حصو ستون
پادريءَ جھڪي گنج شھيدان جي مٽي کنئين ۽ ان کي پنھنجي ڳلي ۾ لڙڪندڙ صليب تي مليو ۽ اڳتي وڌي مسافر سراءِ جي اڳيان گھوڙو جھليائين.
پادري باربوسا ٺٽي ۾ گيتا نالي وئشيا جو نالو ٻڌو ھو. گيتا ڏاڍي سھڻي ھئي. سندس توبہ شڪن حسن، جواني، ماڻن ۽ مُرڪ کان وڏا وڏا عابد ۽ زاھد به بچي نه سگھندا ھئا. گيتا جو نال ٻڌي الائجي ڇو ھن کي پنھنجي آنٽي صوفيه ياد پئي ھئي. آنٽي صوفيه به ڏاڍي سھڻي ۽ جوان ھئي. لزبن ۾ ھڪڙي ملاح سان پرڻي ھئي. پادريءَ جو پيءُ اڃا ننڍو ھو ۽ آنٽي صوفيه ھن کي پاليندي ھئي. تن ڏينھن ۾ پورچوگيز ملاح نون بندرگاھن جي ڳولھا ۾ ٻيڙا ڪاھي نڪرندا ھئا ۽ يا ته ٻيڙا دولت سان ڀري موٽي ايندا ھئا يا وري ڪڏھين به کين پنھنجي ملڪ جو بندرگاھ ڏسڻ نصيب نه ٿيندو ھو. پھرين پادرين سمجھيو ٿي ته صحرائي اعظم کان اڳتي دوزخ ھو. پر جڏھين پورچوگيزي ملاحن صحرائي اعظم کان اڳتي افريقي بندرگاھ جي ڦرلٽ ڪئي، ماڻھن کي قيد ڪري سون حاصل ڪيو تڏھين کين خبر پئي ته صحرائي اعظم کان اڳتي ته ”سون جو دوزخ“ ھو. آنٽي صوفيه جو مڙس به ٻيڙا ڪاھي ويندو ھو ۽ دولت ميڙي موٽي ايندو ھو. ڏينھن رات شراب پيئندو ھو ۽ شراب جي نشي ۾ انڌو ٿي آنٽي صوفيه کي ماريندو ھو. ھيڏي دولت ھوندي به ھو آنٽي صوفيه کي پائيءَ پائيءَ لاءِ سِڪائيندو ھو. ھڪڙي ڏينھن ھو ٻيڙا ڪاھي ويو ته وري نه موٽيو. ھن جيڪا به دولت ڪمائي ھئي سا الائجي ڪيڏانھن ڪئي ھئائين جو ھن جي مرڻ کانپوءِ آنٽي ويلي ويلي جي محتاج ٿي پئي. آخر آنٽي دولت ڪمائي ايندڙن وٽ اچڻ وڃڻ شروع ڪيو ۽ جسم ۽ جوانيءَ جي عيوضي ۾ زندگيءَ جون ضرورتون پوريون ڪرڻ شروع ڪيون. ھڪڙي ڏينھن اوچتو ھن کي دُن جي ھيٺان ڦرڙي نڪري آئي. آھستي آھستي ڦرڙيون وڌنديون ويون. ھن کي باد فرنگ ٿي پيو ھو ۽ ھوءَ ان بيماريءَ ۾ ئي مري وئي. ھن پنھنجي ڀاءُ لاءِ ٿوري گھڻي موڙي بچائي رکي ھئي. سندس ڀاءُ وڏو ٿيو. ان موڙيءَ مان ڌنڌو ڌاڙي ڪيائين پر ڪامياب نه ٿيو. آخر ھن قسمت آزمائڻ لاءِ ھندوستان جو رُخ ڪيو. رستي تي جھاز ۾ ڪا وبائي بيماري پکڙي ۽ ھو ۽ سندس زال ٻئي ان بيماريءَ ۾ مري ويا.
صبح جو ننڊ مان اٿي ھن ھٿ منھن ڌوتو ۽ گيتا جي گھر جي پڇا ڪندو، گيتا جي گھر تي اچي پھتو. گيتا جو گھر پڪ سرو ھو. ھن ڪڙو کڙڪايو. اندران نوڪرياڻي نڪري آئي. نڪرياڻي اندر وئي ۽ ٿوري دير کانپوءِ ھن کي وٺي آڻي ھڪڙي ڪمري ۾ ويھاريائين. ڪمري ۾ قالين وڇايل ھو ۽ قالين تي ڀتين سان لڳ طول ويھاڻا پيا ھئا. سامھون ڇپر کٽ رکي ھئي جنھن جي ريشمي بستري تي گلاب ۽ رابيل جون ڪوماڻيل پنکڙيون پيون ھيون. ساري ڪمري ۾ ٿڪل ٿڪل خوشبوءِ پکڙيل ھئي. ڪمري جي ھر شيءِ ٿڪل ۽ ڪومائيل ٿي لڳي. ھو قالين تي طول وھاڻي کي ٽيڪ ڏيئي ويٺو ته نوڪرياڻي پتل جي ٿالھ ۾ شربت جو پيالو، مٺائي، پان ۽ گل آڻي ھن جي اڳيان رکيا. ھن ڪنڌ جھڪائي گل سنگھيا ته کيس تازگيءَ جو احساس ٿيو. شربت پيتائين ته سندس اندر ٺري پيو ٿوري دير گذري ته ٻاھر پازيب جو ڇمڪو ٿيو ۽ گيتا پازيب ڇمڪائيندي اندر آئي. گيتا جا پير ڪنول جي گلن جھڙا ھئا. سندس ھيٺيون ڌڙ ماسيرو ھو ۽ چيلھ وٽ سندس ماس جا ونگ اندر وري ۽ پوءِ ٻاھر تي نڪرندا ڪلھن وٽ ويڪرا ٿي ويا ھئا. سندس ويڪرن ڪلھن تي ڪونج جھڙي ڳچيءَ مٿان ڄڻ ته ڪنھن چنڊ کي مڙھي ڇڏيو ھو. ھن جي سنھي چيلھ ۽ ماسيرين ڇاتين کي ڏسي ائين ٿي لڳو ڄڻ ڪنھن سنگ تراش سندس چيلھ مان ماس ڪڍي سندس ڇاتين ۾ ھڻي ڇڏيو ھو. ھن کي پَڙو ۽ کنجري پاتل ھئي. کنجريءَ مان ھن جو پيٽ اگھاڙو ٿي ٿيو ۽ سنھي پيٽ کان مٿان اڀريل ڇاتيون ڄڻ کنجريءَ جا بخيا اُڊيڙي ٻاھر اچن لاءِ بيتاب ھيون.
”ڀلي ڪري آيا“ گيتا ھٿ ٻڌي ھن کي کيڪاريو ۽ ھن جي ڀر ۾ ٿي ويٺي. ھن جي بدن مان اھڙي خوشبوءِ ٿي آئي ڄڻ گلاب، رابيل، موتيئي ۽ رات جي راڻيءَ جا گل ھن جي تن ۾ کڙي پيا ھئا ۽ سڀني گلن جي خوشبوئن پاڻ ۾ ملي عجب بھار ٿي ڏني. پادريءَ ٿالھ ۾ رکيل گلن ڏانھن نھاريو، گيتا جي اڳيان ٿالھ ۾ رکيل سمورا گل پاروٿا ٿي لڳا.
”ڇا پيئندؤ....؟“ گيتا جو آواز آيو ۽ پادريءَ کي ائين لڳو ڄڻ ٿوري دير اڳ ھن جيڪو شربت پيتو ھو ان شربت جو ميٺاڄ ڪنھن ھن جي ڪَنن ۾ اوتيو.
”مون اڃا ھاڻي شربت پيتو آھي.“
”شربت جي ڳالھ نٿي ڪيان، مشڪين، انگوري، زعفراني يا......“
“مان شراب نه پيئندو آھيان.“
”شراب نه پيئندا آھيو؟“ گيتا جي آواز ۾ ٻاراڻي حيرت ھئي. پادريءَ سوچيو ته ھيڏي معصوم حيرت واري عورت وئشيا ڪيئن ٿي سگھي ٿي.
”ڪمال آھي، فرنگي ته شراب جا شوقين ٿيندا آھن.“
”مان اھو فرنگي نه آھيان.“
”ڀلا ڪا ٻي خدمت ڏسيو.“
”تو مون کي غلط سمجھيو آھي. مان ڏيساورن مان آيل فرنگي نه آھيان جيڪو ڦرلٽ جو مال تو وٽ لٽائڻ آيو ھجي. مان پادري آھيان، خبر اٿئي ته پادري ڪير ھوندو آھي. ائين سمجھ ته مان پنڊت آھيان. يسوع مسيح جو پنڊت. توکي خبر آھي ته يسوع مسيح ڪير ھو. يسوع مسيح اوتار ھو. ڪرشن ڀڳوان وانگر. ڪرشن ڀڳوان گيتا ۾ چيو آھي ته جڏھين دنيا ۾ نيڪيءَ جو زوال ٿيندو آھي تڏھين مان پنھنجو پاڻ کي سرير ۾ آڻيندو آھيان ۽ جيڪو منھنجي الاھي پئدائش کي سڃاڻندو آھي اھو پنھنجو سرير ڇڏي، وري ٻيھر پئدائش جي بدران مون سان اچي ملندو آھي. يسوع مسيح به ڪرشن ڀڳوان وانگر اوتار ھو. ھن جي پئدائش معجزو ھئي. ھو ڪنواري مريم جي ڪک مان پئدا ٿيو ۽ تنھنجي منھنجي گناھن جي ڪفاري لاءِ صليب تي چڙھي ويو. توکي خبر آھي ته صليب ڇا ٿيندي آھي. ھي منھنجي ڳلي ۾ لڙڪيل واڌوءَ جو نشان ڏسين ٿي، اڳئين زماني ۾ ائين ڪاٺيءَ جي صليب ٺاھيندا ھئا ۽ ان تي ڏوھارين کي لڙڪائيندا ھئا. ھنن جي ھٿن ۽ پيرن ۾ ڪِليون ٺوڪيندا ھئا ۽ ھو صليب تي سور سھي سھي مري ويندو ھو. يسوع مسيح کي به ماڻھن صليب تي چاڙھيو. ھن جو ڏوھ رڳو اھو ھو جو ھو ڪوڙھين کي ڪوڙھ مان ڇٽائيندو ھو ۽ مُڙدن کي جيئرو ڪندو ھو. مان ان يسوع مسيح جو پنڊت آھيان.“
”پنڊت آھين ته پوءِ ڪنھن مندر ۾ وڃ. ھتي ڇالاءِ آيو آھين؟“
”خداوند ۽ خداوند يسوع مسيح جو مندر ماڻھوءَ جو من آھي، دل ديول آھي ۽ تن ڪاشي. دل جي ديولين ۽ تن جي ڪاشيءَ ۾ تنھنجو ڪرشن ڀڳوان ۽ منھنجو يسوع مسيح رھندا آھن پر اسين پنھنجي ڪرم سان، عمل سان ۽ گناھن سان ڪرشن ڀڳوان ۽ يسوع مسيح کي دل جي ديول مان نيڪالي ڏيئي ڇڏيندا آھيون. مان يسوع مسيح جو پنڊت آھيان ۽ تنھنجي دل جي جي بند دروازي جو ڪڙو کڙڪائڻ آيو آھيان ته جيئن يسوع مسيح ۽ ڪرشن ڀڳوان کي تنھنجي دل جي ديول ۾ ويھاريان.“
”پنڊت صاحب! جي اوھان وٽ پئسا ڪونھن ته سڌي ڳالھ ڪيو، اجاين ڳالھين ۾ وقت نه وڃايو.“
”مان توکي پئسن سان مالا مال ڪري ڇڏيندس پر توکي منھنجون ڳالھيون ٻڌڻيون پونديون.“
”مان اوھان وانگر ڳالھين جو کٽيو نه کائيندي آھيان. اڄ ٿوريءَ دير ۾ مون وٽ مھمان اچڻا آھن. ڪنھن واندي وقت تي اچجو ته ڳالھيون ڪنداسين.“
”جڏھين تون واندي ٿيندينءَ تڏھين ايندس.“
”چڱو.“
پادري ٻاھر نڪري آيو. ٻئي ڏينھن ھو گيتا وٽ ويو پر گيتا کيس اندر نه سڏايو. شام جو وري ويو پر گيتا وري به کيس اندر نه سڏايو. پورو ھفتو صبح شام ۽ منجھند جو ھن گيتا جو در کڙڪايو پر گيتا ساڻس نه ملي. آخر اٺين ڏينھن گيتا ھن کي سڏايو.
گيتا سمجھيو ھو ته پادري ڪو وڏو فرنگي واپاري آھي جيڪو ھڪ رات رھي ھن جي جھول اشرفين سان ڀري ڇڏيندو پر ھو ته پنڊت نڪتو جيڪو کيس عيسائي بڻائڻ آيو ھو. پھرين ڏينھن ئي پادريءَ جون ڳالھيون ٻڌي ھوءَ بيزار ٿي پئي ھئي ۽ ارادو ڪيو ھئائين وري کيس گھر جي چانئٺ ٽپڻ نه ڏيندي. پر پادري ڏاڍو ڪو ڊٺو ھو جو پورو ھفتو صبح، شام ۽ منجھند جو سندس در کڙڪائيندو رھيو. گيتا سوچيو ته ھو ائين نه مڙندو. ھن سان اھڙي تعدي ڪيان جو وري منھنجي در جو منھن نه ڏسي. ھن کي پنھنجي طاقت جي خبر ھئي ۽ مڙد جي سڀاءَ جي چڱيءَ طرح ڄاڻ ھئي. ھن کي خبر ھئي ته ڪھڙو مرد ھن جي گھور سان گھائبو ۽ ڪھڙو ھن جي مُرڪ سان مات ٿيندو ۽ ڪھڙو ھن جي ڇھاءَ سان ميڻ وانگر پگھرجي ويندو. جيڪي مرد گل گل جو واس وٺي اندران ڍاپيل ھوندا آھن انھن کي جھڪائڻ ڪنھن حد تائين ڏکيو ھوندو آھي پر پنڊت، پادري ۽ مُلان جن جي اندر جا اڃايل جذبا اندر ئي اندر پيا اُٻرندا آھن انھن کي مات ڪرڻ ته سولو آھي. ھن سوچيو ته اڄ پادريءَ جي ان ڊگھي قبا ۽ عبا ۾ لڪل اگھاڙي مرد کي جاڳائينديس ۽ جڏھين ھن جي اندر جو نانگو مڙد ڀالو اُڀو ڪري شڪار تي وار ڪرڻ گھرندو تنھن وقت مان شڪار ٿيڻ کان انڪار ڪنديس. پوءِ ھو ڦٿڪندو، لڇندو، منتون ڪندو، پيرين پوندو پر مان ھن کي ھٿ لائڻ نه ڏينديس. ان وقت کيس ٻڌائيندس ته ھو ڇا آھي ۽ پنھنجي چوڌاري پوترتا جا ڪيڏا نه ڪوڙا ڪوٽ اڏيا اٿئين. پوءِ مان ھن کي ڌڪا ڏيئي گھر مان ڪڍندس ۽ ھو وري ھيڏانھن نه ايندو.
ھن ڇپر کٽ تي گلن جون پنکڙيون پکيڙيون، عطر ۽ عنبير سان تن کي تازو ڪري، پنھنجا ڊگھا ڊگھا وار چنڊ جھڙي منھن تي وکيري ھوءَ ليٽي پئي. پادري اندر آيو ته ھن منھن تي وکريل وارن مان خماريل نيڻ کڻي ھن ڏانھن نھاريو ۽ ننڊاکڙي آواز ۾ چيو.
”ڀلي ڪري آيئه. معاف ڪجو ٻه ٽي ڏينھن مان مصروف ھيس ۽ اوھان سان ملڻ جي واندڪائي نه ملي.“
”ڪا ڳالھ ڪانھي.“ پادري قالين تي ويھڻ لڳو.
”اچو اچو، ھيڏانھن منھنجي ڀر ۾ اچي ويھو.“
پادري ھن جي ڀر ۾ اچي ويٺو.
”رات مان دير سان ستس. مھمان ترسيل ھو. دير تائين مَڌُ پيئندي رھيس. اوھان کي ته خبر آھي ته مرد ڪيڏو نه بکيو ٿو ٿئي. ڍاپجي ئي نٿو. ڍاپجي ٿو ته به سندس ھوس پوري نٿي ٿئي. ڀانئين ته ٻوٽي ٻوٽي پٽي ڇڏي. ڏاڍو ٿڪائي ٿا ڇڏن. پادري صاحب، اسان جي ڪمائي به سَنڌ سَنڌ چيچلائيندڙ پورھئي جي ڪمائي آھي. ڳالھين جو کٽيو نه آھي.“ گيتا ڳالھ پوري ڪري ڪر موڙيا ته سندس جوڀن ڦاٽ کائڻ لڳو. ھن سمجھيو ته پادريءَ لاءِ اھو وارُ ڪافي ھو، پر پادريءَ تي ڪو اثر نه ٿيو. گيتا سڀ حيلا ھلايا، سڀ وار آزمايا پر پادريءَ تي ڪو وارُ ڪارگر نه ٿيو. پادريءَ جي بي حسي گيتا جي حسن ۽ جوانيءَ جي توھين ھئي. گيتا سوچيو ته يا ته پادري نامڙد آھي يا وري اھڙو مڙد جنھن جھڙو نه مون اڄ تائين ڏٺو ۽ نه ڏسنديس. ھن ڦَٽيل نانگڻ جيان اندر ئي اندر وٽ کاڌو ۽ پادريءَ کي چيائين.
”پادري صاحب، اوھان جون ڳالھيون ڀڳوانن ۽ اوتارن جون ڳالھيون آھن. بيھو ته مان پاڪ ٿي اچان پوءِ اوھان جو پوتر ڳالھيون ٻڌندس.“
گيتا ڪمري کان نڪري ٻاھر وئي ۽ پادري اڪيلو رھجي ويو. پادريءَ کي پڪ ٿي ته اڄ گيتا ھن جون ڳالھيون دل سان ٻڌندي ۽ ھن تي منھنجون ڳالھيون ضرور اثر ڪنديون. ھر انسان بنيادي طرح عيسيٰ آھي. پر وقت ۽ حالتون ھن کي الائجي ڇا مان ڇا بڻائي ٿيون ڇڏين. گيتا ڪيڏي نه سھڻي آھي ۽ سونھن نيڪي آھي ۽ گيتا ھيڏي سھڻي ھوندي به وئشيا آھي. جيڪر ڪو مون جھڙو ماڻھو به آنٽي صوفيه کي ملي ھا ته شايد ھوءَ بادفرنگ ۾ نه مري ھا. پر پادري باربوسا! ھڪڙي ڳالھ ته ٻڌاءِ، تون جو گيتا کي چڱائيءَ جي واٽ ڏيکارڻ آيو آھين ته ڇا گيتا جي چڱي ٿيڻ سان معاشرو چڱو ٿي ويندو ۽ ڪا ٻي گيتا ھن جي جاءِ نه والاريندي. اھو ڪو حل ڪونھي. ڪو اجتمائي حل ڳولھ، ڪا اھڙي واٽ ڳولھ جنھن سان سارو معاشرو ڌوپجي وڃي.
پادريءَ اھي ڳالھيون ويٺي سوچيون ته گيتا اندر آئي. گيتا وھنجي آئي ھئي. ھن پڙو پاتو ھو ۽ ھن جي مٿئين ڌڙ تي سنھي ململ جو رئو ويڙھيل ھو. ھن جو بُت آلو ھو ۽ سنھو رئو ھن جي بت کي چھٽي پيو ھو ۽ ھن جون ڇاتيون، پيٽ، ھڪ ھڪ انگ صاف نظر ٿي آيو. گيتا ھن جي ڀر ۾ بيھي وار ڇنڊڻ لڳي. وار ڇنڊڻ سان سندس ڇاتيون ڇلڻ لڳيون.
”پادري صاحب، اتي ويھاڻي جي ھيٺان منھنجي کنجري رکي آھي آھا ته کڻي ڏجو.“
پادريءَ ھن کي کنجري کڻي ڏني. کنجري وٺندي ھن جي بُت تان رئو کسڪي ويو ۽ ھن جي مٿئين ڌڙ جو اڌ حصو اگھاڙو ٿي پيو. پادري آھستي کٽ تان اٿيو ۽ ھن جي بت تان رئو لاٿائين ھاڻي ھن جو مٿيون ڌڙ سارو اگھاڙو ھو. پادريءَ پنھنجي ھٿن سان ھن کي کنجري پارائي ۽ پوءِ رئو سندس بُت تي ويڙھي سندس مٿو ڍڪيائين. ھن کي ٻنھي ٻانھن کان جھلي، ھن جو منھن پاڻ ڏانھن ڪري، ٻنھي ھٿن سان سندس منھن جھلي ھن پنھنجا چپ ھن جي پيشانيءَ تي رکيا.
پادريءَ جي ڇھاءَ سان گيتا جو سارو بدن ۽ روح ڏڪڻ لڳو. ھن کي ائين لڳو ڄڻ پادريءَ جا چپ ھن جي سَنڌ سَنڌ مان گناھن کي ائين ٿا چوسن جيئن جوڳي نانگ جي ڏنگيل جو زھر چوسيندا آھن. ھن اڄ تائين چپن مان لذت کي ٽمندو ڏٺو ھو. ٽانڊن وانگر ٻرندڙ چپ جيڪي سندس سَنڌ سَنڌ کي لذت جا ڏنڀ ڏيندا ھئا، ٻوٽي ٻوٽيءَ مان لذت کي چوسيندا ۽ چَٽيندا ھئا پر ھي چپ ھن جي روح جي ڦَٽن تي پَھا ھئا.
”ڌيءُ شل ڪرشن ڀڳوان ۽ يسوع مسيح توکي سڌي واٽ ڏيکاري.“ پادريءَ جو آواز آيو.
اڄ تائين ڪنھن پوڙھي به ھن کي ڌيءُ نه سڏيو ھو. پوڙھن جون اکيون به چيلاٽن وانگر ھن جي بت کي چھٽنديون ھيون ۽ ان پادريءَ جي واتان ڌيءَ اکر ٻڌي ھن جي روح کي ايتري ته راحت ملي جو ھن جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا. ھوءَ جھڪي ۽ پادريءَ جا پير چميائين. پادريءَ ھن کي ٻانھن کان جھلي، مٿي ڪري سيني سان لاتو ۽ گيتا پادريءَ جي سيني ۾ منھن لڪائي سڏڪڻ لڳي.
...........................................
سارنگ ڪينجھر تان موٽيو ۽ ٻئي ڏينھن باغين جي سرڪوبيءَ لاءِ روانو ٿيو.
کيرٿر جبل ڏانھن ڪن وحشي قبيلن ڦرلٽ لائي ڏني ھئي. سيوھڻ ڏانھن ويندڙ شاھي قافلي ۽ تر جي زميندارن کي لٽيو ھئائون ۽ انھن جي سرڪوبيءَ لاءِ فوج رواني ٿيڻي ھئي جنھن جو سالار ته ھڪڙو تجربيڪار مغل امير ھو ۽ سارنگ نائب سالار ھو، پر اصل سالار سارنگ ئي ھو. نواب ھن کي پاڻ اھا مھم سونپي ھئي. نواب ھن کي ان مغل سالار ۽ ٻين اميرن جي سامھون چيو ھو ته ”اصل سالار تون آھين، توکي ئي جرئت سان جنگ جيتڻي آھي. ھي مغل سالار عمر رسيدو آھي. ساري زندگي جنگين ۾ گذاري اٿئين. ھن جو تجربو ۽ جرئت ۽ بھادري جابلو قبيلن جي پاڙ پٽي ڇڏيندي. ھڪڙي ڳالھ ڌيان ۾ رکجانءِ ته اھي جابلو قبيلا ڏاڍا وحشي آھن. ڪلھوڙن جي فوج به ساڻن پڄي نه سگھي پر اسان کي پڪ آھي ته تون سندن پاڙ پٽي ڇڏيندين.“
”ويري جيترو بھادر، وحشي ۽ جنگجو ھوندو اوترو ساڻس مقابلي ۾ مزو ايندو. اميد ته اوھان جي دعائن سان سندن جڻ ٻچو رولئي ڇڏيندس.“
”اسان کي تو مان اھائي اميد آھي.“
نواب ھن کي مغلن جي خانداني تلوار ڏني ۽ سارنگ مھم تي روانو ٿيو. ھو ڏاڍو خوش ھو. اڄ پھريون ڀيرو ھن کي پنھنجي جرئت، بھادري ۽ جوانمردي ڏيکارڻ جو موقعو مليو ھو.
ان مھم ۾ چار مھينا لڳي ويا. سارنگ واقعي باغين جو جڻ ٻچو رولي ڇڏيو ۽ سڀئي اچي پيش پيا. لُٽ جو سارو مال واپس ڪري ڏن ڀري ڏنائون. ھو ڪاميابيءَ جا نغارا وڄائيندو ٺٽي ۾ داخل ٿيو. نواب مسند تان اٿي، اڳتي وڌي ھن جو آڌرڀاءُ ڪيو. کيس قلعي حاڪم نشين ۾ محلات ملي، خلعت، در تي نوبت ۽ علم عطا ٿيو. ھن سوچيو ھاڻي سنڌوءَ کي وٺي اچان. سنڌو منھنجي بھادريءَ جي ھاڪ ٻڌي ۽ رتبو ڏسي ڪيڏي نه خوش ٿيندي. ھن جا سڀ خواب پورا ٿيندا ٿي ويا. ھن ڳوٺ وڃڻ جي تياري ڪئي ته اوچتو ھن کي ڪنھن ٻي مھم تي روانو ٿيڻو پيو. اتان ڪامياب ٿي موٽيو ته ڪن سرحدي جھيڙن جي نبيري لاءِ کيس ڪلھوڙن جي درٻار ۾ خدا آباد وڃڻو پيو. ھن کي خبر ئي ڪانه پئي ۽ وقت گذرندو ويو ۽ پوءِ جڏھين خدا آباد کان موٽيو ۽ ھوائن ۾ ڦوٽھڙي جي ھٻڪار محسوس ڪيائين تڏھين کيس احساس ٿيو ته ھن کي سنڌوءَ کان وڇڙي سال ٿي ويو آھي. ٺٽي ۾ اچي ھن ڪم ڪار لاٿا، مس مس واندو ٿيو ۽ گھوڙي تي لانگ ورائي ڳوٺ روانو ٿيو. ھاڻي ھن جو آخري خواب پورو ٿيڻ وارو ھو. ھن سوچيو ته وڃڻ سان چاچي سجاول خان سان سنڌوءَ جي سنڱ جي ڳالھ چوريندس. چاچي ڪڏھين منھنجي ڳالھ نه موٽائي آھي. ھاڻي به نه موٽائيندو، سنڌوءَ سان شادي ڪري کيس قلعه حاڪم نشين جي محلات ۾ وٺي ايندس. ٻانھيون کيس ھندوري ۾ لوڏا ڏينديون ۽ مورڇل ھڻنديون. ھو ٻيڙيءَ تان لٿو ۽ گھر وڃڻ جي بدران سڌو وڃي سنڌوءَ جو در کڙڪايائين. اندران چاچي ساوڻ کنگھندي پڇيو ”ابا ڪير آھين؟“
”چاچا مان سارنگ آھيان.“
”ابا اندر اچو، در ته پراون جا کڙڪائبا آھن. ھي ته منھنجي بابي جو گھر آھي.“
سارنگ سوچيو ھو ته منھنجو نالو ٻڌندي ئي سنڌو ھرڻيءَ وانگر ڇال ڏيندي، ڊوڙي اچي در کوليندي. پر سنڌوءَ جي بدران ساوڻ چنگھندو، کنگھندو اٿيو ۽ در ڏانھن وڌيو. سارنگ کي پڪ ٿي ته سنڌو گھر ۾ ڪانھي نه ته ھن مھل تائين ھوءَ ڊوڙي اچي سندس سيني سان لڳي ھا. شايد اسان جي گھر وئي ھوندي. ھن جي دل چيو ته اتان ئي موٽي پنھنجي گھر وڃي سنڌوءَ سان ملي. ايتري ۾ ساوڻ در کوليو. ھو سانوڻ سان نوڙي مليو.
”بابي کي بسم الله چوان...... اچو اچو“
”چاچا سنڌو ڪٿي آھي؟“
”بابا ٻڌايانو ٿو، ٿورو ساھ ته پٽيو.“
ساوڻ ھن کي ڪمري ۾ وٺي آيو. کٽ تي ھنڌ وڇائي ھن کي ويھاريائين.،
”بابي ڏي خير ته آھي؟“
”چاچا سنڌو ڪٿي آھي؟“
سانوڻ ٿڌو شوڪارو ڀريو ۽ سندس پوڙھين اکين ۾ لڙڪ تري آيا.
”بابا ٻڌو ڪونه اٿئي ته :
ڪڏھين چونڪ ڍڍي گل ڦاڙيا، سنگ نڪري ٿيا نروار
اچي پيڙن ڳاھ فراق جو، ٿيا ڪڻا ڪڻي کان ڌار.
”چاچا ڇا ٿيو سنڌوءَ کي؟“ سارنگ جو ھانءُ ٿي ڦاٽو.
”بابن، سنڌو پرديس پرڻجي وئي.“
”سنڌو پرڻجي وئي!؟ ڪڏھن؟ ڪنھن سان؟“
”سنڌوءَ جي وھانوَ کي ته ھاڻي ٻارنھن مھينا اچي پورا ٿيڻ وارا آھن.“
”پر چاچا، ھي سڀ ڪيئن ٿيو، تو مونکي خبر ڇونه ڏني.“
”بابن توسان ملڻ لاءِ ڏاڍا پنڌ ڪيم، پر تون نه ملئين. جڏھن آيس تڏھين ٻڌم ته تون ڪنھن مھم تي ويل آھين. سنڌو تو لاءِ ڏاڍو رني. نسوري باھ ٻاري ڏنائين ته سارنگ کي وٺي آءُ، سارنگ نه آيو ته منھنجو لاش ھن گھر مان نڪرندءِ. ڪو ته مونکي ڏوليءَ ۾ وھارڻ وارو به ھجي. کيس نه ڪو ڀاءُ نه ڀيڻ، نه مِٽ نه مائٽ، تو لاءِ ڏاڍو رُني، ڏاڍو ڦٿڪي.“ ساوڻ ماٺ ٿي ويو. ڳالھين سان سندس ساھ ڀرجي آيو ۽ ھو سھڪڻ لڳو. سارنگ جو ته ڄڻ ڪنھن پيئڻ بلا ساھ پي ڇڏيو ھو.
”سنڌوءَ کان سواءِ منھنجو ته ھانءُ ٿو ڦاٽي.“ ساوڻ وري چوڻ شروع ڪيو. ”پر نياڻيءَ جو وياءُ ڪيستائين پيءُ جي در تي ويھندو. بابل سائين، مون جڏھين سنڌوءَ جي ماءُ سدوريءَ جو سَڱ سندس مائٽن کان گھريو ھو تڏھين بدي ۾ مونکان به ٻانھن گھري ھئائون. اسان جي گھراڻي ۾ ڪا ٻانھن ڪانه ھئي جو بدي ۾ ڏيون. پوءِ راڄوڻو فيصلو ٿيو. مون کان قرآن تي سدوريءَ جو پيٽ لکرائي ورتائون. سدوري مري وئي. مون سنڌوءَ کي ماءُ ٿي پاليو. بابل، سنڌو مون کي ڏاڍي پياري ھئي پر بابا مالڪ اچي وٺي ويس. قرآن تي لکي ڏنو ھيم نه سنڌوءَ کي ڪڏھين به اکين کان پري نه ڪيان ھا.“
سانوڻ جو ھڪ ھڪ اکر ھن جي پوري وجود مان پيئڻ وانگر ساھ پيئندو رھيو ۽ ھو بي جان بوتي وانگر سانوڻ جون ڳالھيون ٻڌندو رھيو. آخر ھن سانوڻ کان موڪلايو ۽ گھر اچي گھر جي سڀني ڀاتين سان کلي ڳالھايو. ھنن کي پنھنجي نوڪري ۽ ڪارنامن جون ڳالھيون ٻڌايائين. رات جو ماني کائي کٽ تي ليٽيو ۽ سندس اکيون ستارن ۾ کپي ويون. آسمان ۾ چنڊ جي ڀڳل ٻيڙي ترڻ لڳي ۽ ڏور سمنڊ ۾ ويرون چڙھيون ۽ ٻيڙن جا سڙھ ڦاٽي پيا. سمنڊ جون لھرون ڪناري جي واريءَ تي وري ويون. ڪينجھر ۾ مھاڻي جو آواز زخمي ڪونج وانگر فضائن ۾ ڦٿڪڻ لڳو اڄ به سانت ۾ ستل زندگيءَ جا آواز جاڳيا. آسمان ۾ سوجھرو پکڙيو پر سنڌو نه آئي.
”تون خواب ڏسندي آھين؟“
”ھا ڏسندي آھيان.“
”ڪھڙا خواب ڏسندي آھين؟“
”پھرين تون ٻڌاءِ ته تون ڪھڙا خواب ڏسندو آھين.“
”مان تمام وڏا خواب ڏسندو آھيان، ايڏا وڏا خواب جو آسمان به منھنجي خوابن آڏو ھيچ آھي.“
”اھڙا خواب ڏسڻ ڇڏي ڏي.“
”ڇو......؟“
”اھڙا خواب ڏسڻ وارا ڏاڍا ڏک ڏسندا آھن ۽ ڏاڍا ڏک ڏيندا آھن. پنھنجي خوابن جي تعبير ماڻڻ لاءِ ھر رشتي ۽ ناتي کي لتاڙي اڳتي وڌندا آھن...... اڳتي وک وڌائڻ کان اڳ ماڻھو ڪنڌ جھڪائي ھيٺ ضرور ڏسي ته ڪو رشتو، ڪو ناتو، ڪنھنجو ڪو جذبو يا خواب ته لتڙ ھيٺان نٿو اچي.“
”سنڌو....!“ ھن دانھن ڪئي پر آواز سندس نڙيءَ ۾ اٽڪي پيو. سنڌو..... سنڌو..... سنڌو!! چوڌاري سنڌوءَ جو نانءُ پڙاڏجڻ لڳو. ھو ٽپ ڏيئي اٿيو ۽ گھوڙي تي چڙھي ٺٽي روانو ٿي ويو.
............................................