حصو ڏهون
”سنڌو.....!؟“ ھن کان ذري گھٽ دانھن نڪري وئي.
”مان سنڌو نه آھيان. مان گيتا آھيان.“
”تون ڪير آھين، مان ڪٿي آھيان؟“
”تون لاھري بندر ۾ پادري باربوسا جي گھر ۾ آھين.“
”مان ھتي ڪيئن پھتس؟“
”تون درياھ جي ڪپ سان جھنگ ۾ بيھوش پيو ھئين. پاپا سير ڪرڻ ويو ته توکي ڏٺائين ۽ توکي ھتي کڻي آيو.“
سارنگ کي ياد پيو ته نوريءَ کان جدا ٿيڻ کانپوءِ ھو درياھ جي ڪپ سان جھنگ جي پيچرن تي ھلي ھلي ٿڪجي پيو ھو. ھن کي بک لڳي ھئي پر پسگردائيءَ ۾ ڪا وسندي ڪانه ھئي. ھن جي ڦٽ مان وري رت وھي ڇڙيو ھو. پر ھلندو رھيو ھو ۽ پوءِ آخر ٿڪجي ساڻو ٿي ھو ھڪ وڻ جي ھيٺان ليٽي پيو ھو.
”بابا طبيب آھي. ھن تنھنجي ملھم پٽي ڪئي آھي. توکي سخت بخار ھو. ھاڻي ڪيئن آھين؟“
”ٺيڪ آھيان.“
گيتا ڪرسيءَ تان اٿي ھن جي نرڙ تي ھٿ رکيو. گيتا جي ھٿ جي ڇھاءَ سان ھن کي سنڌو ياد پئي.
”ڌڻيءَ جو شڪر آھي جو بخار لھي ويئه.“
ايتري ۾ ھڪڙو قدآور ماڻھو اندر آيو. ھن کي ڊگھي قبا پاتل ھئي. اڇو ڳاڙھو رنگ، سنھا ۽ ڊگھا وار، نيريون اکيون ۽ ھلڪي ھلڪي ڏاڙھي جيڪا کاڏيءَ وٽ وڌيڪ گھري ٿي ٿي وئي.
”منھنجو نالو الفانسو باربوسا آھي. گيتا منھنجي ڌيءُ آھي.“
سارنگ حيرت مان گيتا ڏانھن ڏٺو ۽ پوءِ پادريءَ ڏانھن ڏسڻ لڳو.
”عمر ۾ ھيءَ منھنجي ڌيءُ نٿي لڳي. ڪي ڪي رشتا عمر جي قيد کان آزاد ھوندا آھن. گيتا منھنجي دين جي ڌيءُ آھي. پر ائين نه سمجھجانءِ ته مون گيتا کي عيسائي بڻايو آھي. دين ڌرم کان ھٽي به ماڻھوءَ جو ماڻھوءَ سان رشتو ٿي سگھي ٿو. مان رڳو يسوع مسيح جو پادري نه آھيان. پر ڪرشن مھاراج ۽ حضرت محمد صلعم جو به پادري آھيان. مان ھر ان انسان جو پادري آھيان جنھن چڱائي ڪئي ۽ چڱائيءَ جي سکيا ڏني پوءِ اھو ماڻھو دھريو يا ناستڪ ئي ڇونه ھجي. ان رشتي سان تون به منھنجو ڀاءُ آھين.“ گيتا.
”جيءُ.....“
”ھن لاءِ يخني کڻي آءُ.“
گيتا يخني کڻڻ لاءِ وئي. ھن سارنگ کان پڇيو.
”تنھنجو نالو ڇا آھي؟“
”منھنجو نالو سارنگ آھي. مان.....“
”وڌيڪ تعارف جي ضرورت ڪانھي. تون ھتي پنھنجو پاڻ کي محفوظ سمجھ.“
گيتا يخني کڻي آئي. ھن گرم گرم يخني پيتي ته ھن جو سارو ٿَڪ لھي ويو. ماني کاڌائين ته ھن جي اکين تي ننڊ جا کيپ چڙھڻ لڳا.
پادريءَ جي شفقت ۽ گيتا جي سڪ ۽ محبت مان ھن جي روح کي عجيب راحت ملي. پادري ھن جو دوست ٿي ويو. ٻئي پھرن جا پھر ويٺا ڳالھيون ڪندا ھئا. پادريءَ جون ڳالھيون نون جھانن جون ڳالھيون ھيون. ھن سمنڊ جي ھُن طرف به ڪيڏيون نه دنياؤن آباد آھن. اتان جي ماڻھن جا به ساڳيا دک سور اھنج ۽ ايذاءَ آھن. سڀ ماڻھو ماڻھپي جي مٿاڇري تي ھڪ آھن. پر ھنن ۾ ڪيڏا نه ويڇا ۽ فاصلا آھن.
پادريءَ چيو:
”ڪڏھن ڪڏھن قومن جي خوشحالي ۽ خودڪفالت سندن لاءِ مصيبت جو سبب ٿي پوندي آھي. خوشحاليءَ جي ڪري ڌاريون بکيون ۽ لالچي قومون مٿن حملا ڪنديون آھن ۽ خود ڪفالت جي ڪري ھنن ۾ نيون ايجادون ڪرڻ جي قوت ۽ نيون واٽون ڳولھڻ جي ضرورت ختم ٿي ويندي آھي. سنڌ ھميشہ خودڪفيل رھي آھي. پھرين صديءَ ۾ جڏھين ھڪڙي يونانيءَ موسمي ھوائون ڳولھي لڌيون ته سامونڊي سفر ۾ سھولت پيدا ٿي. سنڌ جي پاتار بندر ۽ ھندوستان جي مالابار جي موچيري بندر جو مغربي ملڪن سان تعلق پيدا ٿيو. اٺين صديءَ جي شروع ۾ سامونڊي واپار تي عربن جو قبضو ھو جيڪي ھتان مال سان ٻيڙا ڀري، قاھره، تيونس ۽ بصره نيندا ھئا. ڳاڙھي سمنڊ ۽ سويز مان اھو مال قاھره، اسڪندريه ۽ اتان اٽليءَ جي بندرگاھ وينس پھچندو ھو. وينس ھندوستاني مال جي مغربي ملڪن سان ڏيتي ليتيءَ مان مالدار ٿيو ۽ وينس ۾ واپاري طبقو پيدا ٿيو جنھن ادب، آرٽ، سائنس ۽ علمي دنيا ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو. آھستي آھستي مغربي ملڪ نئين تھذيب ۾ داخل ٿيڻ لاءِ پاڻ پتوڙڻ لڳا. ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ تي اھو به الزام ھو ته ھوءَ ھندوستان مان عيش جو سامان آڻي انگريزن جو نه رڳو اخلاق ئي خراب ٿي ڪري پر انگلستان جو سون به ھندوستان کي ٿي ڏئي. انگلستان ھندوستان جي مال جي منڊي ھو ۽ انگلستان جو پرڏيھي واپار ختم ٿي ويو. انگريز ھنرمندن پارليامينٽ کي درخواستون ڏنيون ته اسان کي تباھيءَ کان بچايو وڃي. انگلستان ۾ سوديشي تحريڪ زور ورتو. عورتن کي اپيل ڪئي وئي ته ھو ھندوستاني مال نه واپرائن. انگريز ڪورين ھڪ دفعو ڪمپنيءَ جي دفتر تي حملو ڪيو. ڪپڙو اڻيندڙ عورتن پارليامينٽ جو گھيرو ڪيو.
ھوڏانھن واسڪوڊي گاما سامونڊي واپار جو نئون رستو ڳولھي لڌو ۽ ھاڻي وينس جي بدران لزبن ھندوستاني مال جو مرڪز ٿيو. ان پرڏيھي واپار ۾ ھندوستان کي سون ملندو رھيو جنھنجي ڪري گھرجون ختم ٿي ويون. گھرج ايجاد ڪرائيندي آھي. گھرج نه رھي ته ايجاد جي ضرورت به ڪانه رھي. اھوئي سبب آھي جو ھند ۽ سنڌ ۾ مھاڀارت جي دور وارو ھرڦار ۽ اوزار استعمال ٿا ٿين. جڏھين ته مغربي ملڪن م ضرورتن کانئن نيون نيون ايجادون ڪرايون. سوداگرن جو طبقو پيدا ٿيو جنھن جاگيرداري ۽ آپيشاھي نظام جو خاتمو ڪيو، ۽ نئين دور جي نئين انسان جنم ورتو. ان نئين انسان جو سڀ کان وڏو ڪارنامو پريس جي ايجاد آھي. ھڪڙي جرمن ڏاھي پندرھين صديءَ جي وچ ڌاري متحرڪ ٽائيپ سان پھريون ڪتاب ڇاپيو. علم تان ڪليسا جي ھڪ ھٽي ختم ٿي ۽ روشن خيال ماڻھن کي پنھنجي خيالن جي روشنيءَ کي عام ماڻھن تائين پھچائڻ جو موقعو مليو. آسماني ستارن ۽ سيارن جي چرپر، دل جي حرڪت ۽ خون جي گردش جا قانون، گئئس جي دٻاءَ جو قانون، خوردبيني، دوربيني، ٿرماميٽر، بئروميٽر، ھوائي ليمپ، پئنڊوليم سان ھلندڙ گھڙيال، نئين انسان جو نئون سفر. اڳتي، اڳتي ۽ اڃان اڳتي!
ھندوستان جي بندرگاھن تي مغرب جي نئين ۽ ھندوستان جي پراڻي انسان جي وچ ۾ ڇڪتاڻ شروع ٿي. ڪرناٽڪ جي جنگ ۾ ھندوستان جي ڏھ ھزار فوجين فرانس جي نوَ سؤ فوجين کان شڪست کاڌي. ھندوستان جي مقدر جو فيصلو ٿي چڪو. تاريخ طاقتور ۽ توانا قوم کي ڳولھي لڌو. فرانسيسي ۽ انگلستاني فوجن مان جيڪي وڌيڪ طاقتور ثابت ٿيندي اھا ھندوستان تي قبضو ڪندي.“
ھاڻي سارنگ وري سفر جي تياري ڪئي.
آسمان ۾ چوڏھينءَ جو چنڊ کڙيل ھو ۽ ھوائن ۾ ٿڌڪار ۽ ھٻڪار رچيل ھئي. رات جي ماني کائي سارنگ ۽ گيتا وکون کڻندا گرجا جي آڳر واري ڇٻر تي اچي ويٺا. ٻارين ۾ گل ٿي مُرڪيا پر اڄ گيتا ڏاڍي اداس ھئي.
”سارنگ“
”جيءُ“
”ڇا سڀاڻي تون ھليو ويندين؟“
”ھا.“
”ڪيڏانھن ويندين؟“
”مونکي پاڻ خبر ڪانھي ته ڪيڏانھن ويندس.“
”ھتي ڇو نه ٿو رھي پئين.“
”اندر جي بي چيني ڪٿي به سک سان ويھڻ نٿي ڏئي.“
”ھڪڙي ڳالھ پڇانءِ“
”پڇ.....“
”سنڌو ڪير آھي؟“
”اڻ پورو خواب“
”ڇا ان خواب جي ڳولھا ۾ ٿو وڃين؟“
”نه. اھو خواب گھڻو پٺتي رھجي ويو. مان پٺتي نه پر اڳتي وڃڻ ٿو گھران.“
”ڪنھنجي ڳولھا ۾؟“
”شايد پنھنجي ڳولھا ۾.“
”ڇا پنھنجو پاڻ وڃائي ويٺو آھين؟“
”پنھنجي سڃاڻپ وڃائي ويٺو آھيان.“
”توکي خبر آھي ته مان وئشيا ھيس؟“
”مون لاءِ تون پوتر گيتا آھين.“
”مان پنھنجي آتما وڃائي ويٺي ھيس. پادريءَ مونکي منھنجي آتما جو احساس ڏياريو ۽ توکي ڏسي منھنجي آتما سٽ کاڌي ۽ مون پنھنجي آتما ڳولھي لڌي. منھنجي آتما کي ڇڏي نه وڃ ته متان وري پنھنجي آتما وڃائي نه ويھان.“
”ھڪ دفعو آتما ڳولھي لھجي ته پوءِ نه وڃائبي آھي. سنڌوءَ چيو ھو ته وڇوڙي کان پوءِ به منھنجو سارنگ ھر وقت مونسان ساڻ آھي. ھو سڀ ۾ سمائجي ويو آھي. ڪڏھين ھو منھنجو مڙس آھي ۽ ڪڏھين منھنجي ئي ڪُک مان جنم وٺندڙ منھنجو ٻار آھي. مان به ھاڻي ان منزل تي پڄندو ٿو وڃان. ھڪ رات مھاڻن وٽ پناھ ورتم. اتي ھڪ ڪاري ڪوجھي مھاڻيءَ ۾ مونکي سنڌو نظر آئي. وري جڏھين توکي ڏٺم ته تو ۾ به سنڌو نظر آئي. اھا آتما کي ڳولھي لھڻ واري منزل آھي.“
”جي توکي مون ۾ سنڌو نظر آئي ته پوءِ سنڌوءَ کي ڇڏي ڇو ٿو وڃين؟“
”ائين ٿو لڳيم ڄڻ عرش تان ڪريو آھيان ۽ وچ پولار ۾ اٽڪي پيو آھيان. ڪو اڻ چٽو آواز آھي جيڪو مونکي پاڻ ڏانھن ٿو سڏي. اھو آواز ڪنھنجو آھي، ڪٿان ٿو اچي، ڪيڏانھن ٿو سڏي، ۽ ڇو ۽ ڇالاءِ ٿو سڏي، تنھنجي مونکي ڪا خبر ڪانھي. مان رڳو اوڏانھن ڇڪبو پيو وڃان. مونکي ان آواز کي ڳولھي لھڻو آھي.“
”۽ ان آواز ۾ توکي ڪنھنجي آتما جو آواز به ٻڌڻ ۾ نٿو اچي.“
”ڪھڙي خبر ته اھوئي تنھنجي آتما جو آواز ھجي.“
ٻئي ڏينھن صبح جو ھو اتان روانو ٿيو. پادريءَ ھن کي گھوڙو ڏنو ۽ جڏھين ڀاڪر پائي موڪليائين ته سارنگ کي ائين لڳو ڄڻ پادريءَ جي وجود جي ساري شفقت ھن جي وجود ۾ سمائبي پئي وڃي. گيتا ھٿ ٻڌي ھن کي پرنام ڪيو. سندس اکيون لڙڪن ۾ آليون ھيون. ھن گھوڙي تي لانگ ورائي ۽ اڻ ڏٺل منزل ڏانھن روانو ٿي ويو.
ھو جھنگن برن ۾ ڀٽڪندو رھيو. ھن ٻاليشاھن جي پَکن ۾ پناھ ورتي. ٻاليشاھن مردار گوشت آڻي ھن جي اڳيان رکيو. ھن کي الٽي اچي وئي. ڪارا ڪارا ٻاليشاھي، پيلا پيلا ڏند ڪڍي کلڻ لڳا. کلڻ سان سندن ڪَنن جا والا ٿي لڏيا. ھو وٺي ڀڳو. مردار گوشت جي ڌپ ۽ ٻاليشاھن جا ٽھڪ ھن جو پيڇو ڪندا رھيا. ھن ڀيلياڻيون، ڪولھڻيون ۽ اوڏڻيون ڏٺيون. ڳاڙھا پَڙا ۽ گھاگھريون. گھاگھرن تي ڀرٿ ۽ ڪوڏيون جڙيل، ڪارن ڪارن ٻانھن ۾ اڇيون اڇيون ٻانھيون. چانديءَ جا ھس، پنڙا، واليون،. سندن ڪارا ڪارا بت اُس ۾ جھرمر ٿي جرڪيا. ڀر ڪڍائي ڪوڏر ٿي ھنيائون ته مٽيءَ جو ھانءُ ڪڍي ٿي ڇڏيائون. ھن کي سميون، سومريون، سوڍيون ۽ مغلياڻيون ياد پيون جن جا بدن ڪنول جھڙا ڪومل ھئا جن کي ھٿ لاءِ ته ڀانءِ ته ڪومائجي وينديون. انھن جي ڀيٽ ۾ ھي ڪارا ڪِٺُ بدن زندگيءَ جي کوري ۾ پچي ٻاھر نڪتا ھئا.
ھن ڪن ڦاڙ ناٿ پنٿي جوڳي ڏٺا جن کي خبر ئي ڪانه ھئي ته جوڳ چاريه ڇا ھو. ناگر برھمڻ جيڪو ڪنشڪ جي نورتنن ۾ شامل ھو ۽ گيڙو الفي پائي ٻڌ ڌرم م شامل ٿيو ھو ۽ ٻڌ ڌرم جي مھاين فرقي جو بنياد وڌو ھئائين، اھو ڪير ھو. مھاين فرقي ۾ يوگ چاريه جو بنياد وجھندڙ منتريه ناٿ ڪير ھو. ھنن کي ٻڌ ڀڪشن وارا گيڙو ڪپڙا پاتل ھئا ۽ پنھنجي گوگي چوھاڻ پير کي ياد ڪري، ڪنھن مگل ٻوليءَ جا منتر اُچاري نانگ ٿي ڦاسايائون ۽ نانگ جي ڏنگيل جو زھر ٿي چوسيائون. ھو سڀ ھندو ھئا پر ھنن جي منترن ۾ الله ۽ رسول جو نالو ھو.
لا الا لله
سور لاه
درد لاه
محمد رسول الله
ھن ھڪڙي ڪن ڦاڙ جوڳيءَ کي باھ جي اُلن جي اولڙي ۾ منتر پڙھندي ڏٺو.
بِس ڪالي، بس ڪملي
بِس ڪا انت نه ڀيد
(وِهُ ڪارو آھي، وه چٽ ڪمرو آھي، وه جو نه ڪو انت آھي نه ڀيد)
ھتي وه برھم ھو جنھن جو نه ڪو انت ھو نه ڪو ڀيد ھو. ھيءَ وه جي ويدانت ھئي.
ھن مُندن جا رنگ ڏٺا. لڪون ۽ جھولا، کورن وانگر ٻرندڙ ڏينھن، لُڪن ۾ لوساٽيل _ڏٻرا ڏيل.
سرءُ جي پن ڇڻ، پيلا پن، پيليون صبحون، پيليون سانجھيون ۽ پيلا چھرا
سياري جا سيءَ ۽ پارا، ماڻھو لڱين اگھاڙا، نه گندي نه گبرو.
سارنگ ساٺ ڪيا، کنوڻيون کٽڻھار جيان کڙيون، بوندن جي بھار ٿي ۽ درد وندن جو ديس وسي پيو. ھن کوري ۾ ٻرندڙ ڏينھن ۾ لوھارن کي ڌنوڻين جي ڌان ڌان ۾ ھٿوڙا ھڻي، ھر ڦار، ڏاٽا ۽ ڪوڏريون ٺاھيندي ڏٺو. ڪنڀر! جن چاڪ تي مٽيءَ جا بي ڊولا چاڻا رکي انھن کي ڇھيو ٿي ته بي ڊولي ۽ بي شڪل مٽيءَ کي نت نيون شڪليون ٿي ملي ويون.
ڪوري، جن ڇڳل ڌاڳا ڳنڍي، ماڻھن جي اوگھڙ ٿي ڍڪي. اھي به ته ڍڪڻھار ھئا.
ھاري، جن ڌرتيءَ مان سونا سنگ ٿي اُپايا، اھي به ته پالڻھار ھئا.
ھر طرف پورھئي جا آواز ھئا. جنڊَ، چرخا، آڏاڻا، مترڪا، ڌنوڻيون. پورھئي جي انھن آوازن پاڻ ۾ ملي ھڪ نئين نغمي کي جنم ٿي ڏنو ۽ ھڪڙي ڏينھن بڙ جي وڻ جي ڇانو ۾ ويھي ھن پورھئي ۾ پاھ ٿيل، ڌڪيل، لتاڙيل ۽ انسانيت جي رتبي تان معزول ڪيل، ڪارن، ڪوجھن ۽ ڪِين جھڙن انسانن جا ھٿ ڏٺا جن مان تھذيب جو نُور ٿي ڦٽو. ھزارين، لکين ۽ ڪروڙين ھٿ جيڪي ھن ڌرتيءَ جي بي ڊولي، بي شڪل مٽيءَ جي چاڻي کي کڻي بيٺا ھئا ۽ ان کي چاڪ تي چاڙھي ڇھيائون ٿي ته ڌرتي سھڻي ۽ لسي صورت اختيار ڪندي ٿي ويئي ۽ انھن سرجڻھار ۽ صورت گر ھٿن جي ھجوم ۾ ھن صوفيءَ کي ڏٺو جنھن مراقبي مان منھن مٿي ڪري انھن پالڻھار ھٿن ڏانھن آڱر کڻي چيو.
ھمه اوست، سبحاني، ما اعظم شاني
سارنگ سوچيو تصوف ڇا آھي. اڄ تائين ھن جيڪو به علم پرايو ھو سو پنھنجي ھَٺ ۽ اَنا لاءِ پرايو ھو. اڄ ھن پھريون ڀيرو علم کي پنھنجي ھَٺَ سان ھنيون ۽ پنھنجو پاڻ کان پڇيو ته تصوف ڇا آھي. ھمه اوست ڇا آھي، سبحاني ما اعظم شاني ڇا آھي. مان ڪير آھيان. منھنجو ھن ڌرتيءَ جي ڏڪاريلن سان ڪھڙو رشتو آھي الست بربڪم جڏھين منھنجي ڪن پيو ھو ۽ مون قلب سان قالو بليٰ الله چيو ھو تڏھين، تنھن ويل، مون ھنن ويڙھيچن سان وچن ڪيو ھو. اھو وچن ڇا ھو ۽ مون ڇو وساريو ھو. اھو سارنگ ڪير ھو جنھن پنھنجي ويڙھيچن تي راتاھا ھڻي، طاقت سان سندن باغي ڪَنڌن کي مغلن جي اڳيان جھڪايو ھو. ۽ ھي سارنگ جيڪو مان آھيان، مڪمل مان، اھو ڪير آھي. شايد مون جوڻ مٽائي آھي، نئون جنم ورتو آھي. پھرين منھنجي ذھن ۾ اوندھ جون سرحدون ھيون ۽ منھنجو ”مان“ انھن اونداھن سرحدن جي ھن پار ھو. ھاڻي مون پنھنجي ”مان، کي ڳولھي لڌو آھي ۽ مون کي ويڙھيچن سان ڪيل وچن ياد پيو آھي.
غار حرا مان گونجندڙ آواز ھن جي ڪن تي پيو جنھن انسانن جي وچ جا سڀ ويچا ميٽي ۽ ريٽي ڇڏيا. جنھن ڌرتيءَ تي ڪريل انسانن کي کڻي سيني سان لاتو ۽ چيو ته حسب، نسب، رنگ نسل، مال دولت ۾ ڪو ڪنھن کان مٿاھون نه آھي. عجميءَ کي عربيءَ تي ۽ عربيءَ کي عجميءَ تي ڪا فوقيت ڪانھي. سڀ انسان ڀائر آھن. انسانن جو مالڪ صرف الله آھي ۽ الله کانسواءِ ڪو الله ڪونھي. پر اُمين ملڪيت ۽ ملوڪيت وارو معاشرو قائم ڪيو ۽ ان معاشري کي قائم ڪرڻ لاءِ حجاج بن يوسف کي ھڪ لک ويھ ھزار مسلمان شھيد ڪرڻا پيا. ظلم ۽ ڏاڍ جي ان عمل سان فڪري سطح تي ٻه تحريڪون اڀريون. ھڪ مرجيه ۽ ٻي قدريه. مرجيه وارن چيو ته انسان مجبور آھي. جو ڪجھ به ٿئي ٿو سو خدا جي طرفان ٿئي ٿو ان ڪري ھر حالت ۾ شڪر ڪجي. مرجيه وارن اُمين جا ھٿ مضبوط ڪيا.
قدريه وارن چيو ته جيڪڏھين انسان کي مجبور مڃيو وڃي ته پوءِ خدا عادل ۽ منصف نٿو رھي ڇاڪاڻ ته انسان جيڪو بري ڪم ڪرڻ، ظلم سھڻ ۽ ظلم ڪرڻ لاءِ مجبورآھي، تنھن کان سندس ڪمن جي پڇا ڪري نٿي سگھجي. خدا عادل آھي. خدا نه ظلم ڪري ٿو ۽ نه ظلم کي پسند ڪري ٿو. انسان پنھنجي عمل ۾ آزاد آھي ۽ پنھنجي عمل جو پاڻ ذميوار آھي. ظالم کي خدا مقرر نه ڪيو آھي پر ھو پاڻ پنھنجي ظلم سان اقتدار ۾ آيو آھي ۽ ظالم سان وڙھڻ، کيس اقتدار تان لاھڻ، ھر ھڪ مسلمان جو فرض آھي.
ٽيان اھي صوفي درويش پئدا ٿيا جن ظلم جي پوري معاشري کي ڇڏي ڇڏيو ۽ گوشه نشيني اختيار ڪئي. سندس گوشه نشيني رھبانيت نه ھئي پر ظلم جي خلاف احتجاج ھئي. ھنن انسانيت جي رتبي تان معزول ڪيل انسانن کي ربوبيت جو درجو ڏنو ۽ ھي جو حضرت جنيد بغداديءَ چيو ته سبحاني، ما اعظم شاني. ته اھو ڪو سندس ذاتي انا جو آواز نه ھو پر مظلوم انسانن جي اجتمائي انا جي عظمت جو اعلان ھو.
حضرت جنيد چيو ته مون الله کي مديني جي گھٽين مان حاصل ڪيو. مان مديني جي غريبن وٽ وڃي رھيس ۽ مون ڏٺو خدا انھن ۾ آھي.
ھر اوتار، نبي ۽ درويش ملڪيت ۽ ملوڪيت کان انڪار ڪيو. حضرت عيسيٰ جي ملڪيت ھڪڙو پاڻي پيئڻ جو آبخورو ۽ ھڪڙي ڦڻي ھئي. ھڪڙي ڏينھن ڏٺائون ته ھڪڙو ماڻھو ٻڪ ۾ پاڻي ٿو پيئي ته پاڻ آبخورو اڇلائي ڇڏيائون ۽ ٻئي دفعي ڏٺائون ته ھڪڙو ماڻھو آڱرين سان وارن ۾ ڦڻي ٿو ڏئي ته ڦڻي اڇلائي ڇڏيائون.
حضور ڪريم صلي الله عليه وسلم جي پيرن ۾ دنيا جي خزانن جون ڪنجيون رکيون ويون پر پاڻ سڳورن دعا گھري ته ”اي الله! مونکي ھڪ ويلو پيٽ ڀري ماني کاراءِ ۽ ٻيو ويلو بکيو رک.“
ھمه اوست جو آواز غارِ حرا مان اٿيل آواز جو پڙاڏو آھي جنھن انسانن جي وچ جا سڀئي ويڇا ريٽي ۽ ميٽي ڇڏيا آھن. ھمه اوست..... ھمه اوست..... ھمه اوست. ھن کي پَن پَن مان اھي پڙلاءَ ٻڌڻ ۾ آيا. ھو ٿَڪ ۾ چور، واھيءَ جي ڪپ تي اچي ويٺو. واھيءَ مان ٻڪ ڀري پاڻي پيتائين. ھن کي اھا نينگر ياد پئي جنھن ھن کي کوھ تي پاڻي پياريو ھو.س ھن کي نوريءَ جي مرڪ جا رابيل ياد پيا ھن کي گيتا جي قرب جي چانڊاڻ ياد پئي. ھن کي سنڌو ياد پئي جنھن ھر ڪنھن ۾ پنھنجي پرينءَ کي ڏٺو ھو. پرھ جي پکيئڙي جي لات ھن جي ڪن تي پئي. آذان جا ٻول فضا ۾ گونجيا. الله اڪبر، الله اڪبر! ٻانگ جو آواز آسمان سان ٽڪرايو، ستارا ٿڙڪڻ لڳا ۽ ھن جي اندر ۾ الله جي عظمت گونجڻ لڳي اھڙي عظمت جيڪا نسورو نينھن ھئي، جنھن نينھن سان ھن جو وجود ٽمٽار ٿي ويو ۽ ھن ساري سنڌ ۽ سنڌ جي بکين ڏکين کي پنھنجو پاڻ ۾ جذب ڪيو.
ھمه اوست .... ھن آھستي چيو.
ھو الائجي گھڻي دير تائين واھيءَ جي ڪپ تي وڻ کي ٽيڪ ڏيئي، اکيون ٻوٽي ويٺو رھيو. ھن اکيون کوليون صبح جو سوجھرو ھر طرف پکڙجي ويو ھو ۽ سائن سائن ٻنين جي ھن پار جھوڪ جا منگھ ڪر کڻي ھن جي انتظار ۾ بيٺا ھئا.
..................................