حصو ٻارهون
وقت پاسو ورايو
تاريخ پنھنجو پاڻ ورجايو
فقير بيت بيان ڪيو:
لک لڙيا لکنؤ کان، لک الٽيا اوھيڙا
پورت جئن پلٽي پيا، جئن واڪا ڪري واءُ
پوربي ۽ پڇمي، ٿا ڪوھستاني به ڪُڏن
ڪي ايران ۽ توران جا، کنا خوب کڙن
جنھن تنھن وائي وات ۾، پيا دودو ڪن
الادين به آئيو، جتي آلا ڪاٺ ٻرن
ڪڪا، ڪارا، ڪابلي، انت نه اُمرائن
نو لک ڏھ ڇليون، اچي سنڌو ڪوري تن.
اڄ به ساڳيو ڏيک ھو لکين لکنؤ کان لڙيا ھئا. ساڳيا ايران ۽ توران جا کٿا کڙيا ھئا. پوربي ۽ پڇمي امرائن جو ڪو انت نه ھو. ڪڪا، ڪارا ۽ ڪابلي، ڪڏندا آيا ھئا ۽ نو لک ڏھ ڇلين جھوڪ کي وڪوڙيو ھو. اڄ الادين جي بدران ٺٽي جو نواب اعظم خان آيو ھو، آلا ڪاٺ ٿي ٻريا ۽ دودي جي بدران ”جنھن تنھن وائي وات ۾ پيا صوفي صوفي ڪن“ خدا آباد مان ڪلھوڙي حاڪم جو ڀاءُ ۽ سندس سپھ سالار مير شھداد خان ٽالپور ۽ سنڌين ۽ ٻروچن جو لشڪر وٺي آيا ھئا. بلڙيءَ جا سيد ۽ پليجا به پنھنجا راڄ وٺي پڄي ويا ھئا. جيستائين نگاھ ٿي وئي رڳا فوجي سپاھين جا مٿا ھئا. پر ماڻھن ۾ ڪو ڊپ ڊاءُ نه ھو. سندن منھن تي ساڳيو سُک سانت ھو. ساڳيا جنڊ پيھڻ، چرخي ڪَتڻ، ڏڌ جي چاڏين جي ولوڙڻ جا آواز گيت بڻجي ٿي گونجيا. ڌنوڻن جي ڌون ڌون ۽ آڏاڻن جي ٺڪ ٺڪ! صوفي سائينءَ جا ساڳيا درس. لفظ لفظ ڄڻ ڏيئو جنھن اونداھي اندر کي روشن ڪري ٿي ڇڏيو.
سارنگ ماڻھن ۾ ايڏي سک ۽ سانت کي ڏسي سوچيو ته جيڪڏھين ماڻھوءَ جي آڏو ڪو اعليٰ مقصد آھي ته پوءِ جيئڻ ڪيڏو با معنيٰ ۽ موت ڪيڏو نه بي معنيٰ ٿيو وڃي. ھن کي مخدوم بلاول ياد پيو جيڪو ھن دردوندي ديس لاءِ گھاڻي ۾ پيڙجي ويو. گھاڻي ۾ پيڙجڻ جو ايذاءُ ان ماڻھوءَ کان سواءِ جيڪو ان ايذاءَ مان لنگھي ٿو، ٻيو ڪوبه محسوس ڪري نٿو سگھي. جيڪڏھين جيئڻ با معنيٰ ھجي ته پوءِ موت ۽ موت جو ايذاءُ بي معنيٰ ٿيو وڃي. ھن تصور ۾ مخدوم بلاول جي منھن تي سُک ڀري سانت ڏٺي، اھڙي سانت ھن ھتي صوفي سائين ۽ جھوڪ جي ھڪ ھڪ ماڻھوءَ جي منھن تي ڏٺي. ھن کي منصور ياد پيو جيڪو سوليءَ کي ڏسي ٽھڪ ڏيڻ لڳو ھو جڏھين ھن جا ھٿ وڍيائون ته پنھنجي روٺن ٻانھن مان وھندڙ رت پنھنجي منھن تي مَلڻ لڳو. ماڻھن پڇيس ته ائين ڇو ٿو ڪرين. چيائين ته رت وھڻ سان منھنجو منھن ھيڊو ٿي ويو ھوندو ۽ ماڻھو سمجھندا ته شايد موت جي ڊپ کان مان ھيڊو ٿي ويو آھيان.
مون کي قتل ڪيو ته جيئن اوھان کي انعام ۽ مونکي سڪون ملي
اوھين خدا جي راھ ۾ مجاھد ھوندؤ ۽ مان شھيد ھوندس.
موت ڇا آھي. موت جو ايذاءُ ڇا آھي. ڇا ماڻھو موت ۽ موت جي ايذاءَ کان به مٿاھون ٿي ٿو وڃي. ھن کي سيدزادي صوفيءَ جو بيت ياد پيو جيڪو ھڪ رات ماڻڪ ھن کي ٻڌايو ھو:
اڃان تو منجھانءِ، ڪک چٽي رت نڪري
منھن ۾ محبوبن جا، ڪنئين جھليندين گھاءَ
سو تون ڪڄاڙياءِ، سِڪڻ جون سڌون ڪرين.
صوفي سائينءَ پھرين ته انساني رت وھائڻ کان جھليو پر پوءِ جڏھين مغلن فصلن کي باھيون ڏنيون ۽ بي ھٿيار ھارين نارين، ڪمن ڪاسبن ۽ فقيرن درويشن جو قتلام ڪيو تڏھين صوفي سائينءَ بچاءَ جي جنگ وڙھڻ جي موڪل ڏني. ظلم برداشت ڪرڻ ۽ ظلم جو مقابلو نه ڪرڻ به ته ظلم آھي. ھاڻي فقيرن ۽ درويشن رات جو ڪوٽ مان نڪري، اسم اعظم جا نعرا ھڻي، مغلن تي راتاھا ھڻڻ شروع ڪيا.
ھڪ رات سارنگ ۽ ماڻڪ درويشن جي جٿي سان راتاھو ھنيون. ھنن کي سنڌين جي فوج تي راتاھو ھڻڻو ھو جو پنھنجا پنھنجن کي مارڻ آيا ھئا. درويش دشمن جا ڪنڌ لڻيندا، ڪلھوڙي ۽ سندس سالار مير شھداد جي خيمن تائين پھتا. ڪلھوڙو زخمي ٿيو ۽ مير شھداد بچي ويو. ان حملي سان مغل فوج ۾ ھراس پئجي ويو.
سارنگ ۽ ماڻڪ جڏھين درويشن سان واپس وريا ۽ سارنگ ڏيئي جي وٽِ مٿي ڪئي ته ڏٺائين ته ماڻڪ جا ڪپرا رت ۾ ڳاڙھا ھئا. ھن کي پاسي ۾ تراڙ جو گھاءُ لڳو ھو. سارنگ ڊوڙ پائي حڪيم ۽ جراح وٺي آيو. جراح ڦٽ کي ٽاڪا ھنيا ۽ ملم پٽي ڪئي. پر ماڻڪ کي اوچتو بخار ٿي پيو. سارو بت تنور وانگر ٻرڻ لڳو. اوچتو ھن کي کنگھ ٿي ۽ سندس ڦٽ جا ٽاڪا ٽٽي پيا، رت ٺينڍيون ڪري وھڻ لڳو وري جراح آيو، ملم پٽي ڪيائين پر ماڻڪ جي حالت خراب ٿيندي وئي. ھوڏانھن سارنگ جي زال کي عورتن اچي سنڀاليو ۽ ھو ماڻڪ سان ويٺو رھيو. ماڻڪ تي رکي رکي غشي ٿي طاري ٿي. غشيءَ ۾ ماڻڪ ڏٺو ته مساڻن ۾ ڪالي ديوي ناچ ٿي ڪري. ھو تمام ننڍڙو ٿي ويو آھي. ھو ماءُ جي ھنج ۾ آھي ۽ چنڊ کي ڏسي ڳٽڪي ٿو..... ھو وديالي ۾ آھي. وديالي جي پراڻي عمارت، گيانن ۽ آچارين جا سانتيڪا چھرا. ڪتابن جا ڍير. اوچتو ڪتابن مان انھن جا مصنف نڪتا ۽ پنھنجي انا جي مينار تي ويھي ٽھڪ ڏيڻ لڳا.
اسان پنھنجي عقل ۽ علم جي زور تي پاڻ کي ڀڳوان ڪري مڃرايو. ڀڳوان جا اوتار، رشي ۽ نمائندا ٿي ماڻھن کي پنھنجي پوڄا لاءِ مجبور ڪيو.
اسان جا اکر جيتوڻيڪ پنھنجي معنيٰ وڃائي ويٺا آھن ته به وقت تي محيط آھن. ماڻھن جي دلين ۽ ذھنن ۾ جڪڙيل آھن.
اسان جا مندر قائم ٿيا، مورتيون ٺھيون ۽ اسانجي پوڄا ڪئي وئي.
اسان عقل ۽ علم جي زور تي ھن سرشٽيءَ مان ڀڳوان جي وجود کي خارج ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ ڀڳوان ٿي ويٺاسين. اسان لاءِ گھِنڊ پيا وڄن ۽ ڀڄن پيا ڳائجن.
اھا ذھني ۽ روحاني پرمار آھي..... ھن دانھن ڪئي. ھن جي دانھن ٻڌي ھو سڀ کلڻ لڳا.
ھرڪو پرمار ٿو ڪري. جنھن وٽ طاقت آھي اھو طاقت سان، جنھن وٽ سونھن آھي اھو سونھن سان، جنھن وٽ عقل ۽ علم آھي اھو عقل ۽ علم سان پرمار ٿو ڪري. ھرڪو پاڻ پوڄائي ٿو. پوڄائي نٿو سگھي ته پوڄي ٿو..... ھو سڀ پنھنجي پنھنجي ھٺ ۽ وڏائيءَ جي منارن تي بيھي ٽھڪ ڏيڻ لڳا. اوچتو سنک وڳا. چپڙن ۽ پڪ تارن جا آواز آيا. الک نرنجن..... الو ميان..... درويشن جا ٽولا، ويدانتن جا سنک. تون ئي تون....اننگ رنگ ساگرم.... تت سوم اي.... (تون ھو آھين).... اھم برھم اسي (مان برھم آھيان).... سڀ نچندا، آھسته آھسته خرام رقص ڪندا ٿي آيا. ھاري ناري، ڪمي ڪاسبي، ڪولھي، ڀيل ۽ ٻاليشاھي، تون ئي تون..... ھمه اوست سنکن، جھاجھن، چپڙن، يڪتارن ۽ درويشن جي نعرن جي صدائن سان ساري ڪائنات ملياميٽ ٿي وئي. ان الحق.... سبحاني، ما اعظم شاني.... وجود ۾ الله کانسواءِ ٻيو ڪو ڪونھي.
گوپي ھن جي ھنج ۾ ھئي. سندس سَنڌ سَنڌ ٿي سُڏڪيو..... چوڌاري رابيل جا اڇا اڇا گل کڙيل ھئا جن تي رنگ برنگي پوپٽ ٿي اُڏاڻا. ماڻڪ ۽ گوپي پوپٽن جي پٺيان ٿي ڊوڙيا. اوچتو گوپي پوپٽ بڻجي اڏامي وئي. گوپي.... گوپي.... گوپي!
ھن جي اک کلي وئي. ھن جو سارو بت ڦَٽ وانگر ٿي ڏکيو. نڙيءَ ۾ اُڃ جا ڪنڊا. چپ سڪل. وات سڪل. ھن پاڻي گھريو پر اکر سندس نڙيءَ ۾ اٽڪي پيا. سارنگ ھن جي چپن جي چرڻ مان سمجھي ويو ته ھو پاڻي ٿو گھري. ھن کيس پاڻي پياريو.
”ھاڻي ڪيئن آھين؟“
”ٺيڪ آھيان.“ ھن ھٿ وڌائي سارنگ جي ھٿ کي جھليو. ”سارنگ ھاڻي خبر پئي اٿم ته ڀڳوان ڇا آھي. مُڪتي ڇا آھي، شانتي ۽ نرواڻ ڇا آھي. گوتم جي آتما کي به شايد مرڻ مھل اھري شانتي نه ملي ھوندي جيڪا مون کي ملي آھي. مان ناستڪ ھيس ۽ مون ماڻھن جي ڏکن ۽ ماڻھن جي موھ ۾ ڀڳوان کي سڃاتو. صوفي سائين شھيدٿيندو. سائينءَ کانپوءِ سائينءَ جي نالي تي درگاھون ٺھنديون، مجاور ويھندا، اوڳاڙيون ٿينديون، سائينءَ جي نالي تي روحاني پرمار ٿيندي ۽ ماڻھو سائينءَ جي پيغام کي وساري ويھندا. ھڪڙو تارو اڀريو ھو. ھاڻي اھو به ٽٽڻ وارو آھي. ھاڻي ته صدين تائين اونداھي آھي.“
اوچتو ڀر واري ڪمري مان تازي ڄاول ٻار جي اوئان اوئان جو آواز آيو. ماڻڪ جي چپن تي مُرڪ تري آئي. ھن سارنگ جي ھٿ کي زور ڏنو، ڪجھ چوڻ لاءِ چپ چوريائين ۽ سندس ڪنڌ ھڪ پاسي لڙي ويو.
درويشن اسم اعظم جا نعرا ھڻي مغل فوج جا ڳپل لاھي ڇڏيا. مغل فوج ۾ ھراس پکڙجي ويو. ھر رات ھنن لاءِ موت جو پيغام ھئي. درويش تعداد ۾ ٿورا ھئا پر سندن جذبي آڏو جبل به بيھي نٿي سگھيا ۽ سمنڊ وانگر ڇوليون ھڻندڙ فوج جھوڪ جو ڪوٽ فتح ڪري نه سگھي. آخر اعظم خان شاھ عنايت ڏانھن قرآن موڪليو. کيس قرآن جو واسطو ڏيئي پاڻ وٽ سڏايائين..... اسان وٽ اچو، اسان جو فيصلو ھاڻي قرآن ڪندو. قرآن ته ڪڏھين جو فيصلو ڪري ڇڏيو ھو. جيڪو غلط ھو تنھن کي غلط ۽ جيڪو صحيح ھو تنھن کي صحيح قرار ڏيئي چڪو ھو. وڌيڪ قرآن تي ڪھڙو فيصلو ٿيڻو ھو. پر شاھ عنايت اعظم خان وٽ وڃڻ لاءِ تيار ٿي ويو. درويشن دانھون ڪيون: ”سائين اھو دوکو آھي، دولاب آھي. اعظم خان ان بھاني اوھان کي پاڻ وٽ سڏائي شھيد ڪرائڻ ٿو گھري.“ درويشن جي ڳالھ ٻڌي سائينءَ مُرڪي ڏنو.
”اوھين سمجھو ٿا ته جيڪو اوھان سمجھيو آھي سو مان نٿو سمجھان. مان سڀ سمجھان ٿو. اسان کي اعظم خان نه سڏايو آھي، اسان کي پنھنجي پرينءَ سڏايو آھي ۽ اسان جي ڪيڏي نه عزت افزائي ڪئي آھي جو اسان کي سڏائڻ لاءِ پرينءَ پنھنجو ڪلام موڪليو آھي. اوھان جي مرضي آھي ته اسان پرينءَ جي سڏ تي نه وڃون. مون جيڪا دونھين دکائي آھي تنھن کي وسائڻ نه ڏيجو. منھنجي پيش پوڻ کان اڳ ڪجھ درويش ھتان ھليا وڃن، ڪي اولھ، ڪي اوڀر، ڪي اتر، ڪي ڏکڻ. چئني ڪُنڊن تي دونھيون دکايو. ڪڏھين ته اھي دونھيون مچي مچ ٿينديون.“
سارنگ به انھن درويشن مان ھو جن کي شاھ عنايت جي پيش پوڻ کان اڳ جھوڪ مان نڪري وڃڻو ھو. ھن شاھ عنايت کان پيرين پئي موڪلايو. زال کان موڪلايائين. پنھنجي ننڍڙي کي ھنج ۾ کنيائين. ننڍڙي ڪر موڙيا ۽ ننڍڙيون اکيون کولي پيءُ کي ڏسڻ لڳو. سارنگ کي سنڌو ۽ سندس ٻار ياد پيو. ھن ٻارڙي کي پيار ڪري ٻار موٽائي زال کي ڏنو. ٻار وٺڻ مھل زالھنس جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا.
سج ٻڏتر ۾ ھو جو جلاد جي تراڙ وڄ وانگر وراڪو ڏنو ۽ شاھ عنايت جي سِسي ڌڙ کان ڌار ٿي. سارنگ جي زال دانھن ڪري پنھنجي ٻارڙي کي سيني سان لاتو. ڀِٽ تي شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ ڇرڪ ڀري مراقبي مان منھن مٿي ڪري آسمان ڏانھن نھاريو. درويش دنبوري تي ضرب ھنئين ۽ دانھن ڪئي.
ملڪ مڙيوئي منصور، ڪُھي ڪھندين ڪيترا.
سارنگ جي سيني مان سور جي سٽ نڪتي. ھن رين مان ھٿ ڪڍي دل تي ھٿ رکيو. گھوڙي ڇرڪ ڀري ھڻڪار ڪئي ۽ نرا کنيان. سارنگ ڪرندي ڪرندي بچيو. ھن آسمان ڏانھن نھاريو. آسمان ۾ شفق جا رت جھڙا ڳاڙھا رنگ کڙيل ھئا ڄڻ آسمان مان جيئرو جاڳندو رت ٿي ٽميو ۽ ساري ڪائنات رت جي رنگ ۾ رنڱجي وئي ھئي.
آھستي آھستي شفق جي ڳاڙھاڻ ختم ٿيندي وئي ۽ ڪائنات ۾ ڪاري ڪاري رات لٿي. سارنگ گھوڙي تي لانگ ورائي. ھن کي پرھ جو سفر ڪرڻو ھو صدين تائين راوڻ رات پکڙيل ھئي.
6- آڪٽوبر 1984
سڪردو
ٻارنھن وڳا رات.