حصو اٺون
گوپيءَ سان منھنجو موه منھنجي آتما ۽ منھنجي سرير جو موه آھي يا انڌن جذبن جي اٿل پٿل، اڃايل سرير جي اڃايل ڪامنائن جي ازلي اُڃ. مان برھمچاري آھيان. اڄ تائين ڪنھن به عورت جو سريرُ منھنجي سريرَ جي ايترو ويجھو نه آيو آھي جيترو گوپيءَ جو سرير ويجھو آيو آھي. ان ويجھڙائيءَ منھنجي سرير ۾ ستل وحشي جذبن کي جاڳايو، جذبن جون لھرون بند ڀڃڻ لڳيون ۽ مان لھرن جي زور کي موه سمجھي ويٺس. شايد مون کي عورت جي ضرورت آھي. منھنجي اڃايل سرير جي اڃايل ڪامنائن کي اڃ اجھائڻ جي ضرورت آھي. گوپي نه ته ڪا ٻي عورت ئي سھي. عورت ته وسيلو آھي اندر جي اڃ اجھائڻ جو. اھو وسيلو ڪابه عورت ٿي سگھي ٿي. عورت ئي منھنجو درد، دارون ۽ ويڄ آھي. ان ڏينھن کان ھن عورت جي تلاش شروع ڪئي.
پھرين ته ھن سمجھيو ته عورت ملڻ مشڪل آھي پر پوءِ جڏھين ھن عورت جي ڳولھا شروع ڪئي تڏھن ھنکي خبر پئي ته ٺٽي ۾ اناج جي منڊيءَ وانگر عورتن جي به منڊي آھي جتي ھر جنس ملي ٿي. ھو برھمچاري ھو ۽ ھن کي پنھنجو برھمچاريه ختم ڪرڻ لاءِ ڪنواري ڇوڪريءَ جي تلاش ھئي. پر اھڙي ڪنواري عورت حاصل ڪرڻ لاءِ ھن کي ان عورت سان شادي ڪرڻي پوندي. شادي.....؟ ھا شادي! پر اھا شادي سماجي ٻنڌڻ نه ھوندي. ھن کي ڪنوار لاءِ باقائدي ڏيج ڏيڻ، ڳھ ڳـٺا ۽ خرچ پٺو ڏيڻو پوندو. ڪنوار زال جي حيثيت ۾ ھن وٽ مھينو، ٻه مھينا، ڇھ مھينا، جيترو عرصو ھو چاھي، رھندي ۽ پوءِ ٻئي جدا ٿي ويندا. جدا ٿيڻ وقت به کيس زال جي خرچ لاءِ پئسا ڏيڻا پوندا. ھن اھي سڀ شرطون مڃيون. ماءُ کان سوني اشرفين جي ڳوٿري ۽ نصرپور گھمڻ لاءِ مھيني جي موڪل ورتي ۽ پدمڻيءَ سان سندس شادي ٿي.
پدمڻي ڪنوار ٿي، ڳاڙھو گھونگھٽ ڪڍي ھن جي سامھون ڇپر کٽ تي ويٺي ھئي. پاسي کان ٽپائيءَ تي چانديءَ جي گُھگھيءَ ۾ مَڌُ ۽ ٻه خالي پيالا رکيا ھئا. ڪمري ۾ سھاڳ جي خوشبوءِ رچيل ھئي. ھن کي سمجھ ۾ نٿي آيو ته ڇا ڪري، ڪيئن ڳالھ شروع ڪري، ھن جو سارو بُت پگھرجي ويو ھو. ھن يڪدم مڌ جو پيالو ڀريو ۽ ڳيت ڏيئي پي ويو. ھن ڪڏھين به مڌ نه پيتي ھئي ۽ ھنکي لڳو ھن پاڻياٺ باھ پيتي ۽ اھا باھ ھن جي سيني کي ساڙيندي اندر وئي. اندر مان ٻاڦ نڪتي ۽ ھن جي دل ۽ دماغ تي ڇانئجڻ لڳي. ھر شيءِ دونھاٽيل ۽ ڪوھيڙي ۾ ويڙھيل نظر اچڻ لڳي. ھن جي اندر جي ھٻڪ ختم ٿي وئي ھن ھٿ وڌائي ڪنوار جو گھونگھٽ ھٽايو ۽ ڪمري ۾ چوڏھينءَ جو چنڊ کڙي بيٺو. ھن آڱر سان ڪنوار جي کاڏي مٿي ڪئي، ڪنوار آھستي آھستي اکيون کوليون. ھن جي اڇي رنگ تي ڪارا نيڻ ڄڻ ڪنول جي اڇي گل تي ڪارا ڪارا ڀنور. ھن کي گوپي ياد پئي. گوپيءَ ۾ ڇا ھو جو سندس عشق ۾ ڦاٿو ھو. گوپي لھندڙ سج جو تِڙڪو ھئي ۽ ھيءَ ڄڻ سج ڪَني ٿي ڪڍي ۽ سج جي نئين نڪوري اُس ڪائنات تي ڇانيل ميراڻ کي ٿي ڌوتو. گوپيءَ کي ڏسي دل تي درد جي مير ڇانئجي ويندي ھئي ۽ ھن کي ڏسي دل ڌوپجي ٿي پئي.
”تنھنجو نالو ڇا آھي؟”
”پدمڻي.“ سندس آواز مان به ڪرڻا ٿي ڦُٽا.
”منھنجو نالو ماڻڪ آھي. مان برھمچاري آھيان ۽ تو وٽ پنھنجو برھمچاريه ختم ڪرڻ آيو آھيان.“
”برھمچاريه ختم ڪرڻ لاءِ ڪنھن چڱي گھر مان شادي ڇو نه ڪيوَ. ھي پاپ ڇو ٿا ڪيو.“
”مان پاپ ۽ پُڃَ، ڌرم ۽ اڌرم جي چڪر مان نڪري آيو آھيان. خواھشن کان مڪتي محال آھي. جن خواھشن کي ماريو، جن لذتن کي تياڳو ۽ مري ويا، اھي جي ھڪ وار وري ھن دنيا ۾ اچن ته ھڪ ھڪ گھڙيءَ مان لذت کي چوسي وٺن.“
”ماڻھو ھن دنيا ۾ جوڻ مٽائي ايندو ٿو رھي.“
”ھن دنيا مان ويل ماڻھو وري ڪڏھين نٿو موٽي. ھيءَ گھڙي جيڪا موجود آھي، جنھن ۾ تون آھين، مان آھيان، ۽ مڌ آھي، اھا گھڙي سچ آھي، باقي سڀ ڪوڙ آھي.“
ھن جون ڳالھيون ٻڌي پدمڻي دھلجي وئي. شايد ناستڪ آھي.
ھن ھٿ وڌائي پدمڻيءَ جي ھٿ کي جھليو. ھي ھٿ ڪھڙو نه نرم ۽ ڪھڙو نه سھڻو آھي. جھڙو گلاب جو گل. پر ھن ھٿ جي ڇھاءَ مان مون کي گوپيءَ جي ھٿ جي ڇھاءَ واري راحت ڇونه ٿي ملي. پدمڻيءَ جو ڇھاءُ رڳو منھنجي سرير جي تندن کي ٿو ڇھي جڏھين ته گوپيءَ جو ڇھاءُ منھنجي سرير ۽ منھنجي آتما ٻنھي جي تندن کي ڇيڙيندو ھو ۽ منھنجي وجود مان اھي الھامي سُر ڦُٽا ھئا جن کي ڪوبه رشي، ڪوبه مَني، ڪوبه ديوتا اڃان تائين ڪنھن راڳ جو روپ ڏيئي نه سگھيو آھي. ھن وري مَڌ جي وٽي چاڙھي ۽ ھن جي اندر ۾ ويٺل نانگو مرد ڪر موڙي جاڳي پيو. ھن پدمڻيءَ کي سيني سان لاتو ۽ پوءِ ھن مانسرور ڍنڍ م ھنسن جي جوڙي کي ترندو ڏٺو. ھن ڏاڙھونءَ جي مکڙيءَ کي ڳاڙھيون پنکڙيون پکيڙي گل ٿيندي ڏٺو. ڪنول جي گل ماڪ ڀنل پنکڙيون پکيڙيون، ڀنور گل تي ويٺو ۽ ڪنول گل پنکڙين ۾ ڀنور کي ٻوٽي ڇڏيو. وڏڦڙي جي وسڪار ٿي ۽ اڃايل ڌرتيءَ جو ذرو ذرو ٺري پيو. پر اڃان ھن جي وجود ۾، ھن جي اندر جي اونھاين ۾، ھن جي آتما ۾ ڪي واريءَ جون ڀٽون ھيون جن تي بوند به نه برسي ھئي. گوپيءَ جي ڇھاءَ سان ته سڀ کان پھريون انھن ڀٽن تي وسڪار ٿي ھئي. سرير اڃيو ھو پر اندر ۾ ڪيڏا نه ٺار ٿيا ھئا. ائين ڇو آھي، ڇو آھي. پدمڻيءَ جو حسن، پدمڻيءَ جي جوانيءَ مان حاصل ٿيل لذت ھن جي حواسن کي اورانگھي ڇو ھن جي آتما تائين نه پڳي ھئي.
صبح جو ھن جي اک کلي، پدمڻي ھن جي ڀر ۾ ويٺي ھئي ۽ سندس وارن ۾ آڱريون ٿي ڦيريائين. ھيءَ ڪير آھي، مان ڪير آھيان، ڪٿي آھيان. ھن کي راتوڪيون گھڙيون ياد پيون ۽ ھن جي چپن تي مرڪ تري آئي. ھن پدمڻيءَ کي سيني سان لاتو. پدمڻي ھن جي سيني تي مٿو رکي ڇڏيو. گوپيءَ منھنجي سيني تي مٿو رکيو ھو ۽ گوپيءَ جو جسم منھنجي ٻانھن ۾ ھو ان وقت جو ڪجھ مونکي محسوس ٿيو ھو، ھاڻي ڇونه ٿو محسوس ٿئي.
”پدمڻي.“
”جيءُ.“
”تو ڪنھن سان موھ ڪيو آھي؟“
”تون منھنجي زندگيءَ جو پھريون مڙد آھين.“
”پدمڻي، ڇا موھ مان مڪتي نٿي ملي؟“
”موھ مان مڪتي ڪيئن ملندي، موھ ته ڀڳوان آھي. ڀڳوان سان ته نرواڻ ملندو آھي.“
”ڀلا ماڻھوءَ کي موھ ۾ اندر جي ايذاءَ کان ڇوٽڪارو ڇونه ٿو ملي؟“
”اھو ايذاءُ ته نرواڻ جي واٽ آھي.“
”مونکي نه گھرجي تنھنجو نرواڻ، نه گھرجي تنھنجو ڀڳوان. مونکي شرير ۽ آتما جي شانتي گھرجي.“
ھن زور سان پدمڻيءَ کي ڀاڪر ۾ جھليو ۽ سرير جي لذت مان آتما جي شانتي ڳولھڻ لڳو.
پدمڻيءَ ھن کي اڻ ميو پيار ڏنو. ھن به پدمڻيءَ کي پيار ڪيو. پر ٻنھي کي خبر ھئي ته ٻنھي جو پيار جسمن جون سرحدون ٽپي، دلين ۽ آتمائن تائين پڄي نٿي سگھيو. پدمڻي سارو ڏينھن ھن جي خدمت ڪندي ھئي ھن جي ننڍين ننڍين خوشين ۽ خواھشن جو خيال رکندي ھئي. پدمڻي ۽ ھن جو ناتو نه سماج جو ناتو ھو ۽ نه موھ جو ناتو. پوءِ پدمڻيءَ ھن جو ايڏو خيال ڇو ٿي ڪيو. ھن کي خوشيون ڏيڻ لاءِ پاڻ ڇو ٿي پتوڙيو. ھن کي خبر پئي ته جيئن ڪائنات کي ھلائڻ وارو برھم آھي، پراڪرتي، پرش ۽ ڀڳوان آھي. ڪائنات ھن جو مظھر آھي، تيئن ھن سماج کي خلقڻ ۽ ھلائڻ وارو به ھڪ برھم آھي، پرش، پراڪرتي ۽ ڀڳوان آھي ۽ سماج ھن جو مظھر آھي. اھو ڀڳوان، اھو پرش، پراڪرتي ۽ برھم ناڻو آھي. جنھن جو ڪو روپ ڪونھي پر ھزارين روپ آھن. ھو ھي آھي، ھو آھي، ھِتي آھي، ھُتي آھي. محبت، نفرت، لڳ لاڳاپا، نيڪي بدي، ڳڻ اوڳڻ، پاپ ۽ پُن سڀ ان برھم جا روپ آھن. او دوتم. ھو جيڪو ٻه نه آھي. تت سوم اسي، ھو ھي آھي، ھمه اوست ھو سڀ آھي.
آھستي آھستي ھو جسم جي لذتن مان ٿڪجي پيو. لذتن جي ٿَڪ پٺيان ھن جي دل ۽ ھنجي آتما تي گوپيءَ جي درد جي ماڪ ٿي وٺي. جيئن ٿي ھن پنھنجو پاڻ کي جسم جي لذتن ۾ گم ڪيو تيئن ٿي گوپيءَ جي ياد گوپيءَ جي طلب وڌي. ھاڻي ڇوٽڪاري جي ڪھڙي واٽ آھي. ھن کي وديالي جي چنڊ رات ياد پئي جڏھن پپل جي وڻ ھيٺان جوڳين دونھين دکائي ھئي. ھن کي سيد زادو صوفي ياد پيو جنھن جو ڪلام جوڳين ڳايو ھو. اھو سيد زادو صوفي ھن جو غائباڻو گرو ھو. گروءَ تياڳ جي واٽ ورتي ھئي مان به گروءَ جي واٽ وٺان ته شايد پنھنجي گروءَ وانگر سُک ۽ شانتي ملي. تياڳ ۽ سنياس!
ھن پدمڻيءَ کان موڪلايو. پدمڻي روئڻ لڳي.
”ايترو جلد دل ڀرجي ويئه. اڃان ته ھٿن تان ميندي به ڪانه لٿي آھي. لڱن مان سھاڳ جي خوشبوءِ به ڪانه وئي آھي، اڃان ته سھاڳ جو جوڙو به ميرو نه ٿيو آھي.“
”دل ڀرجڻ جي ڳالھ نه آھي پدمڻي. پر من جي شانتيءَ جي ڳالھ آھي. تو جھڙي سھڻي ۽ سلڇڻي ڇوڪري ته ورلي ڪنھن خوش نصيب کي ملندي. مان بدنصيب آھيان جو تنھنجي پيار، سِڪ، سونھن ۽ ڳُڻن مان به خوشي ماڻي نه سگھيس. شايد منھنجي آتما روڳي آھي جو تو وٽان مليل سک مان به کيس شانتي نٿي ملي. ھن خوشيءَ جي پٺيان ڪو غم ڇپ ھڻي ويٺو آھي ۽ لذت ۾ بيزاري آھي.“
”موھ نه ھجي ته سرير جي لذت مان ماڻھوءَ کي بيزاري ٿيندي آھي. مونکي پھرين رات ئي خبر پئجي ويئي ته توکي ڪڏھين به مونسان موھ نه ٿيندو ۽ پھرين رات ئي مونکي توسان موھ ٿي ويو. مون سوچيو پرارٿنا ۽ پوڄا ۽ ڀڳتيءَ سان ڀڳوان جو موھ به ملي ٿو وڃي، تون ته ماڻھو آھين، تنھنجو موھ ڇونه ملندو. پر اڄ خبر پيم ته پرارٿنا، پوڄا ۽ ڀڳتيءَ سان ڀڳوان جو موھ ته ملي سگھي ٿو پر ماڻھوءَ جو موھ ملي نٿو سگھي. ماڻھوءَ جو موھ يا مفت ملندو آھي يا مُور نه ملندو آھي.“ ڳالھائيندي ڳالھائيندي پدمڻيءَ جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا. ماڻڪ ھن جا لڙڪ اُگھيا ته ھن ڪنڌ ماڻڪ جي ڪلھي تي رکي ڇڏيو.
”پدمڻي مون وٽ توکي ڏيڻ لاءِ ڪجھ ڪونھي. سچ پڇ ته مان توکي زندگي ڏيئي سگھان ٿو پر سچو موھ ڏيئي نٿو سگھان.“
”مونکي ائين لڳندو ھو ڄڻ تنھنجا ٻه شرير آھن. ھڪ شرير مونسان آھي، منھنجي شرير مان لذتون ٿو ماڻي ۽ ٻيو شرير پري تمام پري ڀورن بادلن جي ھن پار آھي ۽ مان تنھنجي ان شرير کي ڪڏھين به حاصل ڪري نه سگھندس.“
”پدمڻي مون ذھن ۽ جسم جي واٽ تي ھلي شانتي ماڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر ناڪام ٿيس. ھاڻي دل جو دڳ ڳولھڻ ٿو وڃان. مان سنياس ٿو وٺان.“
”ھن عمر ۾ سنياس وٺندين؟“
”ھا، سنياس وٺندس. ھاڻي اندر جي آنڌ مانڌ برداشت نٿي ٿئي.“
پدمڻيءَ ھن کي گھڻو سمجايو پر ھو نه مڙيو. آخر پدمڻيءَ سھاڳ جو وڳو پاتو. ماڻڪ جي آرتي لاٿي، لڙڪن ۽ گلن جي ڀيٽا چاڙھي، ھن جا پير ڇھي، ھن جي پيرن جي مٽي سينڌ ۾ وڌي ۽ ماڻڪ دل جو دڳ ڳولھڻ لاءِ جھنگن برن ڏانھن روانو ٿيو.
..........................................
سنڌوءَ جي وڇوڙي سارنگ جو سُک کسي ڇڏيو. ھو ته عرش تي اُڏامندو ھو. ھن جي گھوڙي جا سُنب ڪھڪشان تي ھئا پر پوءِ اوچتو بولاٽيون کائي عرش تان فرش تي ڪريو ھو ۽ سڄو ڀڄي ڀري پيو ھو. اندر ۾ عجيب آنڌ مانڌ، چڙ، ڌڪار، ڪروڌ. ڀانئين ته ساري ڪائنات کي ڀيڪوڙي، مروڙي سروڙي اڇلي ڇڏيان. ايڏي ھوڏ ۽ ھٺ جو عليءَ سان به اندر نه اوري. ٻاھران مُرڪ ۽ ٽھڪ ۽ اندر ۾ ڀڃ ڊاھ. شراب پي پي نشي ۾ بدمست ٿي وڃي پر ته به اندر ۾ درد پيو جاڳيس. سون ورنن مغلياڻين سان دل وندرائڻ جي ڪيائين پر دل جھڙي ضدي ٻار جو ضد تان ئي نه لھي. اندر م ايڏو ڪروڌ جو باغين جا ڪنڌ لُڻي، رت ٺينڊيون ڪري وھي تڏھين به کيس آرام نه اچي، ڀانئين ته اڃان رت وھايان. رت سان ھولي کيڏان.
ھڪ رات عليءَ وٽ شراب جي محفل متي. عنايتي لنگھياڻيءَ راڳ ڳاتو. ساڳيا ان ڏينھن وارا بيت ۽ وائي.
سرنسريا پاند، اُتر لڳا آءُ پرين
مون تو ڪارڻ ڪانڌ! سھسين سکاؤن ڪيون
سر لوھيڙا ڳڀيا، ڪسر نسريا
تو ڪنئين وسريا، ڍوليا! ڏينھن اچڻ جا.
اھڙي ئي ڦوٽھڙي جي مُند ھئي. سر نسريا ۽ اُتر لڳا ھئا. ھن کٽ تي ليٽي پرھ جي پکيئڙي جي لات ٻڌي ھئي. سنڌو..... سنڌو..... سنڌو سندس اندر جي ويراني واڪا ڪرڻ لڳي. عنايتيءَ وائي شروع ڪئي.
آيل! ڪريان ڪيئن، منھنجو نينھن اپليو نه رھي.
عنايتيءَ جو آواز ھن جو اندر ڪورڻ لڳو. ھو آھستي اُٿيو ۽ محفل مان نڪري ٻاھر اچي بيٺو. آسمان ۾ پوئينءَ رات جو چنڊ ٿي چمڪيو. ھوا ۾ بھار جي ھٻڪار ھئي، ڄڻ ھوا سنڌوءَ جي بدن کي ڇھي آئي ھئي. اندران عنايتيءَ جو آواز آيو:
اُڀر چنڊ، پس پرين، تو اوڏا، مون ڏور
سڄڻ ستا ولھ ۾، چوٽا ڀري ڪپور
ٻاٻل ڏي نه ٻور، پيرين آءٌ نه پڄڻي.
ھن چنڊ ڏانھن نھاريو. سنڌو ھن چنڊ جي چانڊاڻ ۾ چوٽا چندن سان چڪ ڪري ولھ ۾ ستي پئي ھوندي. ھن جي اندر ۾ سور جي اھڙي سٽ اُڀري جو ھو سھي نه سگھيو. ھن بي اختيار گھوڙي تي لانگ ورائي ۽ رينون ڇڪيون. شام جو جڏھين پکي آکيرن ڏانھن موٽيا ته ھن سنڌو جي گھر جو ڪڙو کڙڪايو.
”ڪير آھي؟“ اندران سنڌوءَ جو آواز آيو. ھن جي اندر جي اونداھين کي چيري ڄڻ پرھ ڦٽي پئي ۽ پرھ پکيئڙو دل جي لام تي لات لنوڻ لڳو. سنڌوءَ در کوليو ۽ سارنگ کي ڏسي ھن جي منھن جو پنو ئي ڇڏائجي ويو. ھوءَ اتيئي ڄمي بيھي رھي. ھن جا اڌ کليل چپ ٿڙڪيا ۽ اکر سندس چپن مان اٽڪندا ٻاھر آيا.
”سارنگ تون!“
پکي آکيرن مان ڀڙڪو ڏيئي اُڏاڻا. آسمان ۾ ولر کان وڇڙيل ڪونج ڪرڪي. پريان مندر ۾ جھانجھ وڳا ۽ پڄاريءَ جو آواز آيو. اي ڏءِ نيڻ نه ڇوھيو، پر ڏيکڻ دي آس.
سارنگ جون آسائتيون اکيون سنڌوءَ ۾ کپي ويون. شاديءَ کان پوءِ سنڌو ڪيتري نه سھڻي ٿي پئي ھئي. ھن جو ڪچي ڪوري ٿانوَ جھڙو ڪچو، ڪورو، ڪنوارو بت، جسماني لذتن جي کوري ۾ پچي سون ٿي پيو ھو. جسماني لذتن ھن جي انگ انگ ۾ رس ڀري ڇڏيو ھو. سندس ڇاتيون ماسيريون ۽ انگور جي رسيل ڇڳن جھڙيون ٿي پيون ھيون. سارنگ سوچيو ھو ته ھن جي وڇوڙي ۾ سنڌو آلي ڪاٺيءَ وانگر اندر ئي اندر دُکي رک ٿي وئي ھوندي جيئن ھو پاڻ سنڌوءَ جي وڇوڙي ۾ اندر ئي اندر سڙي رک ٿي ويو ھو. پر سنڌو ته ان گل وانگر ٿي پئي ھئي جيڪو پرھ ڦٽيءَ مھل، ماڪ ڦڙا پي، ٽڙي پوندو آھي. پريان مندر مان پڄاريءَ جو آواز آيو.
لڪڙي جل ڪوئله ڀئي، ڪوئله جل ڀيو راک
مين برھن ايسي جلي، ڪوئله ڀئي نه راک.
ڪوڙ..... نسورو ڪوڙ! ڪو ڪنھن لاءِ ائين نٿو جلي جو جَلي نه ڪوئلو ٿئي نه رک.
”ٻاھر ڇو بيٺو آھين. اندر اچ.”
سارنگ سنڌوءَ جي گھر جي چانئٺ ٽپي ۽ ھن جي پٺيان ھلڻ لڳو. سنڌو ھن کي ڪمري ۾ وٺي آئي. سنڌوءَ جو مڙس چارڻن جي ٽولي سان ڪيڏانھن ويل ھو. سندس سَسُ ڀر واري ڪمري م ليٽي پئي ھئي. ڪمري ۾ ٻه کٽون وڇايل ھيون ۽ کٽن سان گڏ ننڍڙو پينگھو پيو ھو جنھن ۾ ننڍڙو ٻار اگھور ننڊ ۾ ستل ھو. سانجھي ٿي ھئي ان ڪري ڪمري ۾ ھلڪي ھلڪي اوندھ پکڙيل ھئي. سنڌو کٽ تان ٽڙيل پکڙيل ڪپڙا کڻي يڪدم رلي وڇائي ۽ سارنگ کي کٽ تي ويھاري پاڻ ڏيئو ٻارڻ لڳي ۽ پوءِ موٽي اچي ھن جي سامھون ٻي کٽ تي ويٺي. ٻئي ماٺ ھئا، ڪمري ۾ بي چين ڪندڙ ۽ چڀندڙ ماٺ ڇانئجي وئي. ڀر واري ڪمري مان سنڌوءَ جي بيدار سس جي کنگھ جو آواز اُڀريو. سارنگ در کان ٻاھر نھاريو. ٻاھر آسمان ۾ شفق جا رنگ کڙيل ھئا ۽ ابابيل ٿي اڏاڻا، اڱڻ ۾ نم جي وڻ ۾ آکيرن ڏانھن موٽندڙ پکين چِر چِر لائي ڏني ھئي.
”ڪيئن آھين؟“ سنڌوءَ جو آواز ڄڻ ڪوھن جي مفاصلي تان ھن جي ڪن تي پيو.
”ٺيڪ آھيان“ ھن کي پنھنجو آواز به ڪوھن تان ايندو محسوس ٿيو.
”مٿي جو سور ڪيئن اٿيئي؟“
”ٺيڪ آھي.“
ھاڻي وري ڪمري ۾ چڀندڙ ۽ ٽڙڪندڙ خاموشي ڇانئجي وئي.
”تون ڪيئن آھين؟“
”ٺيڪ آھيان.“
”نئين زندگي ڪيئي ٿي گذرئي.“
”ڏاڍي سٺي ٿي گذري.“
وري ماٺ.
”ڳوٺ ڏي ته خير ھو؟“
”ھا، سڀ خير ھو.“
”اڄ ڪيئن ھيڏانھن ڀلجي پئين؟“
”مھل تي پڄي نه سگھڻ واري ڀل برداشت نه ٿي، ان ڪري ھليو آيس.“
”مھل گذري وئي، ھاڻي ڇا ٿيندو. تنھنجا سڀ خواب پورا ٿيا. عرش کان به اوچا خواب ڏسندو ھئين.“
”پر خوابن جو خواب ته اڻ پورو ئي رھيو.“
”ھڪڙي خواب پوري نه ٿيڻ سان ڇا ٿو ٿئي. ڪي ويچارا ماڻھو ته زندگيءَ ۾ رڳو ھڪڙو خواب ڏسندا آھن ۽ سندن اھو ھڪڙو خواب به پورو نه ٿيندو آھي.“
”تو ڪنھن ماڻھوءَ کي مرڻ وقت سڪرات جي حالت ۾ ڏٺو آھي. نه مرندو آھي نه جيئندو آھي. مان به زندگي ۽ موت جي وچ ۾ لڙڪيل آھيان. نه مران ٿو، نه جيئان ٿو. مان يا جيئڻ ٿو چاھيان يا مرڻ.“
”ڪو ڪنھن لاءِ ڪونه ٿو مري. مون ڀانيو ھو ته مان به مري وينديس پر جيئان پئي ۽ ڏاڍو خوش پئي جيئان.“
”مان تنھنجي ڳالھ نٿو ڪيان، پنھنجي ڳالھ ٿو ڪيان. مان سڪرات ۾ جيئڻ نٿو چاھيان.“
”ھاڻي ڪجھ به ٿي نٿو سگھي.“
”سڀ ڪجھ ٿي سگھي ٿو. تون پنھنجي مڙس کان آزاد ٿي سگھين ٿي. تنھنجي آزاديءَ جو ملھ جيڪو به ھو گھرندو مان کيس ڏيندس.“
سارنگ جي ڳالھ ٻڌي سنڌوءَ جي چپن تي مُرڪ تي آئي.
”اڃان تائين طاقت ۽ دولت سان ماڻھن جا ڪنڌ جھڪائڻ مان ڪونه ڍاپيو آھين. مون سمجھيو ھو ته منھنجو پيار تنھنجي اندر کي پگھاري نه سگھيو ته منھنجي وڇوڙي جو غم تنھنجي اندر کي پگھاري سون ڪري ڇڏيندو. پر تنھنجو اندر ته اھوئي ڪٽ چڙھيل لوھ آھي. توکي خبر ئي ڪانھي ته تنھنجي وڇوڙي جي غم مونکي ڇا ڪي ڏنو. تنھنجي وڇوڙي جي غم مونکي ماڻھن سان موھ ڪرڻ سيکاريو. توکان وڇڙڻ کان پوءِ مونکي ائين لڳو منھنجو سارنگ سڀ ۾ سمائجي ويو آھي. ڪير ٿو چئي ته منھنجو سارنگ مونکان وڇڙيو آھي. ھو ته ھر گھڙي، ھر ويل مونسان سان ساڻ آھي. ھن جا ڪيئي روپ آھن. ڪڏھين ھو عرش کان اوچا خواب ڏسندڙ ۽ اقتدار پرست آھي. ڪڏھين دل جي اونھاين مان مونسان محبت ڪندڙ منھنجو مڙس آھي ۽ ڪڏھين منھنجي ئي ڪک مان جنم وٺندڙ منھنجو ٻار آھي. ان ڪري ئي مون پنھنجي ٻار جو نالو سارنگ رکيو آھي.“
اوچتو پينگھي ۾ ستل ٻار روئڻ شروع ڪيو. سنڌو بي تاب ٿي وئي، ٽپ ڏيئي اٿي ۽ ٻار کي سيني سان لائي پرچائڻ لڳي پر ٻار روئڻ بند نه ڪيو. سنڌو کٽ تي ويٺي ۽ ٻار کي ھنج ۾ ليٽائي کير پيارڻ لڳي. سارنگ ماٺ ڪري ھن کي ڏسندو رھيو. پوءِ ھو آھستي کٽ تان اٿيو، ڪلھن تان اجرڪ لاھي سنڌوءَ جي مٿي تي وڌائين ۽ ڪنڌ جھڪائي سنڌوءَ جي پيشاني چميائين. الائجي ڇو سندس اکيون آليون ٿي ويون ۽ سنڌو سان ڳالھائڻ ۽ موڪلائڻ کانسواءِ تکيون تکيون وکون کڻندو ٻاھر ھليو ويو.
آسمان م چنڊ لاش وانگر ٿي لڙڪيو. چنڊ جي ٿڪل ۽ بيمار چانڊوڪي چؤطرف پکڙيل ھئي. ھوا سان وڻ جوڳين وانگر ٿي جھوليا. سارنگ گھوڙو ڊوڙائيندو ٿي ويو. ھن جو گھوڙو ڊوڙي ڊوڙي ٿڪجي پيو ھو. ھن پاڻ به ٿڪ ٿي محسوس ڪيو. ھن سوچيو ته ڪنھن وسنديءَ ۾ پاڻ به ٿَڪ پٽيان ۽ گھوڙي کي به ٿڪ پٽايان. پر پري پري تائين ڪو ڳوٺ، ڪا وسندي نظر نٿي آئي. ھر طرف سانت، ٿڪل ۽ بيمار چانڊوڪي، سانت جي سيني ۾ گونجندڙ گھوڙي جي سنبن جو آواز. ھو ٿورو پنڌ ھليو ته ھن کي پريان روشني نظر آئي. سمجھيائين ته شايد ڪو ڳوٺ يا ڪا وسندي آھي. ھن گھوڙي جي رفتار تيز ڪئي. ويجھو وڃي ڏٺائين ته ھڪڙي ڦِٽل مڙھيءَ ۾ مچ ٿي ٻريو. مچ جي ڀر ۾ ھڪڙو جٽادار جوڳي ويٺو ھو ۽ ڏاڍي سريلي آواز ۾ بيت ٿي پڙھيائين. مڙھيءَ سان لڳ کُھي ھئي ۽ کھيءَ سان ساڻ پپل جو وڻ ھو. ھن گھوڙو پپل جي وڻ سان ٻڌو ۽ ماٺ ڪري جوڳيءَ جو بيت ٻڌڻ لڳو.
برو ھو ڀنڀور، آرياڻيءَ اجاريو
ڇوريون ڇرڻ سکيون، پنھون ڪياؤن پور
لاٿو تنھين لوڪ تان، ھاڙھي ڌڻيءَ ھور
آيو سو اَتور، ڏکيون ڏک ويھاريون.
ھو مڙھيءَ ۾ اندر ويو. سامھون ڀت تي ڪاليءَ جي تصوير ڇاپيل ھئي. ڪارو رنگ، وات مان وھندڙ ڳاڙھو ڳاڙھو رت، ھڪ ھٿ ۾ ماڻھوءَ جي منڍي، ٻئي ھٿ ۾ تراڙ، ڳچيءَ ۾ ماڻھن جي کوپرين جو ھار ۽ پيرن ۾ ماڻھوءَ جو لاش. جوڳي مورتيءَ کي پٺي ڏيئي ويٺو ھو. ھن جي اڳيان مچ ٿي ٻريو. مچ جو ڏڪندڙ عڪس جوڳيءَ جي منھن تي ٿي پيو ۽ جوڳيءَ جي پاڇي ڪالي ديويءَ جي ھيبتناڪ مورتيءَ تي رقص ٿي ڪيو. ڪيڏو نه خوفناڪ منظر ھو. سارنگ ماٺ ڪري جوڳيءَ جي سامھون ويٺو ۽ مونن ۾ منھن وجھي جوڳيءَ جا بيت ٻڌڻ لڳو.
اڃان تو منجھانءِ، ڪک ڇٽي رت نڪري،
منھن ۾ محبوبن جا، ڪئين جھليندين گھاوَ،
سو تون ڪڄاڙياءِ، سڪڻ جون سڌون ڪرين.
جوڳيءَ گيت پورو ڪيو. مڙھيءَ ۾ ماٺ ڇانئجي وئي. رڳو ڪاٺين جا باھ ۾ ٽڙڪڻ جا آواز ٿي آيا. اوچتو جوڳيءَ جي آواز سانت کي ٽوڙيو.
”مھان آھن آھي انسان جن پريت ڪئي. مھان آھن اھي انسان، جن جي دلين ۾ پريت درد جي دونھين دکائي، مھان آھي اھو درد جيڪو اشھد آڱر بڻجي سچ جي واٽ ٿو ڏيکاري.“
”ڪير فيصلو ڪري ته ڪھڙي واٽ سچي آھي ۽ ڪھڙي کوٽي.“ سارنگ مونن مان منھن مٿي ڪري چيو.
”من. ماڻھوءَ جي من کي سچ ۽ کوٽ جو فيصلو ڪرڻو آھي. ماڻھوءَ جو من جنھن کي پريت جو دک ڌوئي اجرو ڪندو آھي ۽ پوءِ ھر شيءِ، سچ ۽ کوٽ، ٻئي ڌوتل پوتل نظر ايندا آھن. پريت جو دک مھان آھي.“
”۽ خوشي؟“
”مھان آھي ماڻھوءَ جو من ۽ تن جي خوشي. مھان آھن انسان جون صالح خواھشون. مھان آھي انھن خواھشن مان حاصل ٿيندڙ راحت ۽ لذت.“
”پر تنھنجي ھڪ رشيءَ چيو ھو ته ماڻھو پَٽَ جي ڪينئين وانگر خواھشن جو ڄار اُڻندو ٿو رھي. رغبت مان خواھش ۽ خواھشن مان عمل پئدا ٿيندو آھي. رغبت جي فنا خواھش جي فنا آھي. خواھش جي فنا عمل جي فنا آھي ۽ عمل جي فنا ڏک ۽ رنج جي فنا آھي.“
”خواھشن جي حسن ۽ رنگارنگيءَ کان ڊنل شھزادو سڌارٿ! خواھشون زندگي آھن ۽ زندگي ڏک ۽ سک جي اُس ۽ ڇانوَ. ھن زندگيءَ کان اڳتي ڪجھ ڪونھي. ڪا نئين زندگي، ڪو نئون جنم، ڪا نئين جوڻ ڪانھي. سڀ ڪجھ ھيءَ زندگي آھي. خواھشن کان انڪار زندگيءَ کان انڪار آھي. خواھشن جو اپمان زندگيءَ جو اپمان آھي.“
”دھريو آھين.“
”تون مون کي ڪجھ به سڏي سگھين ٿو. دھريو، ناستڪ، ملحد، سچ جو ڳولائو، ھن ڪائنات، ھن سِرشتيءِ کان ٻاھر ايشور ڪونھي. ايشور ھن ڪائنات ۾ جاري ۽ ساري آھي. قدرت جا نيم ۽ قانون جي تي ھن سِرشتيءَ جو نظام ٻڌل آھي، اھي نيم ۽ قانون ايشور آھن. موت، حياتي، شين جو فنا ٿيڻ ۽ نئين سر وجود ۾ اچڻ، قدرت جي ڪن ازلي ۽ ابدي نيمن ھيٺ پيو ٿئي. دعائن ۽ عبادتن سان اھي نيم نٿا مٽجن. قدرت ڪارڻ ۽ نتيجي جي بي رحم اصول تي پئي ھلي ۽ ڪارڻن ۽ نتيجن جو سلسلو اڻ کٽ آھي.“
”۽ ڪارڻن جو ڪارڻ ڪير آھي؟“
”تون ان کي سھولت لاءِ ايشور سڏي سگھين ٿو جيڪو برھما جو مظھري روپ آھي. پر ھو به قدرت جي نيمن ۽ قانونن جو پابند آھي. تنھنجي منھنجي دعائن يا عبادتن سان ھو پنھنجا قانون نٿو مَٽائي. جيڪڏھين ڪو معجزو ٿو پيش اچي ته اھو پڻ قدرت جي ڪن نيمن پٽاندر ٿو پيش اچي ۽ ڇاڪاڻ ته اسين انھن نيمن کان اڻ ڄاڻ ھوندا آھيون ان ڪري ان کي معجزو سڏيندا آھيون. ھن سرشتيءَ جي ھر شيءِ ۾ ھڪ انڌي قوت موجود آھي جنھن کي اسين سرجڻ جي قوت سڏي سگھون ٿا. اھا قوت عدم مان ڦٽي وجود ۾ اچي ٿي ۽ وجود ۾ اچڻ کان پوءِ اڳتي وڌي ٿي. سمنڊ جي لھرن وانگر جيڪي ھڪ ٻئي کان اڳ کٽڻ لاءِ ھڪ ٻئي تي چڙھنديون، ڪمزور لھرن کي فنا ڪنديون اڳتي وڌنديون آھن، ائين ئي شين ۾ سرجڻ جي قوت جون لھرون طاقتور ھونديون آھن. اُھي اڳتي وڌڻ ۾ ڪامياب ٿينديون آھن ۽ جن ۾ سرجڻ واريون لھرون ڪمزور ھونديون آھن اھي فنا ٿي وينديون آھن. اھا ارتقا آھن.“
”ان جي معنيٰ ته اھو فطرت جو قانون آھي ته ھيڻو ڏاڍي جو کاڄ ٿئي.“
”ھا. پر انسان فطرت جي ان قانون سان وڙھندو ٿو اچي. فطرت جي انڌن ۽ بي رحم قانونن کان بچاءَ جا وسيلا ڳولھڻ تھذيب ۽ ترقي آھي. فطرت اڃان اڻ پوري آھي ۽ پورائيءَ ڏانھن وڌندي پئي وڃي. ارتقا جو عمل جاري آھي. ماده جي ارتقائي صورت حياتي آھي. حياتيءَ جي ارتقائي صورت شعور آھي. شعور کان اڳتي به ڪنھن اڻ چٽي وصف جو ڏس ملي ٿو جنھن جو شعور سان اھڙوئي تعلق آھي جھڙو شعور جو حياتيءَ سان ۽ حياتيءَ جو ماده سان. ان وصف کي اسين ايشوريت يا خدائيت سڏي سگھون ٿا.“
”جيڪڏھن تنھنجو ايشور ڪائنات کان ٻاھر ڪونھي ۽ ڪائنات ۾ جاري ۽ ساري آھي ته پوءِ ايشور به ڪائنات وانگر اڻ پورو ۽ نامڪمل آھي. ھوڏانھن ڪائنات مڪمل ٿي ختم ٿي ويندي ۽ ھيڏانھن تنھنجو ايشور مڪمل ٿي ختم ٿي ويندو يعني ته جيستائين ايشور نامڪمل حالت ۾ آھي تيستائين موجود آھي پر جڏھين مڪمل ٿيندو تڏھين ختم ٿي ويندو.“
”ڪائنات جي ارتقا جو عمل ڪڏھين به ختم نه ٿيندو.“
”ته پوءِ تنھنجو ايشور به ڪڏھين مڪمل نه ٿيندو.“
”جن نيمن ۽ قائدن تي ھي سرشتي قائم آھي ۽ ارتقا جو سفر پئي ڪري، اھي نيم ۽ قائدا ايشور آھن. انھن نيمن جي عمل سان ھر شيءِ مڪمل ٿيندي پئي وڃي ۽ انسان به ڪامل ٿيڻ جي جدوجھد ۾ آھي. مسلمان صوفي چئي ٿو ته ذاتِ احد، جنھن کي ويدانتي پرم ۽ برھم ٿو سڏي، تنھن جو نزول يعني ھيٺ اچڻ جو عمل ٽن مرحلن ۾ ٿيو جن کي ھو احديت يعني ھڪ ھجڻ، ھويت يعني ھو ھجڻ ۽ انيت يعني مان ھجڻ چئي ٿو. انسان اصل ۾ آفاقي عقل آھي جيڪو رت ۽ گوشت جي صورت ۾ ظاھر ٿيو آھي ۽ ھو ذاتِ احد کي ھن طبعي عالم سان ڳنڍي ٿو. صوفي انھن مرحلن مان لنگھي صعود يعني بلندين ڏانھن وڃڻ جو رستو اختيار ڪندو آھي ۽ ڪامل انسان بڻجي، صفتن کان مٿان اُڀري، ٻيھر ذاتِ احد ۾ جذب ٿيندو آھي. مون کي اھڙي ڪامل انسان جو ڏس مليو آھي.“
سارنگ کي جوڳيءَ جي واتان صوفين جي نظرين بابت ڳالھيون ۽ عربي ۽ فارسيءَ جا اکر ٻڌي ڪا حيرت نه ٿي. ھن ڪيترا ھندو عالم ڏٺا ھئا جن باقائدي تصوف جي تعليم ورتي ھئي ۽ فارسيءَ جا شاعر ھئا.
”جيني ۽ ٻوڌي انسان کي سندس عمل جو ذميوار ٿا ڪن.“ جوڳيءَ وري چوڻ شروع ڪيو. ”انسان جو عمل ئي سندس ڏک سک راحت ۽ مصيبت جو سبب آھي. پر ڇا انسان پنھنجي عمل ۾ آزاد آھي. ڇا انسان جو عمل ۽ عمل جو ارادو ھن جبر واري سماج جي حالتن جي دٻاءَ مان پئدا نٿو ٿئي. جيڪڏھين انسان مسلسل جبر ۾ آھي ته پوءِ پنھنجي عمل جو پاڻ ذميوار ڪيئن آھي. انسان جي ڏک ۽ رنج، نيڪي ۽ بديءَ جو ذميوار سماج آھي ۽ مونکي اھڙي ڪامل انسان جو ڏس مليو آھي جنھن انسان کي سماج جي جبر مان آزاد ڪيو آھي.“
”تنھنجو مطلب آھي شاھ عنايت صوفي.“
”ھا. مان ان ڪامل انسان جي سڏ تي ٿو وڃان.“
”تنھنجي خيال ۾ شاھ عنايت پنھنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيندو؟“
”سوال ڪاميابي يا ناڪاميءَ جو نه آھي، پر نيڪ ۽ صالح قوتن جي ساٿ ڏيڻ جو آھي. نيڪيءَ کي وڏي واڪي ٻڌائڻو آھي ته بديءَ جي ھيڏي وڏي سماج ۾ مان موجود آھيان.“
”شاھ عنايت صوفي جيڪو سماج قائم ڪندو ڇا ان سماج ۾ يزيد پئدا ٿيڻ جو امڪان نه آھي.“
”يزيدن سان وڙھي ته اھو سماج قائم ڪرڻو آھي ۽ جيڪڏھين اھو سماج قائم ٿي ويو ته پوءِ دولت ۽ اقتدار ٻئي بي معنيٰ ٿي ويندا ۽ نتيجي طور يزيد به بي معنيٰ ٿي ويندو.“
جوڳيءَ جون تصور پرستيءَ واريون ڳالھيون ٻڌي سارنگ مرڪي ڏنو. ھن جي ذھن ۾ ڪيترا سوال ۽ جوڳيءَ جي سوالن جا ڪيترا جواب ھئا پر ھو ماٺڙي ڪري اٿيو ۽ جوڳيءَ کان موڪلايائين. جوڳيءَ چيو:
”موڪلاڻي ڪھڙي، پاڻ جھوڪ ۾ ملنداسين.“
”جھوڪ ۾!؟ جوڳي مھاراج مان جھوڪ نه پر ٺٽي ٿو وڃان.“
”تون اڄ جي ڳالھ ٿو ڪرين، مان سڀاڻي جي ڳالھ ٿو ڪيان.“ جوڳيءَ اکيون ٻوٽيون ۽ وائي جھونگارڻ لڳو.
جيئس جيئس مان ته جيڏيون، لالڻ آيو پيھي،
لالڻ آيو پيھي، ويَڙا سورَ سڀيئي.
............................................