھن ھن جي ذري ذري کي سيراب ڪيو ھو. ھاڻي ھن کي اقتدار به ملڻ وارو ھو پوءِ ٻائي جا ٻول، ٻانگ جو آواز ۽ پکيءَ جي لات ٻڌي ھنجي دل اداس ڇو ٿي وئي ھئي.
شوالي جو ٻاؤ نانڪ پنٿي ھو. سنھڙو، ڊگھو، بت اگھاڙو، اڇي ڌوتي ٻڌل، ڳچيءَ ۾ جڻيون، نرڙ تي تلڪ، مٿو ڪوڙيل ۽ مٿي جي وچ ۾ ڊگھي ڪاري چوٽي. انھن مھانڊن سان به ھن جي منھن مان عجيب سونھن پئي بکندي ھئي. رستي تي لنگھندو ته جيڪا ساھه واري شيءِ ڏسندو تنھن جي اڳيان ھٿ ٻڌي، ڪنڌ نوائيندو ھو. ڪنھن سان ڪونه ڳالھائيندو ھو. اڄ تائين ڪنھن به کيس مرڪندو نه ڏٺو ھو. ھن جي باري ۾ ڳوٺ ۾ اھا ڳالھه مشھور ھئي ته ھو ھڪڙي مستانيءَ جو پٽ ھو.
ڳوٺ ۾ ھر سال سانوڻيءَ ۾ ھڪڙو مست ايندو ھو. قداور، مضبوط ھڏُ ڪاٺ، لڱين اگھاڙو، رڳو ھڪڙو چوتو پاتل ھوندو ھيس. منھن ۽ ساري بت تي رک مليل. سارو مٿو ڪوڙيل رڳو پاسي کان وارن جي چڳ ڇڏيل. اکيون ڳاڙھيون جھڙا جيرا. پير ۾ گھنڊڙي ٻڌل، ھٿ ۾ ڏنڊو جنھن جي مُٺيءَ وٽ گھنگھرن جو ڇڳو. ھلندو ته پير جي گھنڊڙي ۽ ڏنڊي جا گھنگھرو ھڪ ئي لئي سان وڄندا ھئا. ڪنھن سان ڪونه ڳالھائيندو ھو. ڪو ساڻس ڳالھائڻ جي ڪندو يا کيس ماني ٽڪي آڇيندو ھو ته اکيون کڻي خار مان ھن ڏانھن نھاريندو ھو. سندس رت جھڙيون ڳاڙھيون اکيون ڏسي ماڻھن کي ٿڙڪي وٺي ويندي ھئي. ڪنھن کي خبر ڪانه ھئي ته ھو ڪير ھو، ڪٿان ايندو ھو ۽ پوءِ اوچتو ئي اوچتو ڪيڏانھن غائب ٿي ويندو ھو. ھن جو نالو ڇا ھو. پھرين ڳوٺ ۾ آيو ته ڳوٺ جا سڀئي ٻار تاڙيون وڄائيندا ھئا، ”لالو چريو، لالو چريو“ چوندا ھن جي پٺيان لڳا. ان ڏينھن کان ھن جو نالو ”لالو چريو“ پئجي ويو. ٻار ھن کي لالو چريو چوندا ھئا ته پيو مُرڪندو ھو پر جي ڪو وڏو کيس لالو چريو چئي وجھندو ھو ته ھو پنھنجا رت جھڙا ڳاڙھا تارا ڦوٽاري، ڏنڊو اُڀو ڪندو ھو. شروع ۾ ڳوٺ وارن ھن کي ٻھروپيو سمجھيو. ڪن چيو ته مغلن جو جاسوس آھي. ڳوٺ ڳوٺ مان خبرون گڏ ڪري ٺٽي جي نواب کي ڏيندو آھي. ڪن چيو ته ھن جي ماءُ سان ڪنھن زوري ڪئي ھئي، ڄائو ته ماءُ مري ويس ۽ ھاڻي ماءُ جو پلئه ڪرڻ لاءِ ڳوٺن ۾ رلي پيءُ کي ڳوليندو ٿو وتي..... آھستي آھستي ماڻھو ھن کي پھتل سمجھڻ لڳا. ان لاءِ به ڪيئي سبب ھئا. ڪنھن به ھن کي ماني کائيندو يا پاڻي پيئندو نه ڏٺو ھو. ڪڏھين به خيرات نه وٺندو ھو پوءِ به الائجي ڪٿان ٽول آڻي ٻارن ۾ ورھائيندو ھو. ھر سانوڻ ۾ ھو ڳوٺ ايندو ھو، جنھن ڏينھن ڳوٺ پھچندو ھو ان رات سانوڻ جو پھريون مينھن وسندو ھو. ھڪ سانوڻ ۾ نه آيو ته اُن سانوڻ ۾ مينھن ئي نه وٺا. ماڻھو ھن کان من جون مرادون پڇندا ھئا ته ھو ماٺ ڪري، ڪنڌ جھڪائي، ويٺو ھوندو ھو ۽ جنھن ڏانھن اکيون کڻي خار مان نھاريندو ھو ان جي مراد پوري ٿي ويندي ھئي.
لالو ته مندائتو مست ھو، سانوڻ سان گڏ ايندو ۽ سانوڻ سان گڏ ويندو ھو. ڳوٺ جا ماڻھو مرادون ماڻڻ لاءِ وري ايندڙ سانوڻ جو انتظار ڪندا ھئا. ھڪڙي ڏينھن ڳوٺ وارن جو مرادون پڄائڻ لاءِ ھڪڙي جواڻ جماڻ مستاني ڳوٺ ۾ آئي. ھن جي ساري بُت تي کِڻُ ڄميل ھئي، کَل ته نظر نٿي آئي، رڳو ڪاري ڪاري مٽيءَ جا چڪا ٿي سندس ھٿن پيرن ۾ منھن تي چمڪيا. وار به مٽيءَ ۾ ڳنڍيون ٿي ويا ھيس. اکين مان پاڻي پيو وھندو ھوس جنھن ڪري سندس پنبڻيون ڇڻي ويون ھيون ۽ اکيون جھڙا ڦَٽ. وات مان ھر وقت گِگ وھڻ ڪري سندس واڇون به ڳري ويون ھيون. ڳالھائڻ مھل سندس وات مان چچريل اکر ٿي نڪتا جيڪي ڪنھن کي به سمجھه ۾ نٿي آيا. ھندو ۽ مسلمان ٻئي کيس پھتل سمجھڻ لڳا. سڀئي کانئس مَن جون مرادون پڇندا ھئا، ھوءَ چچريل ۽ بي معنيٰ اکر واتان ڪڍندي ھئي ۽ ماڻھو پنھنجي من جي مرادن مطابق ان مان معنائون ڪڍندا ھئا. ھن کي پاڻيءَ کان ڏاڍو ڊپ لڳندو ھو. ڪا عورت کيس وھنجارڻ جي ڪندي ھئي ته نھنڊون ھڻي ھن جو منھن چچري ڇڏيندي ھئي.
ھڪڙي ڏينھن الائجي ڪيئن ھوءَ شوالي ۾ وڃي پڳي. ٻائي ھن کي گُل ۽ ٽول ڏنا، ھوءَ ڦٽن جھڙيون اکيون کڻي شوالي جي ھڪ ھڪ شيءِ کي ڏسڻ لڳي. ھن جي نظر گھنڊ تي پئي. گھنڊ وڄايائين ته کيس مزو اچڻ لڳو. ھوءَ زور زور سان گھنڊ وڄائڻ ۽ ٽھڪ ڏيڻ لڳي. اوچتو ھن جي نظر سامھون ڪالي ديويءَ جي مورتيءَ تي پئي. مورتيءَ کي ڏسي ھن جا تارا ڦاٽي ويا. ھوءَ ڊپ مان مورتيءَ کي ڏسندي رھي ۽ چِيٽ ڪري ڊوڙ پاتائين ۽ وري ٻيھر مندر ۾ نه آئي.
ھڪڙي ڏينھن وري مسيت ۾ وئي ۽ مسيت جي در تي، دڪاڻيءَ تي ويھي رھي. ملان ٻانگ ڏني، ھن ڪنڌ جھڪايو ۽ ماٺ ڪري ٻانگ ٻڌڻ لڳي. ٻانگ جي ٻولن ڄڻ سندس اندر جي ڦٽن تي پھا ٿي رکيا. ٻانگ پوري ٿي ته ھن ڪنڌ کڻي آسمان ڏانھن نھاريو ۽ سندس اکين مان لڙڪ وھڻ لڳا. ھن آسمان تان نظرون ھٽايون ته سامھون ملان نظر آيس. ٿلھو متارو، وڏو پيٽ، دن تائين ڊگھي ڏاڙھي، گھاٽا ڀرون جيڪي سندس وڏين وڏين ۽ ڳاڙھين اکين تي وري آيا ھئا. ملان کي ڏسي ھوءَ وٺي ڀڳي ۽ وري مسجد ۾ نه آئي.
ھڪڙي ڏينھن اھا خبر ماڻھن تي وڄ وانگر ڪري ته مستانيءَ کي پيٽ آھي. جيڪو جتي ھو اتي ڄمي ويو. الا! ماڻھو مستانيءَ مان به نه مڙيا! اھڙو ڪم ڪرڻ وارو ڪير ھوندو، ڳوٺ ۾ ته ڪنھن کي به اھڙو ماڻھو نٿي سُجھيو. ان ڏينھن کان عورتون مستانيءَ جو وڌيڪ خيال رکڻ لڳيون ۽ مڙد ھن جي وڌندڙ پيٽ کي ڏسي پنھنجو پاڻ کان شرمسار ٿيڻ لڳا. ٻار ڄڻڻ کان ٽي ڏينھن اڳ اوچتو مستاني غائب ٿي ويئي. ٽئين ڏينھن تي آڌيءَ رات جو ٻاؤ پنھنجي شوالي ۾ ستو پيو ھو ته چنگھڻ جو آواز ٻڌائين. ھن ٻاھر اچي ڏٺو. مستاني زمين تي ليٽي پئي ھئي ۽ ھن کي سُور ھئا. ٻاؤ ھن کي اندر ڪوٺڙيءَ ۾ وٺي آيو. صبح جو ملان بانگ ڏني ته مستانيءَ کي پٽ ڄائو. ٻار جي اوئان اوئان جو آواز ٻڌي ھن ڪنڌ کڻي ٻار ڏانھن نھاريو. سندس چپن تي مُرڪ تري آئي. ھن ٻائي ڏانھن نھاريو ۽ چچريل اکين ۾ چيائين:- ”لالو چريو......!“ شوالي جو ھاڻوڪو ٻائو اھو ساڳيو ٻار ھو!
سانت جي سيني ۾ ستل زندگيءَ جا آواز ھاڻي جاڳي پيا ھئا. پريان گس کان ڍڳي گاڏيءَ جي چيچاٽن ۽ چڙن جا آواز اچڻ لڳا. گھر مان جنڊ پيھڻ، ڏڌ ولوڙڻ ۽ چرخي ڪتڻ جا آواز اُڀريا. ڪنھن ڏاڍي سُريلي ۽ مٺڙي آواز ۾ تلاوت شروع ڪئي. ھر طرف آواز ئي آواز ھئا، ننڊاکڙا ۽ ننڊ مان ڪر موڙي جاڳندڙ آواز! آسمان ۾ سوجھرو پکڙندو ٿي ويو. اڱڻ جو در کليو ۽ سنڌو اندر آئي. ھن يڪدم اکيون ٻوٽي ڇڏيون ۽ ائين ڇپ ھڻي سمھي پيو ڄڻ اگھور ننڊ ۾ ھو. روز صبح جو سوير سنڌو ھن کي ننڊ مان جاڳائيندي ھئي. ھن جي وارن ۾ آڱريون ڦيريندي ھئي. سنڌوءَ جي آڱرين جو ڇھاءُ ڄڻ ڏکڻ ھير جو ڇھاءُ.... ھينئر به سنڌو ھنجي ڀر ۾ ويھي سندس وارن ۾ آڱريون ڦيرڻ لڳي. ھن اکيون کوليون. سنڌوءَ جو چھرو ھن جي سامھون ھو. ھن سوچيو، پکيءَ جي لات جي ڪا جسماني صورت ٿي سگھي ٿي ته اُھا سنڌوءَ جي صورت آھي. ھن ھٿ وڌائي، ٻنھي ھٿن سان سنڌوءَ جي منھن کي ڇھيو. وارن ۽ پيشانيءَ کي ڇھيو ۽ ھن جو ھٿُ ھَٿ ۾ جھليائين. ھي پَٽ پٽيھر ھٿ جھڙو ڪنول جو گل! ڳاڙھا ڳاڙھا نَنھن، آڱرين جي چھنبڙين وٽ اڀريل ماس. ھن سنڌوءَ جو ھٿ ڇڪي چپن تائين آندو ۽ آڱرين جي چھنبڙين جي اُڀريل ماس کي چپن سان ڇھڻ لڳو. چپن جي ڇھاءَ سان سنڌوءَ جي بت مان ھلڪيون ھلڪيون لھرون اُڀريون. اھي لھرون ڪنھن وحشي ۽ زورآور جذبي جون جھڳ اوڳاڇيندڙ لھرون نه ھيون پر جسم جو ھلڪو ھلڪو جلترنگ ھو. ھن سنڌوءَ کي سيني سان لاتو. سنڌوءَ ھن جي ويڪري ڇاتيءَ تي مٿو رکي ڇڏيو. سانت مان جاڳيل سڀ آواز وري سانت ۾ ٻڏي ويا ۽ ان سانت ۾ ٻن دلين جا پکيئڙا ھڪ ٿي لات لنوڻ لڳا.
”سنڌو.“
”جيءُ.“
”تون خواب ڏسندي آھين؟“
”ھا، ڏسندي آھيان.“
”ڪھڙا خواب ڏسندي آھين.“
”پھريون تون ٻڌاءِ ته تون ڪھڙا خواب ڏسندو آھين؟“
”مان تمام وڏا خواب ڏسندو آھيان. ايڏا وڏا خواب جو آسمان به منھنجي خوابن آڏو ھيچ آھي. مان خواب ڏسندو آھيان ته مان تمام وڏو ماڻھو ٿيندس. ايڏو وڏو ماڻھو جو چارڻ چؤنڪ تي منھنجي مھما ڳائيندا.“
سارنگ جي ڳالھه ٻڌي سنڌوءَ جي دل ڏکوئجي وئي. ھن سمجھيو ھو ته سارنگ ھن جا خواب ڏسندو ھوندو جيئن ھوءَ سارنگ جا خواب ڏسندي ھئي. مڙد ڪڏھين به پنھنجي پوري وجود سان محبت نٿو ڪري. ھن جي وجود جا گھڻيئي ئي مٿاڇرا آھن. عورت جي محبت ھنجي وجود جو رڳو ھڪڙو مٿاڇرو آھي. ٻين مٿاڇرن سان ھو دولت، شھرت، طاقت ۽ جاہ ۽ جلال سان محبت ٿو ڪري. جڏھين ته عورت پنھنجي پوري وجود سان مڙد سان محبت ٿي ڪري. عورت ئي ٿرن برن ۾ پنھونءَ جا پيرا ٿي ڳولھي. تيل ڦليل جا ڏيئا ٻاري راڻي جي راہ ٿي نھاري. عورت عظيم عشقيه داستانن کي جنم ٿي ڏئي ۽ مڙد رزميه داستانن کي!
”مون سمجھيو ھو ته تون منھنجا خواب ڏسندو ھوندين پر تون ته پنھنجي شھرت ۽ طاقت جا خواب ڏسندو آھين.“
”تون مون کان جدا ته نه آھين. منھنجي شھرت ۽ طاقت تنھنجي شھرت ۽ طاقت آھي. مان چاھيان ٿو ته مون کي ايڏو رتبو ملي جو منھنجي رتبي تي فخر ڪرين.“
”عورت مڙد جي رتبي تي نه پر محبت تي فخر ڪندي آھي. ھڪڙي ڳالھه چوانءِ“
”چئه.“
”اھڙا خواب ڏسڻ ڇڏي ڏي.“
”ڇو؟“
”اھڙا خواب ڏسڻ وارا ڏاڍا ڏک ڏسندا آھن ڏاڍا ڏک ڏيندا آھن. پنھنجي خوابن جي تعبير ماڻڻ لاءِ ھر رشتي ۽ ناتي کي لتاڙي ۽ اورانگھي اڳتي وڌندا آھن.“
”ان جي معنيٰ ته ماڻھو اڳتي وڌڻ جي خواھش نه ڪري.“
”ڇونه ڪري، پر خواھش جو غلام نه ٿئي. اڳتي وک وڌائڻ کان اڳ ڪنڌ جھڪائي ھيٺ ضرور ڏسي ته ڪو رشتو، ڪو ناتو، ڪنھن جو ڪو جذبو، خواب يا خواھش ته لتڙ ھيٺ نٿا اچن.“
”توکي ته چاچي سانوڻ اھڙي ڏاھپ ڏني آھي جو ھن عمر ۾ ئي ويراڳين واريون ڳالھيون ٿي ڪرين. چاچو سانوڻ پاڻ ته ويراڳي آھي توکي به ويراڳي ڪري ڇڏيو اٿائين.ھڪڙي ڏينھن سومرن جي اڳيان دودي جي ڳالھه کنيائين، سومرن کيس انعام ۾ زمين ڏني ته نه ورتائين، وٺي ھا ته سُک جي زندگي گذاري ھا. سومرن کان نه ورتائين ته مونکان وٺي، چاچي سجاول کان وٺي.“
”جنھن نموني سان بابا جيئي ٿو اھو به ته جيئڻ جو انداز آھي. تون ائين ڇو ٿو چاھين ته ٻيا به ان انداز سان جيئن جنھن انداز سان تون پاڻ ٿو جيئين.“
”ھاڻي بحث ختم، ھڪڙي خوشيءَ جي ڳالھه ٻُڌ.“
”ٻڌاءِ.“
”مونکي ٺٽي جي نواب وٽ نوڪري ملي آھي. اڄ نواب ۽ علي ٺٽي ويندا، سڀاڻي مان به ٺٽي ويندس.“
”مونکي ڇڏي ويندين. توکي نوڪري مونکان به وڌيڪ پياري آھي.“
”سنڌو، توکي خبر آھي ته توکان وڌيڪ مونکي ڪا شيءِ پياري ڪانھي. باقي رھي توکان جدا ٿيڻ جي ڳالھه، ٻن چئن ڏينھن ۾ موٽي ايندس ۽ پوءِ شادي ڪري توکي ٺٽي وٺي ھلندس.“
”تون مون سان شادي ڪندين؟“
”ھا ڇو؟ ان ۾ تعجب جي ڪھڙي ڳالھه آھي.“
”سارنگ خان سمون مون چارڻ جي ڌيءُ سان شادي ڪندو.“
”دلين جون پنھنجون پيڙھيون، پنھنجون ذاتيون ۽ پنھنجا شجرا ٿيندا آھن.“
”سارنگ جي ڳالھه ٻڌي سنڌو آھستي جھڪي ۽ ڪنڌ ھن جي سيني تي رکي ڇڏيائين. ھن ڪڏھين سارنگ سان شاديءَ جو سوچيو به نه ھو ۽ اڄ سارنگ سان شاديءَ جو سوچي ھن جو ھنيانءُ ٽڙي پيو ۽ سارنگ جي بُت جي ڇھاءَ سان ھن کي پنھنجو سَنڌ سَنڌ ڏاڙھونءَ گل وانگر کڙندو ٽڙندو محسوس ٿيو.
پوئين تاريخن جو ڀڳل چنڊ آسمان ۾ ٿي لڙڪيو ۽ چنڊ جي پيلي ۽ اڻ پوري روشنيءَ ۾ ساري ڪائنات پراسرار ٿي لڳي. ھوا ۾ ڦڙڪندڙ ٻيڙيءَ جا سڙہ، پنھنجي مستيءَ ۾ سرمست سنڌو، ڇولين سان ٽڪرائيندڙ ٻيڙين جا ونجھه ۽ پرئين ڪناري سان بيٺل وڻ، مھاڻن جون ٻيڙيون ۽ ٻيڙن ۾ ٽمڪندڙ ڏيئا. سڀني گڏجي منظر کي عجيب پر اسراريت بخشي ھئي..... ھاڻي افق وٽ ھلڪو ھلڪو سوجھرو پکڙڻ لڳو ھو ۽ چنڊ جي روشني جھڪي ٿيڻ لڳي ھئي. سامھون ٺٽي جو بندرگاھه ھو. ٺٽو! ھن جي خوابن جو شھر. شھر ۾ فانوسن ھن جي دل ۾ خواھشن وانگر جھرمر ٿي ڪئي. گھرن جا منگھه، مسجدن جا گنبذ ۽ منارا، مندرن جا ڪلس ھن کي آڌر ڀاءُ چوڻ لاءِ ڪر کڻي بيٺا ھئا.
عليءَ جا ماڻھو ڪناري سان سنجيل گھوڙا جھلي بيٺا ھئا. ھو گھوڙي تي چڙھيو ۽ شھر ڏانھن روانو ٿيو. رستي تي اَن ۽ ڀاڄين سان ڀريل ڍڳي گاڏين ۽ اُٺن جا قافلا چڙا وڄائيندا شھر ڏانھن ٿي ويا. رستي جي ٻنھي ڪنارن سان گھاٽن وڻن جون قطارون ھيون. پريان کوھه تي عورتن جي ٽولي پاڻي ٿي ڀريو. کوھه جي چوڌاري کجين جا وڻ الف وانگر اُڀا بيٺا ھئا. ھڪڙي مزار جي گنبذ تان اڇن ڪبوترن جا ولر اڏاڻا ۽ نيري آسمان ۾ پکڙجي ويا. سج ڪني ڪڍي ۽ ھن عليءَ جي حويليءَ وٽ گھوڙو جھليو.
--------------------------------